Pozycja ustrojowa RPO w Polsce jest specyficzna. Jest on organem konstytucyjnym o samodzielnym charakterze. Biorąc za podstawę trójpodział władz, stwierdzić trzeba, że Rzecznik nie mieści się w żadnej z nich. Przedmiotem jego zainteresowań jest zasadniczo funkcjonowanie władzy wykonawczej, podejmuje swe działania w formach nasuwających analogie do działań władzy sądowniczej, jednak pozostaje powiązany z władzą ustawodawczą. W Konstytucji z 1997 r. nazwany został organem ochrony prawa (rozdział IX K.); słusznym krokiem wydaje się więc posługiwanie tą nazwą.

Ustawa o RPO w ogólnikowy sposób określiła kwalifikacje kandydata. Musi on bowiem posiadać obywatelstwo polskie, wyróżniać się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym, oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i wrażliwość społeczną. Kwestia obywatelstwa nie budzi wątpliwości. Zwrócić uwagę należy jednak na obowiązek legitymowania się wiedzą prawniczą.

Wysokie kwalifikacje osobiste, jakich ustawodawca wymaga od Rzecznika, mają stanowić podstawową gwarancję fachowego i skutecznego wypełniania zadań, jakie na ten organ nakłada zarówno Konstytucja jak i ustawa. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż Rzecznik w swoich działaniach nie dysponuje środkami, które mogłyby obligować kontrolowane organy do wydawania, zmiany lub uchylania stosownych rozstrzygnięć. Jego rola polega jedynie na sygnalizowaniu pewnych problemów, opiniowaniu i nakłanianiu organów administracji do podejmowania odpowiednich działań. Powodzenie tego typu zabiegów w dużej mierze zależy od siły autorytetu osoby, która tymi środkami włada.

Zgodnie z art. 209 ust. 1 Konstytucji Rzecznik powoływany jest przez Sejm za zgodą Senatu. Szczegółowy tryb wyboru określony został zarówno w ustawie, jak i w regulaminach obu izb parlamentu. Kandydatów na urząd Rzecznika zgłaszać może Marszałek Sejmu oraz grupa posłów w liczbie co najmniej 35 (art. 3 ustawy o RPO) Uchwała Sejmu w sprawie powołania Rzecznika Praw Obywatelskich zapada bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Podjętą przez Sejm uchwałę Marszałek Sejmu przesyła niezwłocznie Marszałkowi Senatu. Senat podejmuje uchwałę w sprawie wyrażenia zgody na powołanie Rzecznika w ciągu miesiąca od dnia przekazania Senatowi uchwały Sejmu. Milczenie drugiej izby w tej sprawie oznacza akceptację wyboru dokonanego przez Sejm. Natomiast podjęcie przez Senat, w ustawowym terminie, uchwały wyrażającej brak zgody tej izby na kandydaturę zaproponowaną przez Sejm powoduje prawną bezskuteczność uchwały sejmowej i konieczność przeprowadzenia ponownego wyboru. Uchwała Senatu zapada zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby senatorów.

Rzecznik jest powoływany na pięcioletnią kadencję (art. 209 ust. 1 Konstytucji) ,licząc od dnia złożenia ślubowania przed Sejmem. Powołanie ponowne jest dopuszczalne tylko jeden raz. Po zakończeniu kadencji Rzecznik ma prawo powrócić na stanowisko poprzednio zajmowane lub otrzymać stanowisko równorzędne poprzednio zajmowanemu, jeżeli nie ma przeszkód prawnych, np. wiek emerytalny (art. 5 i 6 ustawy o RPO).

W trakcie kadencji odwołanie Rzecznika Praw Obywatelskich, na gruncie obowiązującej ustawy jest bardzo trudne. Wzmacnia tu ona wyraźnie jego niezawisłość. Sejm bowiem może odwołać Rzecznika, przed upływem kadencji tylko w trzech przypadkach, jeżeli:

1. Zrzekł się wykonywania obowiązków (art.7 ust. 1 pkt 1 ustawy o RPO),

2. Stał się trwale niezdolny do pełnienia obowiązków na skutek choroby, ułomności lub upadku sił - stwierdzonych orzeczeniem lekarskim (art. 7 ust. 1 pkt2 ustawy o RPO).

3. Sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu (art. 7 ust. 2 ustawy o RPO).

Warto zwrócić uwagę, że ostatnia przesłanka ma nieostry charakter i pozostawia znaczną swobodę oceny. W sytuacji konfliktowej może to doprowadzić do polityzacji procesu egzekwowania odpowiedzialności Rzecznika.

W przypadku określonym w art. 7 ust. 1 pkt 1 o odwołaniu Rzecznika Praw Obywatelskich orzeka Sejm w formie uchwały podjętej - jak w przypadku powołania - bezwzględną większością głosów, na wniosek Marszałka Sejmu. Na podkreślenie zasługuje fakt, że Sejm podejmuje taką uchwałę bez zgody Senatu.

Natomiast w drugim i w trzecim przypadku Sejm podejmuje uchwałę w sprawie odwołania Rzecznika, na wniosek Marszałka Sejmu lub grupy co najmniej 35 posłów, większością co najmniej 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

Powyższa zasada nieodwoływalności Rzecznika przed upływem kadencji należy do najpoważniejszych, choć nie jedynych, gwarancji niezależności i niezawisłości tego organu. Niezawisłość i niezależność działań Rzecznika Praw Obywatelskich wobec innych organów państwowych została wyrażona w art. 210 Konstytucji: „Rzecznik Praw Obywatelskich jest w swej działalności niezawisły, niezależny od innych organów państwowych i odpowiada jedynie przed Sejmem na zasadach określonych w ustawie”.

Do podstawowych gwarancji tej niezawisłości należą ponadto:

a) niepołączalność urzędu Rzecznika z jakimkolwiek innym stanowiskiem, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, oraz zakaz wykonywania innych zajęć zawodowych (art. 209 ust. 2 Konstytucji z 1997 r.),

b) apolityczność oraz zakaz przynależności do związków zawodowych i prowadzenia działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością tego urzędu (art. 209 ust. 3 K.),

c) immunitet formalny i nietykalność, wyrażające się tym, iż Rzecznik Praw Obywatelskich nie może być, bez uprzedniej zgody Sejmu, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności (immunitet), jak również nie może być zatrzymany lub aresztowany (nietykalność), z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa w sytuacji, gdy zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania, o zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego (art. 211 K.),

Ponadto podstawą niezależności i sprawności działania RPO jest odrębny budżet (niezależność finansowa), oraz fachowe biuro kierowane przezeń jednoosobowo przy pomocy kierowników jednostek organizacyjnych mianowanych przez ombudsmana.

Warto jeszcze wspomnieć, że Rzecznik nie ponosi odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu, co akcentuje jego związki z Sejmem, ale co nie przyczynia się do akcentowania niezależności tego organu.

Urząd Rzecznika Praw Obywatelskich jest więc strukturalnie i funkcjonalnie oddzielony od organów administracyjnych, sądownictwa i prokuratury. Stanowi to o jego niezależności, która nie ma jednak charakteru absolutnego. Zarówno bowiem Konstytucja, jak i ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich w sposób zdecydowany kształtują podległość tej instytucji względem parlamentu, a przede wszystkim Sejmu (art. 210 K.). Zależność „polskiego ombudsmana” od parlamentu przejawia się nie tylko w sposobie kreacji tego organu, ale również w sposobie jego odwoływania. Trzeba bowiem podkreślić, iż to Sejm, według własnej oceny, przesądza o zaistnieniu przesłanek umożliwiających odwołanie Rzecznika. RPO składa ponadto Sejmowi sprawozdanie z działalności (patrz niżej) i ponosi przed nim odpowiedzialność, ale tylko na zasadach określonych w ustawie. Wydaje się więc, że takie powiązanie z Sejmem nie przekreśla jego samodzielności i odrębności.

Ważne jest również i to, żeby przystąpić do wykonywania swych konstytucyjnych obowiązków, Rzecznik musi przed Sejmem złożyć następujące ślubowanie:

„Ślubuję uroczyście, że przy wykonywaniu powierzonych mi obowiązków Rzecznika Praw Obywatelskich dochowam wierności Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, będę strzec wolności i praw człowieka i obywatela, kierując się przepisami prawa oraz zasadami współżycia społecznego i sprawiedliwości.

