ŚREDNIOWIECZE (IX - XIV n.e.) - przed i SCHOLASTYKA

CECHY OKRESU

Zagadnienia teologiczne:

1. dotyczące metody poznania -> od skrajnego racjonalizmu, do skrajnego irracjonalizmu, ostatecznie pogląd umiarkowany

2. dotyczące istnienia Boga, stosunku Boga do świata -> panteizm i emanacja, reguły fizyczne, stworzenie z niczego itp.

3. szczegółowe zagadnienia dogmatyki - Trójca święta, Eucharystia, Wcielenie, Łaska i przeznaczenie

Zagadnienia nauk świeckich - metodologia, logika, psychologia:

1. klasyfikacja nauk: podział platoński (logika, fizyka, etyka) - jeszcze Jan z Salisbury (XII n.e.), Arystotelesowki (nauki teoretyczne i praktyczne) - Hugon od św. Wiktora

2. wartość nauki świeckiej - służebnica teologii/ kryterium teologii

3. uniwersalia - realizm skrajny, realizm umiarkowany, nominalizm, stanowiska pośrednie

4. psychologia

5. etyka

6. filozofia historii (Otton z Freisingu - historiozofia w duchu Augustnya, jako walka papiestwa i cesarstwa; Joachim de Fioris - symboliczna i apokaliptyczna konstrukcja historiozoficzna)

Pojęcia i terminy: czerpane od epok wcześniejszych, zmiana i ograniczanie znaczenia

Chronologia:

(rozwój chrześcijaństwa; czasy Mahometa)

połowa VIII n.e. (czasy Karola Wielkiego) - Alkuin, Szkot Eriugena, Jan z Damaszku, Alkendi

X n.e. - nikt znany

(powstawanie Świętego Cesarstwa Rzymskiego Niemieckiego Narodu, początek Kapetyngów we Francji, chrzest Polski i Skandynawii, założenie państwa ruskiego przez Ruryka i rozpadnięcie się go na dzielnice, uformowanie się systemu feudalnego, przekształcenie papiestwa w potęgę świecką, rozdział kościoła Wschodniego i Zachodniego, wielka architektura i rzeźba romańska)

XI n.e. - Fulbert, Piotr Damiani, Berengar i Lanfranc, Awicebron (Żydzi), Psellos (Bizancjum); potem Anzelm, Roscelin, Algazel

(potęga papiestwa, wyprawy krzyżowe, powstanie zakonu cystersów, rozkwit sztuki - początek gotyku)

XII n.e. - Wilhelm z Champeaux, Bernard i Teodoryk z Chartres, Wilhelm z Conches, Gilbert, Adelhard z Bath, Abelard; potem św. Bernard, Hugon, Ryszard od św. Wiktora, Jan z Salisbury, Piotr Lombard

przerwa

XIII n.e. - Awerroes, Majmonides

Filozofia łacińska

• filozofia na podłożu religii (podobnie jak w późnej starożytności) -

• religijne przekonania podstawą myślenia ludzi (Bóg ma wyższość nad światem, dusza nad ciałem, życie wieczne nad doczesnym),

• religia podstawą organizacji państwowej (Kościół jako władza) -> religia jako czynnik dominujący w życiu jednostek i społeczeństw; religia jako podstawa filozofii

• filozofia wiary a inne działy filozofii:

• w zakresie filozofii odnoszącej się do wiary: SCHOLASTYKA - ustalone prawdy wiary (dogmaty - wynikające z Objawienia w Piśmie św., ustalone w starożytności), które filozofia ma tylko wyjaśnić, wytłumaczyć i usystematyzować (PATRYSTYKA - ustalanie dogmatów) -> heteronomiczność i racjonalizm filozofii odnoszącej się do religii,

(większość filozofów tego okresu, częściowo w starożytności i nowoczesności)

• w innych dziedzinach: wolność myśli (o ile nie narusza dogmatów) -> autonomiczność w innych dziedzinach: logika, epistemologia, kosmologia

Niesłuszny jest pogląd, że filozofia średniowieczna w całości była heteronomiczna wobec religii - ważne było, by nie naruszała dogmatów

• filozofia prawowierna i nieprawowierna:

• filozofia prawowierna (zgodna z Objawieniem, dogmatami) - większość filozofów tego okresu

• filozofia nieprawowierna (dochodzenie do prawd niezależnie od Objawienia) - św. Bernard, Eckhart, humaniści i filozofowie przyrody XII n.e. w Chartres

Niesłuszny jest pogląd, że filozofia średniowieczna w całości była scholastyką - istniały niezależne prądy.

