img060 (30)

się oddziaływaniem różnego rodzaju warunków środowiskowych, zaś fizjologiczna — na tłumaczeniu go funkcjonowaniem procesów i mechanizmów fizjologicznych.

Sposób rozumienia treści pojęcia „psychologiczna interpretacja zachowania się” zależy od przyjętego określenia przedmiotu psychologii. Jak zaznacza T. Tomaszewski, zgodnie ze współczesnym, dialektycznym rozumieniem psychiki, przedmiotem badań psychologicznych są „zarówno procesy świadome, jak i nieświadome, zarówno wewnętrzne przeżycia człowieka, jak i jego zewnętrzne zachowanie się. Psychologia — w ujęciu psychologów marksistowskich — dąży zarówno do zrozumienia człowieka, jak i do wyjaśnienia przyczyn jego przeżyć i postępków; zajmuje się fizjologicznym wyjaśnieniem życia psychicznego, ale uznaje jego swoisty charakter i nie utożsamia życia psychicznego z procesami fizjologicznymi; w swych badaniach opiera się głównie na metodach obiektywnych, ale korzysta także z faktu, że człowiek może obserwować nie tylko innych ludzi, lecz również i siebie samego".¹

Przyjmując dialektyczne rozumienie psychiki, przy dokonywaniu psychologicznej interpretacji zachowania się należy ustalić jego zależność od celów realizowanych przez daną jednostkę, od aktualnie działających bodźców, od świadomych przeżyć psychicznych, od procesów fizjologicznych, od aktualnych i dawniejszych warunków środowiskowych, od funkcjonowania różnych mechanizmów psychicznych i fizjologicznych. Z tego względu wszystkie omówione wyżej sposoby interpretacji zachowania się bierzemy pod uwagę badając kierujące nim prawidłowości.

2. Czynniki determinujące zachowanie się

Opierając się na podanym wyżej określeniu psychologicznej interpretacji zachowania się, dokonamy obecnie przeglądu determinujących je czynników. W tym celu omówimy pojęcia przydatne przy wyjaśnianiu genezy zachowania się.

Wśród czynników wywierających wpływ na zachowanie się dzieci i młodzieży można wyróżnić czynniki zewnętrzne i wewnętrzne.

Czynniki zewnętrzne są związane z oddziaływaniem podniet, które dostarczają informacji dotyczących zjawisk lub zdarzeń występujących w otoczeniu. Informacje te, po ich przetworzeniu dokonującym się w organizmie, powodują wystąpienie określonych ruchów lub czynności.

Podobnie jak uwzględniając stopień ich złożoności wyróżnialiśmy różne składniki zachowania się, można również wyodrębnić proste i złożone czynniki zewnętrzne wpływające na jego powstanie i przebieg.

Do najprostszych z nich należą podniety (bodźce). Podnietami są względnie proste zmiany zachodzące w otoczeniu, powodujące zmiany w zachowaniu się danej osoby. Wpływem podniet można tłumaczyć wystąpienie określonych ruchów. Badania tego rodzaju zależności były prowadzone przez behawiorystów, którzy opierali się na znanym modelu zachowania zawartym w schemacie: 5—R (bodziec — reakcja; por. str. 111 — 112).

Poszczególne bodźce tłumaczą genezę powstania prostych ruchów. Do interpretacji tego typu można ograniczyć się przy dokonywaniu psychologicznej. analizy zachowania się zwierząt, niemowląt, małych dzieci, wykazujących niski poziom integracji zachowania się, reagujących na działanie różnorodnych podniet. Tak na przykład pies reaguje na widok łub zapach pokarmu, na uderzenie kijem, na dźwięk głosu swego właściciela. Niemowlę wykonuje określone ruchy, widząc znajdującą się przed nim zabawkę, słysząc głos matki, odczuwając zimno lub ból wywołany upadkiem.

Należy przy tym zaznaczyć, że na organizm oddziałuje stale dużo różnych bodźców. Tylko niektóre z nich powodują wystąpienie ruchów lub czynności. Są to bodźce spełniające funkcję sygnałów, czyli takie, którym dana jednostka przypisuje jakieś znaczenie. Przy dokonywaniu interpretacji zachowania się należy zwrócić na nie specjalną uwagę oraz ustalić, które spośród działających bodźców są sygnałami wywierającymi wpływ na zachowanie się danej osoby.

Poszczególne bodźce, spełniające funkcję sygnałów, mogą tłumaczyć niektóre prostsze formy zachowania się dzieci i młodzieży. Bardziej złożone czynności związane z uczeniem się. pracą zawodową, działalnością społeczną, uzależnione są od wpływu określonych sytuacji.

Sytuacja to swoisty zespół podniet tworzących pewną całość, będącą przyczyną wystąpienia określonych czynności. Składnikami sytuacji może być zarówno zachowanie się i wypowiedzi osób, z którymi jednostka nawiązuje kontakty społeczne, jak też występujące w nim zjawiska, przedmioty, warunki geograficzne i klimatyczne. Przykładem sytuacji jest układ warunków zewnętrznych oddziałujących na ucznia podczas odpytywania go na lekcji lub rozwiązywania zadania klasowego. Sytuację stanowi zespół podniet pojawiających się w czasie zabawy grupy dzieci lub powodujących wystąpienie bójki między dwoma chłopcami.

Poszczególne sytuacje trwają przez pewien czas. Jak zaznacza T. Tomaszewski, „ponieważ poszczególne elementy otoczenia człowieka, a także i jego własne stany, mogą się zmieniać w różnym tempie, przeto

119

1

Tamże, s. 94.