83507 skanuj0005 (325)

50 II. Uwagi o semantyce i budowie metafory

na7.vwn iar.ych składników zdania. Oto przykłady z Sonetów krymskich: „cichymi gra pierwsiami rozjaśniona woda” (dwie metafory „gra” i „piersiami”), „żagle drzemią na masztach”, „słońce krwawo zachodzi”, „czy Allach postawił ścianą morze lodu?”

Dodajmy też, że przy metaforach ewokacyjnych niekiedy dopiero kontekst rozstrzyga, który z_e składników wypowiedzenia......traktować należy w znaczeniu przenośnym, a który —

dosłownie. Wyrażenie „tein' kamień płacze” może znaczyć mniej więcej tyle” co „ten kamień sączy z siebie wodę” („pła-cze” w sensie metaforycznym), ale także; „ten nielitościwy człowiek płacze” („kamień” w sensie metaforycznym).

Pewną postać metafory ewokacyjnej stanowi metafora pe-ryfrastyczna — dwu- lub kilkuwyrazowa syntagma pozwalająca bez .pomocy szerszego ..kontekstu, odnaleźć swój temat, np. „klejnot nieba”, „okręt pustyni”, ^piersi wód”. Stanowi ona właściwie — jak to zauważył Martin Joos — kombinację metafory i mefonimid. Wyraży występujące w mianowniku: „klejnot”, „okręt”, „piersi” są nośnikami, ale temat swój — „słońce”, „wielbłąd”, „fale” ewokują niewystarczająco: dookreśla go dopiero przydawka dopełniaczowa „nieba”, „pustyni”, „wód”, pozostająca do tematu w stosunku metonimicznym.

Niektóre metafory, mające kształt wyrażenia dopełniaczowego,mogą być w zależności od kontekstu interpretowane dwojako — jako konfrontacyjne lub peryfrastyczne: „brylanty oczu” mogą znaczyć „oczy, te brylanty” (metafora konfrontacyjna) lub „łzy” (metafora peryfrastyczna), „dom twego serca” można wyinterpretować jako: „serce twoje jest (dla mnie) domem” (metafora konfrontacyjna) lub „twoje ciało” (metafora peryfrastyczna).

Obok metafory konfrontacyjnej i ewokacyjnej pojawia się jeszcze typ trzeci stanowiący ich kombinację; .może być więc nazwany ^metaforą kotnfr.ontacyjno-eyTpkacyjnS’. Za przykład niech posłużą⁵'takie wyrażenia, jak: „las to zielona kolumnada”^,wielbłąd, ten okręt pustyni”. I temat, i nośnik zostały tmloezpośrednio wyrażone, jak w metaforze końffońtaćyjiriej, ale .zarazem nośnik mógłby sam w sobie być autonomiczną metaforą ewokacyjną. Pojawia się taka metafora wtedy, gdy

[sam nośnik ekmkaęyjny jest zbyt trudny, kontekstowo nie

dookreślony („zy&śj^ńadło świata” może być np. eklsplikowane fjako „oceaniktuib „teatr”}? Przede wszystkim jednak występują one wteay, gdy funkcją metafory -nie jest nazwanie przedmiotu, lecz jego opisanie, scharakteryzowanie, waloryzacja. Tak np. dzieje się w Mickiewiczowskiej apostrofie z Sonetów Krymskich:

Maszcie krymskiegc ‘ ” f wielki Czatyrdahu! O minarecie świata    >adyszachu!

Tu należy także np. wiersz Peiper    gdzie temat wv-

metafor ,jewokacyjnych („ten hymn z .jedwabiu ponad okru-

Bcieństwem z^cukru, ta wstęga, która wykwitła z miękkich

"liści trzewika” itd.). Metafora taka występuje więc jako apo-gzycja (w mianowniku lub w wołaczu), albo jako orzecznik w

Charakteryzując jrńetaforę konfrontacyjną spostrzegliśmy,

fże zbliża sig ona do formy ,porównahiar?ohal też właśnie dała podstawę do tzw. porównawczej teorii metafory, tzn. interpre-gtaijąeeiją jako skrócone porównanie- Określenie takie znajdujemy już u Kwintyliana (brevior similitjtdó), a potem powra-|ca u wielu teoretyków,; spotkać je można zarówno u Hegla, jak i Peipera, który napisał wszak', że metafora jest prawie zawsze skróconym porównaniem poetyckim⁹. Natomiast metafora ewokacyjna była modelem dla teorii substytucyjnej, "również zresztą mającej rodowód antyczny. W teorli' tej7"jak Wiadomo — funkcja metafory polega ną zastąpieniu wyrazu właściwego wyrazem przenośnym na zasadzie podobieństwa \

znaczeniowego. Odczytanie metafory przebiega w kierunku odwrotnym i podobne jest do rozwiązania zagadki. Jako motywację użycia metafory wymienia się brak właściwego słowa, potrzebę zwiększenia dobitności wypowiedzi lub przeciwnie — zastosowania eufemizmu, uzyskanie efektu konkretności lub niezwykłości, celowe utrudnienie odbioru.

⁹ T. Peiper, Metafora teraźniejszości [1922] w: Tędy. Nowe ‘usta, Kraków 1972, s. 55.

4*