Ślubuję, że powierzone mi obowiązki wypełniać będę bezstronnie, z najwyższą sumiennością i starannością, że będę strzec godności powierzonego mi stanowiska oraz dochowam tajemnicy państwowej i służbowej.”

Ślubowanie może być złożone z dodaniem zdania „tak mi dopomóż Bóg.”

Ścisłe związki Rzecznika z Sejmem i Senatem, wyznacza ponadto, nałożony na niego konstytucyjnie, obowiązek corocznego informowania obu izb o swej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela, a także przedstawianie izbom określonych spraw wynikających z tej działalności czy też podejmowanie czynności w określonych sprawach na wniosek Marszałka Sejmu, o których to obowiązkach stanowi ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich. Należy także dodać, że to właśnie Sejm swoją postawą warunkuje skuteczność immunitetu, chroniącego Rzecznika przed niesłusznym oskarżeniem i pozbawieniem wolności.

1. Charakteryzując pozycję ustrojową Rz. P. Ob. można stwierdzić, że jest to organ stojący na straży praw i wolności człowieka powiązany funkcjonalnie z sejmem. Polega to na tym, że Rz. P. Ob. powoływany i odwoływany jest przez Parlament, a ponadto, że zakres jego właściwości łączy się z wykonywaniem funkcji kontrolnej przez Sejm.

Po 2-gie Rz. P. Ob. jest organem niezależnym i niezawisłym o czym świadczy posiadany przez niego immunitet formalny oraz to, że corocznie składa on przed Sejmem informację, a nie sprawozdanie o stanie przestrzegania praw człowieka i praworządności w Polsce (sprawozdanie składa się podmiotowi, któremu się podlega)

Po 3-cie postępowanie przed Rz. P. Ob. jest dostępne dla wszystkich i mniej sformalizowane niż np. zwrócenie się do TK ze skargą konstytucyjną. Świadczy o tym to, że skargę do Rz. P. Ob. może złożyć każdy, nawet ten, kto niema zdolności prawnych, może być złożona w cudzym imieniu i w dowolnej formie.

Rz. P. Ob. w odróżnieniu od organów sądowych może podejmować czynności z urzędu (może działać bez wniosku)

Powoływanie i odwoływanie

Rz. P. Ob. jest powoływany na 5-letnią kadencję przez Sejm za zgodą Senatu. Jeżeli Senat w ciągu 30 dni od wyboru Rz. P. Ob. przez Sejm nie zgłosi wyraźnego sprzeciwu przyjmuje się, że Rz. P. Ob. została osoba wybrana przez Sejm.

Kandydatów zgłaszać mogą:

• Marszałek Sejmu

• Grupa 30 posłów

Te samą procedurę stosuje się przy odwołaniu. Ta sama osoba może piastować urząd Rz. P. Ob. przez 2 kolejne kadencje.

Kandydatem na Rz. P. Ob. może być osoba, która wyróżnia się wiedzą prawniczą przede wszystkim z zakresu praw człowieka oraz jest nieskazitelnego charakteru.

Zakres przedmiotowy działania Rz. P. Ob.

Stoi na straży praw i wolności określonych w konstytucji i ustawach, zasad współżycia społecznego oraz zasad sprawiedliwości społecznej

Zakres podmiotowy

Rz. P. Ob. bada, czy nie nastąpiło naruszenie 3 wskazanych wyżej wartości ze strony władzy publicznej (Art. 80 konstytucji) (każdy, kto ma przewagę). Wszystkie podmioty prawne są wyłączone spod działalności Rz. P. Ob.

Zasady współżycia społecznego, to normy, które zostały przyjęte jako standardowe

Postępowanie przed Rz. P. Ob.:

Skarga → podjęcie czynności → podjęcie sprawy → wykorzystanie środków prawnych

Podjęcie czynności - oględne przeczytanie skargi, zastanowienie się nad nią

Podjęcie sprawy - Kierowanie wystąpienia do odpowiedniej osoby (Rektor Wydziału)

wykorzystanie środków prawnych:

- wystąpienie do sądu w imieniu poszkodowanych

- zgłoszenie wyroku do kasacji

- zgłoszenie skargi konstytucyjnej

- zgłoszenie ustawy do TK

- otrzymanie sprawy od Rz. P. Dziecka

---