img091 (21)

chowaniem nietypowym, ekstremalnym, u małego dziecka stanowi stan normalny.

Tak więc można powiedzieć, że to, co określono tu jako system motywacyjny, czyli hierarchicznie uporządkowany układ potrzeb, wartości i celów, na wczesnych szczeblach ontogenezy nie istnieje. Powstanie tego systemu stopniowo przygotowują zmiany, jakim poszczególne potrzeby i sposoby ich realizacji ulegają w miarę rozwoju struktur poznawczych. Wskazanie głównych spośród tych zmian, poprzedzi krótka charakterystyka podstawowych potrzeb człowieka.

7.2.1. Powstawanie i rozwój podstawowych potrzeb

W psychologii istnieje bardzo wiele różnych sposobów wyodrębniania i klasyfikowania potrzeb. Dość często dokonuje się rozróżnienia między potrzebami fizjologicznymi (biologicznymi, organicznymi) a psychologicznymi (nazywanymi też czasem społecznymi, dla podkreślenia, że charakteryzują one człowieka jako istotę społeczną). Te pierwsze - a więc na przykład potrzeba pokarmu, potrzeba tlenu, wody, odpowiedniej temperatury, snu, stymulacji sensorycznej - odnoszą się do warunków niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania fizjologicznego organizmu. Są one potrzebami wrodzonymi; w toku rozwoju zmieniają się jednak znacznie sposoby ich zaspokajania.

Potrzeby psychologiczne uważa się natomiast za nabyte. Powstają one w wyniku procesu warunkowania emocjonalnego, za którego pośredńic-^ twem różne pierwotnie obojętne bodźce (osoby, przedmioty, zdarzenia) jSi nabierają dla dziecka znaczenia, stając się tym samym niezbędnymi (albo ^ szkodliwymi) dla jego funkcjonowania psychologicznego. Tak więc pod-stawą formowania się potrzeb psychologicznych są doświadczenia.

Jedną z podstawowych potrzeb stanowi potrzeba kontaktu emocjonalnego, która powstaje we wczesnym niemowlęctwie w wyniku pierwotnych doświadczeń afektywnych doznawanych przez dziecko w kontakcie fizycznym z matką (czy zastępującą ją osobą). Z czasem potrzeba ta zaczyna dotyczyć innych niż cielesne form kontaktu, za których pośrednictwem odbiera się i przekazuje pozytywne emocje (takich jak np. mimika, słowne przejawy uczuć). Zarazem zaczyna się ona wiązać nie tylko z osobą matki, lecz i z innymi, oraz ulega różnicowaniu: obok potrzeby silnej więzi emocjonalnej z pewnymi wybranymi osobami pojawia się dą-

zenie do pozytywnych kontaktów z innymi ludźmi i aprobaty z ich strony, czylitzw.potrzeba afiliacji.

Liczne badania i obserwacje wykazują, że u dziecka, które we wczesnym niemowlęctwie nie doznawało w wystarczającym stopniu cieplej opieki macierzyńskiej (np. wskutek pobytu w szpitalu czy domu dziecka) potrzeby kontaktu emocjonalnego i afiliacji nie rozwijają się prawidłowo. Można oczekiwać, że jeśli dziecko będzie całkowicie pozbawione kontaktów z matką już w pierwszym okresie po urodzeniu, nie rozwinie się u niego w ogóle zdolność do nawiązywania bliskich więzi emocjonalnych z ludźmi; jeśli zaś zerwanie kontaktów nastąpi później, już po ukształtowaniu się potrzeby, może ona w wyniku tej frustracji stać się szczególnie silna, a zarazem długo utrzymywać - mimo wzrostu wieku - swój infantylny, niedojrzały charakter.

Pokrewną wyżej omówionej jest potrzeba zależno ś c i emocjonalnej. Powstanie jej wiąże się z faktem, że dziecko stosunkowo długo - najpierw całkowicie, a potem w znacznym stopniu - jest uzależnione od opiekujących się nim dorosłych, którzy zaspokajają jego potrzeby, pomagają, instruują, pouczają itd. Kojarząc się z pozytywnymi następstwami, podleganie czyjejś opiece i kierownictwu samo nabiera dla dziecka pozytywnej wartości, staje się stanem przyjemnym, pożądanym. Rodzi się w ten sposób potrzeba doznawania uwagi i pomocy ze strony innych ludzi nawet w sytuacjach, w których obiektywnie nie jest to konieczne.

Natężenie tej potrzeby jest u ludzi w znacznym stopniu zróżnicowane w zależności od rozmiaru doznawanej w dzieciństwie opieki i nasilenia oddziaływań wychowawczych o kierunku przeciwnym - stymulujących rozwój samodzielności.

Obiektywna zależność od dorosłych jest jednak dla dziecka źródłem nie tylko gratyfikacji, lecz także ograniczeń, gdy nie pozwalają mu oni na realizację takich czy innych dążeń. Przeciwstawiając się zakazom dorosłych, dziecko niejednokrotnie jest w stanie oprzeć się ich woli. Doznawanie przeciwstawnych doświadczeń słabości i przewagi leży u podstaw formowania się potrzeby dominacji. Jest ona, jak łatwo zauważyć, przeciwstawna wcześniej wymienionej potrzebie zależności; o tym, która z nich będzie dominowała u człowieka, decyduje w znacznej mierze charakter doznawanych w dzieciństwie ograniczeń. Należy sądzić, że jeśli ograniczeniom będzie towarzyszyć opiekuńczość rodziców zaspokajających potrzeby dziecka, ukształtuje się u niego silna potrzeba zależności. W przeciwnym razie - gdy ograniczenia będą prowadzić do frustracji potrzeb

199