img006 (107)

wymaga opanowania techniki jej stosowania, dlatego nabycie właściwych umiejętności z tej dziedziny jest niezbędne do poprawnego przeprowadzenia badań. Pojęcia metody nie należy jednak zawężać do odpowiednich technik badawczych. Słuszniejsze wydaje się stanowisko, zgodnie z którym metodę badania naukowego tworzą określone techniki badawcze wraz z tkwiącymi u ich podłoża założeniami teoretycznymi. Jak zaznacza Włodzimierz Szewczuk, „rozprawiający o metodzie dzielą się na dwie grupy, na takich, którzy ograniczają metodę do samej techniki badania, i na ujmujących metodę szerzej, w powiązaniu z założeniami, na jakich ona się opiera. W praktyce najczęściej mówi się o metodzie w tym węższym znaczeniu. Jeżeli jednak wnika się głębiej w istotę nauki, nie można ujmować metody w oderwaniu od teoretycznych założeń. Metoda nie pojawia się sama, ni stąd, ni zowąd. Metoda zawsze kształtuje się na podstawie poglądów na interesującą dziedzinę zjawisk. Te poglądy tworzą metodę.”¹

Wielu autorów wyraża pogląd, że nie należy oddzielać metody od tkwiących u jej podstaw założeń teoretycznych. Jak twierdzi Andrzej Lewicki, istotnym składnikiem metody są pojęcia używane przy badaniu określonej kategorii procesów lub zjawisk. Według tego autora metoda „[...] to również pojęcia, za pomocą których dokonuje się opisu badanych procesów. Technika badawcza i terminologia stanowią dwa ściśle (...] powiązane i nawzajem od siebie zależne aspekty tego, co nazywamy metodą badania.”²

Przy posługiwaniu się daną metodą przyjmujemy określone założenia teoretyczne. Im wyraźniej sformułujemy je oraz zdamy sobie z nich sprawę przed przystąpieniem do badań, tym większa wartość uzyskanych w ten sposób materiałów. Jeśli natomiast prowadzimy badania bez należytego określenia ich podstaw teoretycznych, wtedy niejednokrotnie opierają się one na błędnych założeniach lub teoriach, a wskutek tego zebrane materiały nie mają wartości naukowej.

Powyższe uwagi, dotyczące związku metody badania naukowego z jej podstawami teoretycznymi, odnoszą się także do metody obserwacji. Jak zaznacza W. S. Jevons, „nawet gdy uprawiamy pozornie bierną obserwację jakiegoś zjawiska, jest rzeczą korzystną, aby naszą uwagą kierowały przewidywania teoretyczne.”³

Obserwacja pozwala na dokonanie opisu i analizy badanych zjawisk. Zdaniem Zbigniewa Zaborowskiego „[...] żaden opis i analiza nie są

neutralne, wolne od założeń, od ujęć teoretycznych (założenia te oczywiście i zęsto są nie uświadomione i przemilczane). Opisu i analizy dokonywa się / reguły z punktu widzenia jakichś koncepcji, schematów analitycznych, modeli, a również teorii”.⁴

W dalszej części niniejszego rozdziału zanalizujemy pojęcie psychiki i zachowania się, gdyż przyjęty sposób ich rozumienia wyznacza teoretyczne nodstawy obserwacji psychologicznej. Nawiążemy przy tym do założeń teorii czynności przydatnych przy posługiwaniu się tą metodą poznawania psychiki.

2. Pojęcie psychiki a obserwacja psychologiczna

Przyjmując szersze znaczenie tego pojęcia, metodę badań naukowych Iworzą określone techniki badawcze wraz z tkwiącymi u ich podłoża założeniami teoretycznymi, dotyczącymi przedmiotu badań. Przedmiotem badań psychologicznych jest psychika, dlatego też — pragnąc określić teoretyczne podstawy metody obserwacji psychologicznej — należy uprzednio ustalić sposób rozumienia tego pojęcia.

W rozwoju psychologii wystąpiły cztery zasadnicze koncepcje psychiki wyznaczające stosowane przez i®h przedstawicieli metody badań. Są nimi introspekcyjna, psychoanalityczna i behawiorystyczna koncepcja psychiki oraz współczesna teoria czynności.

Psychologowie przyjmujący założenia psychologii introspekcyjnej określają psychikę jako całokształt subiektywnych przeżyć psychicznych występujących w ludzkiej świadomości. Celem badań jest dokonanie ich opisu i klasyfikacji oraz wykrycie zachodzących między nimi zależności. Główną metodą badania tak rozumianej' psychiki jest introspekcja polegająca na opisie własnych przeżyć psychicznych.

Metoda introspekcji ma swe źródła filozoficzne w dualistycznej koncepcji psychiki wypracowanej przez Rene Descartesa (Kartezjusza), zgodnie z którą zjawiska fizyczne i psychiczne tworzą dwa odrębne rodzaje zjawisk. > Zasadniczą właściwością zjawisk fizycznych jest według R. Descartesa rozciągłość przestrzenna, natomiast istotną cechą zjawisk psychicznych ma być świadomość ich doznawania przez przeżywającą je osobę. Tak rozumiane zjawiska psychiczne są poznawalne jedynie na bazie danych

11

1

   W. S/euc/uk: Psychologia. Zarys podręcznikowy. T. I. Wyd. 4 popr., jw., s. 52—53.

2

   A. Lewicki: Procesy poznawcze . orientacja w otoczeniu. Warszawa 1960, PWN, s. 12.

3

   W. S. Jevons: Zasady nauki. Przekład z jęz. ang. M. Chojnowski i B. J. Gawęcki. Warszawa 1960. PWN, s. 174.

4

/ /.ibor<<\\'.ki: Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, j\v., s. 184.