• wady i zalety średniowiecza:

• nauki szczegółowe: upadek nauki (brak eksperymentów, indukcji, budowania podstaw nauki i jej stosowania praktycznego)

• filozofia: powstał zwarty i wykończony system pojęć filozoficznych, dotyczących nie tylko zagadnień formalnych, ale i rzeczowych (na bazie rozważań teologicznych rozwijała się ontologia, epistemologia, etyka)

Niesłuszny jest pogląd, iż filozofia średniowiecza przeżyła upadek - jej pejoratywne ukazywanie narodziło się w nowożytności, gdzie wszystko, co było związane ze średniowieczem, odbierane było negatywnie (np. w sztuce - gotyk)

• cechy filozofii średniowiecznej (scholastyki):

• bezosobowość i tradycja (brak autorów, filozofia przekazywana z pokolenia na pokolenie)

• odrzucenie: relatywizmu (Bóg istnieje i jest bytem absolutnym), materializmu (Bóg nie jest materialny), monizmu (Bóg jest innej natury niż stworzenia), mechanizmu (Bóg jest wolny i dusza jest wolna), sensualizmu (Boga ani duszy nie można poznać zmysłami)

• przyjęcie: dualizm (zamiast panteizmu), kreacjonizm (zamiast emanatyzmu), spirytualizm (zamiast materializmu)

• spór: idealizm z realizmem, fideizm z racjonalizmem, aprioryzm z empiryzmem, dialektyka z mistyką, intelektualizm z woluntaryzmem

• okresy filozofii scholastycznej:

• rozwijanie się i kształtowanie filozofii (IX do XII n.e.)

• pełne systemy średniowieczne, okres klasyczny (XIII n.e.)

• krytyka średniowieczna (do XIV n.e.)

• szkoły - nie wniosły nic twórczego do myśli filozoficznej

FILOZOFIA PRZEDSCHOLASTYCZNA

PIERWSZY OKRES FILOZOFII ŚREDNIOWIECZNEJ (DO XII n.e.)

CECHY FILOZOFII TEGO OKRESU

Źródła:

• kult filozofii starożytnej przy jej znikomej znajomości:

• Arystoteles - autorytet w logice (przekłady Boecjusza „de Interpretatione”, „Kategorie”, ponadto: Porfiriusz, komentarze Boecjusza, wykłady logiki Augustyna, podręczniki Marcjana Capelli i Kasjodora, przekłady Jakuba z Wenecji - XII n.e.), brak znajomości pism przyrodniczych, metafizycznych i innych (pierwsze pisma - XII/ XIII n.e.)

• Platon - autorytet w teologii i kosmologii (uboga znajomość bezpośrednich pism - przekłady Cycerona i Chaldidiusa fragmentów „Timaiosa”, ponadto pisma Augustyna, przekłady Fedona i Menona - XII n.e.)

• neoplatonizm (znany tylko z pism Pseudo - Dionizego i Maksyma Wyznawcy w przekładzie Jana Szkota Eriugeny - IX n.e., reszta w XII n.e.)

• epikurejczycy, stoicy, sceptycy - małe znaczenie (brak bezpośredniej znajomości pism, od XII w. znane pisma Lukrecjusza, Sekstusa Empiryka i innych)

• Cyceron, Seneka, pisarze eklektyczni końca starożytności (Marcjan Capella, Kasjodor, Chalcidius- jako informatorzy), również Boecjusz (wśród informatorów jedyny autorytet sam w sobie)

• autorytety chrześcijańskie:

• Ojcowie greccy (słaba znajomość- początkowo Orygenes, w XII n.e. przełożona część dzieł Jana z Damaszku)

