68025 P3100010

116    _Polityczne i makroekonomiczne uwarunkowania,, czyniła to wbrew obowiązującemu prawu i w związku z tym naturalna była tendencja do ukrywania prawdziwego celu wyjazdu (por. m.in. Stola 2001), Tak jak bardzo wąska granica dzieliła osoby wyjeżdżające w celach wyłącznie turystycznych od tych, które wykorzystywały te wyjazdy do choćby drobnych transakcji handlowych, tak też bardzo trudno wskazać na kryteria różniące migrantów politycznych i ekonomicznych, zwłaszcza w okresie umasowienia tego typu mobilności w latach 80. Bliższe analizy wskazywały jednak na dominację motywu ekonomicznego. Do takiego wniosku doszła Halina Wasilew* ska-Trenkner (1973), która badała mobilność Polaków w latach 1960-70. Mimo to, że w sensie formalnym jedynie 0,1-1,5% osób wyjeżdżających db tzw. krajów kapitalistycznych deklarowało cel zarobkowy (co nie jest zaskakujące, gdyż jednym z najważniejszych powodów odmowy wydania paszportu była chęć podjęcia pracy za granicą), to dla większości migrantów wyjazdy zagraniczne wiązały się z realizacją celów ekonomicznych. Dotyczy to zresztą również tzw. „etnicznych Niemców”, których wyjazdy postrzegane były w kategoriach czysto politycznych, ale oni sami nie ukrywali, że wyjazd do Niemiec powodowany był także, a może przede wszystkim, chęcią osiągnięcia wyższych zarobków (por. Ochocki 1974). Tego typu argumenty uzasadniają, jak się wydaje, przyjęcie tezy, że duża część migracji przed 1989 rokiem miała, przynajmniej częściowo, zarobkowy charakter i dlatego też powinna być przedmiotem zainteresowania w tym opracowaniu.

Ze względu na charakter polityki migracyjnej analizę podzielono na dwie części. W pierwszej zajmę się okresem 1950-70, w którym komunistyczne władze dążyły do jak największej kontroli ruchu granicznego. W drugiej części analizie zostanie poddana sytuacja w latach 1971-89, czyli okres stopniowej liberalizacji polityki migracyjnej.

Po zakończeniu masowych przemieszczeń, nastąpił zwrot w polityce migracyjnej Polski: w latach 1948-80 na wyjazdy zagraniczne, zwłaszcza zarobkowe nałożono niemal bezwarunkowe restrykcje. Powodów było wiele: zimna wojna oraz izolacja polityczna i ekonomiczna, naśladownictwo modelu radzieckiego, totalitarne ambicje pełnej kontroli nad życiem obywateli (czego ważnym elementem było ograniczenie swobody wyboru miejsca zamieszkania i pracy), konieczność maksymalnej mobilizacji rodzimej siły roboczej niezbędnej do przeprowadzenia industrializacji, ale warto wspomnieć, także oficjalne stanowisko propagandowe, w myśl którego wraz ze zmianą modelu gospodarczego zniknęło bezrobocie, a tym samym rację bytu miał stracić główny motyw przedwojennej migracji (por. Stola 2001; Wasilewska-Trenkner 1973). Skuteczność polityki kontroli granic bez wątpienia uzasadnia określenie „Wielkie Zamknięcie”, jakiego dla opisu tego okresu użył Dariusz Stola (2001). W porównaniu z poprzednim okresem dane z początku lat 50. przedstawiają się szokująco: w 1951 roku liczba wszystkich wyjazdów za granicę wyniosła 9360 (do krajów kapitalistycznych 980), w kolejnych latach była tylko nieco wyższa: 1952 —12 510,1953 —-16 730, 1954 -g^-,22 200 (dane Biura Paszportowego)¹. Niezmiernie restrykcyjna polityka paszportowa i atmosfera nieufności kreowana wokół wyjazdów zagranicznych musiała wpływać na nastroje społeczne, tak więc zainteresowanie wyjazdami i wielkość migracji były znikome.

Sytuacja zmieniła się wyraźnie w latach 1954-56, między innymi na fali takich zjawisk jak destalinizacja, poprawa stosunków między blokiem krajów socjalistycznych i kapitalistycznych, sytuacja międzynarodowa i zmiany personalne w PZPR. W 1954 roku państwo w odpowiedzi na naciski Czerwonego Krzyża podjęło szereg decyzji ułatwiających wyjazdy zagraniczne, czego efekt uwidocznił się już w 1955 roku — liczba wyjazdów wzrosła do ponad 33 tys., (co oznaczało wzrost o 50% w porównaniu z poprzednim rokiem). W roku 1956 pojawiły się pierwsze oznaki odwilży: o jakościowej zmianie zjawiska świadczy fakt, że liczba osób, które wyjechały z Polski w 1956 roku wzrosła w porównaniu z okresem 1950-55 ponad 27-krotnie (Latuch 1985)². Ta pierwsza faza umasowienia wyjazdów powinna być trak-

1

   Większość tych wyjazdów to wyjazdy służbowe do krajów socjalistycznych. Liczba wyjeżdżających do krajów kapitalistycznych była bardzo niska, jeszcze mniej osób uzyskiwało zgodę na stałą emigrację. Stola przytacza dane o charakterze niemal anegdotycznym: w roku 1954 zgodę na emigrację uzyskały 52 osoby, podczas gdy Biuro Paszportów Zagranicznych zatrudniało 49 pracowników, a fakt, że odsetek pozytywnych decyzji wynosił około 4% potwierdza tezę, że „Biuro Paszportów Zagranicznych [...] było w gruncie rzeczy instytucją, której cel stanowiło wydawanie nie paszportów, ale decyzji odmownych” (Stola 2001, s. 66).

2

   Warto wspomnieć, że w dekrecie o paszportach z 1954 roku w ogóle nie przewidziano możliwości wyjazdu na stałe. Pojawiła się ona dopiero w Ustawie o paszportach z 1959 roku (Ochocki 1974).