65487 Wykłady z polskiej fleksji0

162 Kategorie gramatyczne polszczymy (werbalni )

tu albo Może byśmy wyszli na spacer?, albo Nie poszedłbyś na spacer? Używamy ich też, aby wyrazić chęć lub pragnienie czegoś, np. Zjadłbym coś. Są to użycia drugorzędne (sekundarne) w stosunku do omówionych wyżej.

Dyskusyjna jest interpretacja czasowników w zdaniach otwieranych prze/ niektóre spójniki i partykuły zawierające cząstkę -by, np. GDYBY, NIECHBY. Jedni autorzy uważają, że w zdaniach Gdyby przyszedł..., Niechby przyszedł występują formy trybu warunkowego (pociąga to za sobą segmentację: gdy+by przyszedł, niech+by przyszedł), inni - że formy trybu orzekającego. Różnicę stanowisk omawia dokładniej Puzynina (1971), która opowiada się za drugim z nich. Również w lej książce uznajemy, że w zdaniach Gdyby przyszedł.... Niechby przyszedł występuje leksemy GDYBY i NIECHBY wymagające użycia trybu orzekającego. Listy leksemów o tej własności można utworzyć łatwo na podstawie listy podanej w 3.5 - wystarczy wybrać z niej jednostki o zakończeniu -BY.

Ćw. 2 Więcej o trybie warunkowym w opozycji do trybu orzekającego - zob. 10.1.3.

10.1.3. Tryb orzekający

Niewiele pozostaje do powiedzenia o trybie orzekającym. Zanotujmy jednak, że może być on wtórnie używany w funkcji trybu rozkazującego, np. Proszm bardzo, idziemy dalej albo Pan podpisze tutaj, panie dyrektorze.

Zwróćmy też uwagę na różnicę między dwoma typami zdań warunkowych tymi z trybem orzekającym (zob. przykład 1 niżej) i tymi z trybem warunkowymi (potencjalnym lub nierzeczywistym, zob. przykłady 2a i 2b):

(1) Jeśli jutro skoczę metr dalej, zdobędę złoty medal.

(2a) Gdybym jutro skoczył metr dalej, zdobyłbym złoty medal. (2b) Gdybym wczoraj skoczył metr dalej, zdobyłbym złoty medal.

W zdaniu (1) mówiący nie rozstrzyga, czy skoczy następnego dnia metr dalej, c/yj nie, a więc kwestia zdobycia ewentualnego medalu pozostaje otwarta. W zdanit (2a) mówiący wyraża swoją niepewność co do tego, czy skoczy metr dale następnego dnia, a więc sugeruje, W może nie skoczyć aż tak daleko i że moi nie zdobyć medalp. Za pomocą zdania (2b) mówiący komunikuje zaś, że md skoczył metr dałćj poprzedniego dnia i że w konsekwencji nie zdobył medalu,] Przytoczone zdania wyrażają różny stopień przekonania mówiącego co dii możliwości zaistnienia zdarzenia, o którym mowa w zdaniu podrzędnym, i w konsekwencji - warunkowanego przezeń zdarzenia, o którym mówi zdanie nadrzędne, Możliwość, o której mowa w podrzędnym zdaniu warunkowym, mówiący traklujtn albo jako otwartą (1), albo jako niepewną lub mało prawdopodobną (2a), albo! wreszcie jako wykluczoną (2b). Główna linia podziału przebiega między zdanieltH (1) a zdaniami (2a) i (2b), skąd wynika, że różnica między tzw. trybem warunkowym potencjalnym a tzw. trybem warunkowym nierzeczywistym jest mniejsza niż między którymkolwiek z nich a trybem orzekającym.

10.2. Czas

Czas jest kategorią fleksyjną czasowników, prymamie semantyczną. W rzadkich wypadkach czas może być kategorią składniową, syntaktycznie zależną. Na 1'izykład niektóre spójniki, m.in. ŻEBY, GDYBY, i partykuły, m.in. OBY, M( )DAJ, wymagają, aby czasownik występował w czasie przeszłym, por. Warto, 'i hy o tym wiedział. Gdyby go znaleźli, proszę mi dać znać, Obyście długo żyli, kumie!, Bodaj zdechł! Zauważmy, że w zdaniach tych formy czasu przeszłego nie odnoszą się jednak do przeszłości, tzn. do momentu wcześniejszego niż ten, w którym lub o którym mówimy.

Semantyczną funkcją kategorii czasu jest temporalizacja zdarzenia wskazywani go przez czasownik, czyli jego osadzenie w czasie. Można tego dokonać na kilka posobów, które omówimy poniżej.

10.2.1. Charakterystyka temporalna zdarzenia

Zdarzenie, o którym mówimy, może być odniesione do pewnego momentu w rzeczywistości pozajęzykowej albo do innego zdarzenia, o którym mowa. W pierwszym wypadku mamy do czynienia z temporalizacją bezwzględną. W drugim - z temporalizacją względną. Temporalizacja bezwzględna może polegać na odniesieniu zdarzenia do momentu, w którym mówimy, albo do innego momentu wskazanego w jakiś sposób. Możliwości te zilustrujemy następującym przykładem:

Muszę tu powiedzieć, ho nie wiem, czy później będę miał okazję - ie ona mi uratowała w 1943 roku, mnie i jeszcze kilku towarzyszom, których adresy gcMuiui chciało od niej wydostać za wszelką cenę, ona jednak nikogo nie wydala i zniUfU Śmiercią męczeńską w byłej fabryce Grundlanda, w tym właśnie pokoju, gdzie Inat jem świetlica. (I. Newerly, Pamiątka z Celulozy)

/darzenia, czynności i stany oznaczane przez poszczególne czasowniki tego zilfUn •1*1 Icmporalizowane następująco:

(1) Muszę tu powiedzieć, bo nie wiem... - zdarzenia temporalizowane t i

równoczesne z chwilą mówienia

(2) ...czy później będę miał okazję... - zdarzenie temporalizowane względnie. |nM|||^H od zdarzeń (1)

(3) ...Że ona mi życie uratowała w 1943 roku, mnie i jeszcze kilku towui(yiĘMI

zdarzenie temporalizowane bezwzględnie, odniesione do określonego i............

innego niż chwila mówienia

(4) ...których adresy gestapo chciało od niej wydostać za wszelką cenę... zdat , m> temporalizowane względnie, równoczesne ze zdarzeniem (3)

(5) ...ona jednak nikogo nie wydała.., - zdarzenie temporalizowane w/|tlę równoczesne ze zdarzeniami (3) i (4)