• Ojcowie łacińscy - Augustyn, autorytet filozoficzny: Bóg, świat, psychologia, teoria poznania, etyka, filozofia historii (największa powaga i źródło)

Cechy filozofii:

• początkowo (VI - IX n.e.) - ratowanie i zbieranie fragmentów dawnej nauki, zamierzenia encyklopedyczne:

• Izydor z Sewilli (VI/ VII n.e.), Beda Venerabilis (VII/ VIII n.e.),

• Hraban Maur (VIII/ IX n.e.) - teologia, antropologia, zoologia, fizyka, geografia, historia filozofii, geologia i mineraologia, wagi, miary i liczby, muzyka i medycyna, gospodarstwo rolne, sztuka wojskowa i wodna, rzemiosła i pokarmy [zebranie starożytności w interpretacji chrześcijańskiej, mieszanie idei starożytnych z chrześcijańskimi; brak rozgraniczenia filozofii, teologii i nauki]

• potem (VIII/ IX n.e.) - rozkwit wczesnośredniowieczny (okres Karolingów - Karol Wielki gromadził uczonych na swoim dworze, otwierał szkoły i popierał naukę):

• Alkuin (minister oświaty) - teologia, etyka, psychologia

• z jego okresu: Hraban Maur - encyklopedysta; Servatus Lupus - humanista; Fredegisus - skrajny realizm w logice, Paschasius Radbert - stosunek poznania i wiary; Gottschalk - spór o przeznaczenie; Jan Szkot Eriugena - filozof „dużej miary”

• przerwa w rozwoju (IX - XI n.e.)

• odżycie kultury teologiczno - filozoficznej (XII n.e.), wraz z rozwojem sztuki (gotyk), wybitni uczeni - różnorodne zainteresowania (filozofia, teologia, humanizm), zbieranie materiałów i odszukiwanie starożytnych wzorów; wyrabianie metody i terminologii, wytwarzanie i ścieranie się nowych koncepcji, podstawy do stworzenia systemu filozoficznego

• Bernard z Clairvaux, Hugon od św. Wiktora, Abelard, Gilbert de la Porree, Piotr Lombard

Środowiska filozoficzne:

a) początkowo: Wyspy Brytyjskie - schronisko kultury

b) potem: Francja (Karol Wielki) - główne szkoły

c) stopniowo: również Niemcy, Włochy - kilka szkół

Szkoły:

• były w rękach duchownych

• typy: klasztorne, biskupie (katedralne i kapitulne), pałacowe

• cechy: ośrodki nauczania i nauki zarazem (biblioteki, uczeni i środowisko naukowe)

• tok nauczania:

• nauki świeckie - sztuki wyzwolone (artes): trzy humanistyczne, tzw. trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) i cztery matematyczno - przyrodnicze, realne (arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka) -> przygotowanie do teologii, ważniejsze trivium, w nim najważniejsza dialektyka

• teologia -> stopień najwyższy (tylko w niektórych szkołach)

Miejsce filozofii:

• do IX n.e. - encyklopedia nauk (do XII n.e. utożsamiano ją czasem ze sztukami wyzwolonymi)

• potem - logika, kosmologia, psychologia (odzyskiwanie wiedzy, próby budowy systemu); wiązanie metafizyki, psychologii i etyki z teologią (stopień najwyższy edukacji), natomiast logiki z dialektyką (sztuka wyzwolona, trivium) [w tym okresie przeciwstawianie filozofii teologii dotyczyło logiki, reszta filozofii traktowana była jako część teologii]

Filozofia wczesnego średniowiecza - przedscholastyczna (brak formy, programu i metody, okres wyrabiania form scholastycznych i indywidualne ich stosowanie).

Kierunki:

• w teologii:

• panteizm (oparty na greckich wzorach, powstał w IX n.e., uznany za heterodoskalny) - Jan Szkot Eriugena

• dualizm (powstawał powoli, ortodoksalny) - dzielił się na:

• scholastyczny - Anzelm Kantuareński;

• mistyczny - Bernard z Clairvaux

• połączenia scholastyki i mistyki - Hugon od św. Wiktora

• inne prądy (rozwijające się względnie niezależnie od teologii):

• humanizm - szkoła w Chartres

• dialektyka - Abelard

• filozofia arabska

Panteizm heterodoksalny

ERIUGENA (IX n.e.)

