84227 IMG@10 (2)

Walter Lacjueur

na jedna trzecia w Berlinie. Ogólnie jest to społeczność o wiele młodsza od niemieckiej, a i wskaźnik urodzeń jest wśród imigrantów wyższy. Pierwsi młodzi pracownicy tureccy przybyli w latach pięćdziesiątych, zatrudniani przez niemieckie przedsiębiorstwa cierpiące z powodu braku siły roboczej. Zakładano, że przyjadą oni do Niemiec tymczasowo, ale w rzeczywistości z początku wróciła jedynie garstka, później natomiast, po zaproponowaniu im pewnej sumy na powrót do Turcji, granice Niemiec opuściło 55 tysięcy z nich. W latach siedemdziesiątych zapotrzebowanie na gastarbeiterów gwałtownie zmalało. Jednak młodzi robotnicy, którzy osiedlili się w Niemczech, powrócili do rodzinnych wiosek i ponownie przyjechali do Niemiec w towarzystwie żon lub narzeczonych. W każdym razie emigracja z Turcji trwała nadal, gdyż niemieckie procedury imigracyjne były zbyt łagodne. Kiedy przybysze podawali się za poszukujących azylu, ponieważ byli ofiarami prześladowań w swych ojczyznach (tak jak Kurdowie), przyjmowano ich, nawet jeśli ubieganie się o azyl było drugorzędnym celem ich imigracji. Perspektywa wyższego standardu życia w Niemczech była o wiele większa, a gdyby pracy nie znaleźli, mogli liczyć na wsparcie socjalne.

W żadnym innym kraju imigranci nie byli podmiotem tylu inicjatyw ze strony tak licznych instytucji przychylnych propagowaniu idei integracji - pracowników opieki społecznej, badaczy akademickich, kościołów chętnych do podjęcia dialogu, partii politycznych (na przykład zielonych i liberałów) - zainteresowanych nawiązaniem kontaktu z tymi społecznościami. Pracownicy opieki społecznej oraz „eksperci od migracji" uczynili trochę dobrego, na przykład chroniąc nowych imigrantów przed właścicielami ziemskimi wyzyskującymi pracowników, w sumie jednak wyrządzili więcej szkody. Pokazali Turkom, w jaki sposób korzystać z zabezpieczeń socjalnych - czyli jak uzyskać od państwa i władz lokalnych maksimum wsparcia finansowego oraz innych form pomocy przy minimalnym wkładzie dla dobra całego społeczeństwa. Tym, czego przede wszystkim potrzebowała turecka wspólnota i co umożliwiłoby jej wspięcie się wyżej na drabinie społecznej, były pomoc i poradnictwo w zakresie edukacji. Zamiast tego -co można zobaczyć nawet podczas krótkiego spaceru po największych niemieckich miastach, od Berlina, przez Kolonię, na Duisburgu kończąc - ukształtowało się równoległe społeczeństwo, a problemy, przed jakimi stają dziś Niemcy, są identyczne jak we Francji i Wielkiej Brytanii: zepchnięcie do gett, ponowny zwrot ku islamowi, duże bezrobocie wśród młodych oraz niepowodzenia w systemie edukacji.

Tureccy (oraz kurdyjscy) imigranci nie byli w ogóle przygotowani do życia w Europie. Pochodzili z najmniej rozwiniętych części Tur-

Migracje cji, takich jak wschodnia Anatolia, niejednokrotnie byli analfabetami, a pod względem przekonań religijnych i orientacji politycznej byli o wiele bardziej konserwatywni niż należąca do średniej klasy społeczność w Stambule i Ankarze. Przybysze nie znali języka niemieckiego - w przeciwieństwie do licznych emigrujących do Francji czy Wielkiej Brytanii, którzy przeważnie potrafili powiedzieć przynajmniej parę słów po francusku czy angielsku. Nie jest zatem żadnym zaskoczeniem, że właściwie od momentu przybycia do Niemiec Turcy ograniczyli się do własnego grona i zwyczajów: meczetów, sklepów z warzywami oraz sprzedających żywność zgodnie z regułami halal, a także rozmaitych innych miejsc, w których mieli szansę przebywać w gronie rodaków.

Nie mieli nic przeciwko temu, aby ich dzieci uczęszczały do niemieckich szkół, jednak ostro sprzeciwiali się udziałowi dziewczynek w obowiązkowych zajęciach sportowych, wycieczkach klasowych czy lekcjach biologii, podczas których miałyby rozmawiać o seksie. Przeciwstawiali się nauczaniu przedmiotów, jakkolwiek niewinnych, które mogłyby zostać zinterpretowane jako niezgodne z ich wiarą. Domagali się nauki islamu w szkole i walczyli w sądzie o osiągnięcie tego celu (który nie tak łatwo dało się pogodzić z niemiecką konstytucją). W końcu dopięli swego. Niemieckie władze opłacały nauczycieli religii, z których większość przybyła z zagranicy, miała fundamentalistyczne poglądy, a język niemiecki znała słabo lub wcale.

Nikt nie nadzorował tego, jaka nauka (lub indoktrynacja) odbywała się na tych zajęciach. Wprawdzie władze niemieckie nalegały, aby lekcje religii prowadzone były w języku niemieckim, ale spotkało się to z silnym protestem ze strony tureckich organizacji religijnych, a także tureckiego rządu. Niemieckie sądy w razie wątpliwości rozstrzygały sprawy na korzyść muzułmanów. Odrzucały skargi niemuzułmańskich sąsiadów na hałas dobiegający z głośników w minaretach, które rozbrzmiewały nawoływaniami i modlitwami muezina. Decyzje te, choć podyktowane najlepszymi intencjami, nie przyczyniły się do rozwoju dobrych relacji między muzułmanami a ich niemuzułmańskimi sąsiadami.

Muzułmanie, którzy osiedlili się w Niemczech, mieli poczucie, że różnią się od swego niemieckiego otoczenia, którego nie akceptowali nie tylko ze względów religijnych. Kiedy zakładali rodziny, chęć zachowania odrębności stawała się jeszcze silniejsza - żyć jak Niemiec było czymś niemoralnym. Nikt nie brał pod uwagę wyjazdu z Niemiec w proteście przeciwko niewiernym - był to w końcu ich mały świat i, gdyby Bóg pozwolił, ostatecznie mógł stać się ich wła-

57