img083 (18)

Przykłady obszernych charakterystyk swobodnych znajdujących zastosowanie w działalności wychowawczej podaje Lidia Wołoszynowa¹ oraz I. A. Kairów².

Charakterystyki swobodne mają dwa zasadnicze braki. Pierwszy z nich to powtarzanie się niektórych twierdzeń, brak wyraźnego rozgraniczenia poszczególnych części charakterystyki. Drugą ich wadą jest istnienie luk, które sprawiają, że obraz psychiki charakteryzowanego dziecka nie bywa pełny i wyczerpujący. Uniemożliwia to zarówno dokładne poznanie osobowości dziecka, jak też stanowi przeszkodę w wypracowaniu właściwych metod oddziaływania pedagogicznego, wymagających dokładnej znajomości wychowanka. Powyższych braków pozbawione są charakterystyki opracowane według planu zawierające bardziej wyczerpujący, a przy tym usystematyzowany obraz zachowania się lub osobowości obserwowanego dziecka.

7. Charakterystyki opisowe

Charakterystyki opracowane według planu mogą być zarówno wycinkowe, jak całościowe. Niezależnie od ich zakresu wymagają przyjęcia dyspozycji składającej się z szeregu punktów, według których opracowujemy charakterystykę.

Charakterystyki przygotowywane według planu mogą zawierać opis, jak też analizę genezy powstania pewnych cech zachowania się lub osobowości. Można więc wyróżnić opisowe oraz przyczynowe charakterystyki opracowane według planu. W niniejszym podrozdziale przedstawimy przykłady wycinkowych i całościowych charakterystyk opisowych sporządzonych według planu, w następnym zaś zajmiemy się omówieniem charakterystyk przyczynowych.

Wycinkowe charakterystyki opisowe opracowane według planu dotyczą pewnych wybranych składników osobowości obserwowanego dziecka. Poniżej podajemy przykład tego typu charakterystyki dotyczącej stosunku dziecka do nauczycieli. Jako plan charakterystyki wykorzystano fragment arkusza obserwacyjnego.

.Stosunek do nauczyciela

Czy dziecko jest w stosunku do nauczyciela szczere i ufne, czy powściągliwe i zamknięte? Czy chętnie stosuje się do wskazówek i przyjmuje uwagi nauczyciela? Czy usiłuje przypodobać się nauczycielowi? W jaki sposób to czyni? Jak reaguje na wymówki i upomnienia nauczyciela: wzruszeniem ramion, obojętnością, wyniosłą miną itp.?”³

„Jestem wychowawczynią Jurka od 2 lat. Odnosi się on nieufnie prawie do wszystkich nauczycieli. Kilkakrotnie próbowałam z nim rozmawiać na różne tematy, chłopiec zawsze wykazywał dużą powściągliwość i szczególnie niechętnie wypowiadał się na temat sw'ych warunków domowych, rodziców, rodzeństwa. Gdy pytałam go o te sprawy, nic dawał żadnych odpowiedzi, stojąc milcząco ze spuszczoną głową, lub też odpowiadał wymijająco. Również inni nauczyciele stwierdzają, że Jurek jest dzieckiem trudnym, że jest bardzo zamknięty w sobie i niełatwo skłonić go do jakichkolwiek wypowiedzi na temat jego warunków domowych. Odmienną opinię o Jurku ma jedynie nauczyciel fizyki. Twierdzi on, że chłopiec to uczeń uzdolniony, nie sprawiający żadnych trudności wychowawczych. Jurek miał mu opowiadać, że mieszkają w jednym pokoju, ojciec od kilku miesięcy nic pracuje, zaś matka choruje na wątrobę. Warto dodać, że Jurek szczególnie interesuje się fizyką, należy do kółka fizycznego, na przerwach często przebywa w gabinecie fizycznym pomagając w przygotowaniu doświadczeń.

Jurek jest dość uparty, niechętnie stosuje się do otrzymywanych wskazówek i poleceń. Na lekcji matematyki źle rozwiązywał zadanie; nauczyciel zwrócił mu na to uwagę. Chłopiec odburknął, że sam dobrze wie, co robi, i nadal rozwiązywał zadanie w ten sam sposób. W czasie przerwy pokłócił się z kolegami i rozbił jednemu z nich nos. Poleciłam mu przeprosić kolegę. Powiedział, że nie zrobi tego, bo to koledzy zaczęli bójkę (choć w rzeczywistości było inaczej), i mimo ostrzeżenia, że zostanie ukarany, nie wykonał polecenia.

Nie stwierdziłam nigdy, by Jurek usiłował przypodobać się nauczycielom. Wydaje się, że jest bardzo ambitny i pragnie podkreślić, że zupełnie nie zależy mu na dobrych stopniach i pochwałach. Odnosi się pogardliwie do kolegów i koleżanek pragnących przypodobać się nauczycielom. Kilka razy w klasie powstawały konflikty na tym tle.

Na upomnienia nauczycieli reaguje wyniosłą miną lub wzruszeniem ramion. Nieraz nawet ujawnia swe niezadowolenie lub gniew. Reakcja taka występuje zwłaszcza wtedy, gdy uważa, że został niesłusznie upomniany lub ukarany. Ilustruje to opisany wyżej przykład bójki z kolegami. Nieraz znów nie odpowiada, przestaje brać udział w lekcji łub ostentacyjnie okazuje swój brak zainteresowania zajmując się rzucaniem papierków lub rozmową z kolegami. W sytuacjach takich ponowne upomnienia nie dają żadnych rezultatów”.

Całościowe charakterystyki opisowe opracowane według planu powinny zawierać możliwie pełny i wszechstronny obraz zachowania się lub osobowości dziecka. Przy sporządzaniu takiej charakterystyki można przyjąć różne plany stanowiące podstawę jej opracowania.

Poniżej podano przykład planu i opartej na nim charakterystyki.

165

1

   L. Wołoszynowa: O niektórych metodach poznawania dziecka szkolnego, ze szczególnym uwzględnieniem metody obserwacji. „Materiały do nauczania psychologii”. Pod red. L. Wołoszynowej. S. III, t. 1, jw., s. 325—395.

2

   Poznawanie uczniów »■ procesie nauczania i wychowania. Pod red. I. A. Kairowa. Wyd. 2. Przekład z jęz. ros. W. Ptaszyńska. Warszawa 1953, PZWS.

3

Arkusz obserwacyjny opracowany przez Sekcję Psychologów Szkolnych przy Kole Psychologicznym im. Józefy Joteyko, jw., s. 15.