• poprzednicy:

• neoplatonizm i Ojcowie greccy (Plotyn poznany przez greckich Ojców Kościoła - Grzegorz, Pseudo - Dionizy, Maksym Wyznawca) -> wyjątkowe dla średniowiecza

• Augustyn (Ojcowie łacińscy) -> typowe dla średniowiecza

• życiorys:

• urodzony w Brytani (Irlandia?), pierwszy uczony nadworny Karola Łysego,

• człowiek świecki, ale mający naukowy autorytet (Kościół zwracał się do niego o stanowisko w sporze o przeznaczenie)

• znał grecki i łacinę (tłumaczył i komentował z greckiego na łacinę pism filozoficznych), miał zdolności systematyzacji i spekulacji

• pisma:

• Traktat o przeznaczeniu - głos w religijnym sporze, Traktat o podziale natury - pismo metafizyczne

• rozwój filozofii:

• neoplatonizm wzięty od Augustyna

• system panteistyczny

• głosy do Boecjusza

FILOZOFIA

ZNACZENIE

OPOZYCJA I WPŁYWY

AMALRYK Z BENE (XII n.e.)

• pochodził z okolic Chartres (szkoła), wykładał dialektykę w Paryżu, potem teologię

• poglądy podobne do Eriugeny, ale bardziej radykalne (pod przymusem je odwołał):

• panteizm, immanencja Boga w stworzeniu (wszystko jest jednem i do każdego z nas odnosi się to samo, co do Chrystusa i Boga; wola i uczucia pochodzą od Boga i nie ma dobrej/ zlej woli oraz dobra/ zła moralnego, zasługi i winy)

• na podłożu jego poglądów działała sekta amalrycjan, która odrzucała dogmaty niezgodne z jego nauką (np. Trójcy świętej, sądu ostatecznego i odkupienia);

• sekty pokrewne: „sekta wiecznej ewangelii” (Włochy - Joachim de Fioris) - utożsamiali dzieje świata z powstawaniem osób boskich; Waldensi (sekta południowo - francuska, przejęła poglądy od uciekających na południe amalrycjan) - wcielenie, zmartwychwstanie i ukrzyżowanie dotyczy każdego z nas; bracia i siostry „wolnego ducha”, tzw. begardzi i beginki (wschód - ziemie nadreńskie; przejęli poglądy od uciekających na wschód amalrycjan) - panteizm

Dualizm ortodoksalny scholastyczny

SCHOLASTYKA

• cel: poznanie prawd nadprzyrodzonych poprzez rozumowanie; rozumowanie (dialektyka) ma być podporządkowane poznaniu prawd nadprzyrodzonych (Objawienia);

• dialektyka ma być podporządkowana dogmatom (punkt wyjścia), a filozofia - służebnicą teologii

ŚW. ANZELM (XI/ XII n.e.) - „ojciec scholastyki”

• poprzednicy:

• Augustyn (koncepcja stosunku wiary do rozumu, koncepcja Boga) - poprzednik w zakresie metafizyki

• spór o wartość dialektyki:

z jednej strony: Berengar z Tours (zwolennik dialektyki - czysto rozumowego dochodzenia do prawdy),

z drugiej strony: Fulbert (ostrożny w stosunku do dialektyki, która może prowadzić do odrzucenia dogmatów), Otloh z Regensburga, Manegold z Lautenbachu (Niemcy), Piotr Damiani (Włochy) - dialektyka dotyczy wyłącznie spraw ludzkich, a nie boskich, ponieważ Bóg mógłby uczynić świat innym niż jest, mógłby zmienić nawet przeszłość; dialektyka musi podporządkować się dogmatom - filozofia ma być „służebnicą teologii”

stanowisko pośrednie: Lanfranc (Włoch, potem Francja, Anglia) - nauczyciel i bezpośredni poprzedni Anzelma w sprawach dialektyki

• życiorys:

• lata męskie spędził we Francji (uczeń Lanfranca, pociągnięty jego sławą), w Bec - przeor klasztoru, potem opat (spokojne życie);

• pod koniec życia był arcybiskupem w Canterbury (dygnitarz kościelny); podobno człowiek o spokojnym i miłym charakterze

• pisma: teologiczne i logiczne (pierwszy okres), teologiczne i dewocyjne (drugi okres) - scholastyk w treści metafizycznej i metodzie myślenia, brak schematycznej metody wykładu scholastycznego

FILOZOFIA

ZNACZENIE

OPOZYCJA I WPŁYW

, mistykaDualistyczna ortodoksalna mistyka, początki

MISTYKA

• mistyka a scholastyka: wspólny cel (poznanie prawd nadprzyrodzonych); różnice (scholastyka - drogą do celu rozumowanie; mistyka - drogą do celu kontemplacja i uczucie)

• odmiany mistycyzmu: ekskluzywna (miała zastąpić scholastykę) i druga (miała uzupełniać scholastykę)

ŚW. BERNARD (1091 - 1153) - MISTYCYZM EKSKLUZYWNY

• Przedstawiciel mistycyzmu ekskluzywnego (mającej zastąpić scholastykę)

• Życiorys:

• pochodził z burgundzkiego rodu; cysters, potem opat klasztoru w Clairvaux;

• wielki kaznodzieja (doctor mellifluus), całkowicie oddany sprawom religii i Kościoła

• tępił herezje i „był duszą” drugiej wyprawy krzyżowej

• Poprzednicy:

• św. Augustyn

• pisma czysto religijne (św. Jan, św. Paweł), nie korzystał z mistyków panteistycznych (Pseudo - Dionizy, Eriugena)

• Zostawił pisma o znaczeniu również filozoficznym

MISTYKA I MISTYCYZM

PODSUMOWANIE

WPŁYW

Synteza scholastyki i mistyki

HUGON OD ŚW. WIKTORA (1096 - 1141)

• Życiorys:

• urodzony w Saksonii, z rodu hr. Blankenburg,

• w klasztorze św. Wiktora pod Paryżem najpierw studiował, potem był magistrem, ostatecznie kierownikiem szkoły,

• umarł młodo

• uniwersalny umysł (nauki świeckie, teologia; spekulacje i mistyka),

• obszary jego zainteresowań jako filozofa - logika, teoria poznania, psychologia, kosmologia, nauki specjalne - matematyka, gramatyka, historia), jednocześnie bardzo pokorny i pobożny

• Poprzednicy:

• Bernard (mistyka)

• Anzelm (spekulacje - scholastyka)

• encyklopedyści wczesnego średniowiecza - Kasjodor, Izydor, Hraban Maur, Rudolf Ardens (nauki świeckie),

• Arystoteles - znany głównie za pośrednictwem Boecjusza (metodologia),

• opactwo pod wezwaniem św. Wiktora - kierunek augustyńsko - mistyczny w teologii i biegły w naukach świeckich -> dwoistość konserwatywno - postępowa

• Pisma: encyklopedia nauk wyzwolonych; suma teologiczna, pisma mistyczne, przekład Pseudo - Dionizego; gramatyka, geometria, kroniki

FILOZOFIA

PODSUMOWANIE

WPŁYW I KONTYNUATORZY

Dialektyka - Spór o uniwersalia (Paryż)

NURTY ŚREDNIOWIECZA

metafizycy (pojęciom ogólnym odpowiada rzeczywistość)

dialektycy (zagadnienie pojęć ogólnych i ich realności)

-> podstawowy spór: spór o powszechniki, czyli „uniwersalia”

PODSTAWY SPORU O UNIWERSALIA

Pytanie:

• Czy pojęciom ogólnym odpowiadają przedmioty rzeczywiste, a jeśli tak, to jakie? (zagadnienie metafizyczne: jaka jest natura przedmiotów pojęć - realna czy idealna? czy rzeczywistość składa się z przedmiotów jednostkowych i konkretnych, czy z innych, ogólnych i abstrakcyjnych?)

Źródło:

• Filozofia Platońsko - Arystotelesowska (przedmiotem pojęć nie są rzeczy jednostkowe, lecz ogóły)

• Komentatorzy (wstęp do Kategoryj Arystotelesa autorstwa Porfiriusz, w tłumaczeniu Boecjusza):

• pytania Porfiriusza o gatunki - czy istnieją w przyrodzie czy tylko w umysłach jako myśli, jeśli w przyrodzie, to czy są cielesne, czy bezcielesne i czy istnieją oddzielnie od rzeczy zmysłowych, czy też w nich?

• próby odpowiedzi Boecjusza, nowe pytanie: Czy kategorie zestawione przez Arystotelesa są gatunkami realnych rzeczy, czy tylko znaków językowych? (rozróżnianie rzeczy i wyrazów, brak rozróżniania wyrazów i pojęć) i odpowiedź: kategorie to wyrazy

• Alternatywa średniowieczna:

• gatunki (ogólne) nie są czymś rzeczywistym w przyrodzie, są tylko wyrazami -> nominalizm (nie istnieją przedmioty odpowiadające wyrazom gatunkowym, to tylko wyrazy)

• gatunki (ogólne) nie są tylko wyrazami, są czymś rzeczywistym w przyrodzie -> realizm pojęciowy (gatunkom odpowiadają realne przedmioty)

realizm - oznacza realność fizycznych przedmiotów (nie są tylko wyobrażeniami): przeciwieństwo - idealizm, subiektywizm fizycznych przedmiotów [w tym ujęciu nie rozważa się realności gatunków, a nawet się jej zaprzecza]

realizm (pojęciowy) - poza przedmiotami fizycznymi, jednostkowymi, realne są również gatunki, przedmioty ogólne (realizm pojęciowy): przeciwieństwo - nominalizm

STRONY SPORU

1. Skrajni realiści

• wzór w Platonie - pojęciom ogólnym (gatunkowym) odpowiadają idee, które są realne, istnieją poza rzeczami, są niezależne od rzeczy (rzeczy są zależne od nich), są od rzeczy wcześniejsze (w porządku logicznym i metafizycznym)

• wzór w Augustynie (interpretacja religijna Platona) - idee to myśli Boże, które są dla Boga wzorami przy tworzeniu rzeczy -> ANZELM

• wzór w Plotynie - idee wyprzedzają rzeczy, rzeczy są emanacją idei -> ERIUGENA

2. Umiarkowani realiści

• wzór w Arystotelesie - pojęcia ogólne (gatunkowe) mają przedmioty realne i odrębne, ale nie są one poza rzeczami (istnieją realnie tylko konkretne rzeczy), lecz istnieją w rzeczach - w gatunkowej formie i istocie każdej rzeczy

• wzór w Boecjuszu (interpretacja Arystotelesa)

3. Nominaliści

• wzór w stoikach (znani ogólnikowo dzięki Boecjuszowi)

PRZEBIEG SPORU O UNIWERSALIA

1. REALIZM SKRAJNY (ZA PLATONEM) - początek wieków średnich - Gerbert, Fredegisus, Eriugena, Anzelm i inni, potem Remigiusz z Auxerre - IX n.e. i wcześniej

• przyczyny: gotowe wzory, naturalna filozofia dla teologów, których dociekania były czysto pojęciowe

• założenia: realne istnienie pojęć ogólnych, umysł to bierny narząd odtwarzający realną rzeczywistość

2. NOMINALIZM (IX n.e. - Eryk z Auxerre, uczeń Eriugeny)/ REALIZM UMIARKOWANY - IX - XI n.e.

• przyczyny: realizm umiarkowany i nominalizm jako reakcja na hiperdialektyczne dążenia filozofów (dowodzono istnienia wszystkiego, czego tylko chciano), wpływ Arystotelesa (realizm umiarkowany - realnie istnieją tylko konkretne rzeczy, w nich zawarte są formy gatunkowe)

• założenia: gatunki to nie realne rzeczy (ani w sensie idei, ani form gatunkowych), lecz jedynie wytwór mowy

1 + 2 STARCIE SIĘ REALIZMU Z NOMINALIZMEM - XII n.e., Paryż

• nominaliści: Roscelin (XI/ XII n.e.), rozpowszechnił sektę nominalistów i teorię głosów - nie istnieje nic poza jednostkowymi rzeczami, nie ma jakości poza substancją, rodzaje to tylko „głosy”, fakt istnienia trzech osób boskich oznacza istnienie trzech bogów (konsekwencja jego założeń, uznana za heretycka)

• realiści: Wilhelm z Champeaux (XI/ XII n.e.) - wszystkie jednostki w gatunku mają istotę jedną i tą samą (potem: taką samą, ostatecznie: jedynie podobną)

• kompromis (XII n.e. - byty ogólnie nie znajdowały poparcia w rozumowaniu; poszukiwanie w rzeczach czegoś upoważniającego do tworzenia pojęć ogólnych) - na ogół w duchu Arystotelesa

3. RÓŻNE ROZWIĄZANIA - PRÓBY KOMPROMISU I REALIZM UMIARKOWANY (ZA ARYSTOTELESEM) - XII n.e.

SERMONIZM (Abelard)

• pojęcia ogólne (uniwersalia) nie są tylko „głosami”, bo dźwięk jest jednostkowy tak samo jak każda realna rzecz; uniwersalia są wyrazami - należą do mowy, ale nie jako czyste dźwięki, lecz jako dźwięki mające znaczenie; ogólny jest nie wyraz (znak), tylko jego znaczenie

• rzeczy jednostkowe posiadają pewną formę wspólną - to jest podstawą do nadawania im wspólnej nazwy (za Arystotelesem), służą do bycia orzeczeniami zdań (bezpośrednio nie odpowiada im żaden przedmiot, ale pośrednio ten, który jest podmiotem zdania i któremu one służą za orzeczenie) -> rozróżnienie pojęć służących jako podmioty (rzeczy jednostkowe) i jako orzeczenia (pojęcia ogólne)

KONCEPTUALIZM (brak danych co do przedstawicieli, podobno licznych)

• pojęcia ogólne (uniwersalia) są nie w rzeczach, lecz w umysłach, uniwersaliami są pojęcia rozumiane jako pewne stany psychiczne (a nie rzeczy i nie nazwy); uniwersalia mają byt psychiczny (nie idealny, nie fizyczny)

TEORIA „STANU” (Walter z Mortagne) I TEORIA „WZGLĘDU” (Adelhard z Bath)

• każdy przedmiot jednostkowy jest zarówno jednostką, jak gatunkiem i rodzajem, jednostka i ogół to tylko różne stany przedmiotów; ogólność to jeden ze stanów przedmiotu rzeczywistego, obok jednostkowości

• każdy przedmiot jednostkowy jest jednostką lub gatunkiem i rodzajem, zależy to od sposobu rozpatrywania danego przedmiotu, ogólność to jeden ze sposobów rozpatrywania przedmiotu rzeczywistego, obok jednostkowości

• pojęcia ogólne (uniwersalia) powstają, gdy jednostkowe przedmioty rozpatrujemy w ogólny sposób

INDYFERENTYZM (Hraban Maur, Wilhelm z Champeaux, potem anonimowy traktat)

• wszystko, co istnieje, jest jednostkowe, ale każda jednostka zawiera obok własności odrębnych własności gatunkowe, nieodrębne od własności innych jednostek tegoż gatunku;

• pojęcia ogólne (uniwersalia) dotyczą wspólnych własności jednostkowych rzeczy należących do jednej grupy, sprawiających, iż tworzą one pewną całość

TEORIA ZBIORU (Joscelin z Soissons)

• nie ma przedmiotów innych niż jednostkowe, natura rzeczy jest na wskroś jednostkowa (nie ma własności gatunkowych), ale między jednostkowymi przedmiotami występują podobne cechy, które pozwalają na ich grupowanie w zbiory;

• pojęcia ogólne (uniwersalia) dotyczą podobnych własności jednostkowych rzeczy należących z tego względu do jednego zbioru

KONFORMIZM (Gilbert de la Porree)

• istnieją tylko jednostkowe substancje, różne od siebie, ale między nimi występują podobieństwa, mają wspólną formę, która jest przedmiotem pojęć - jest ona immanentna rzeczom, można ją wydzielić drogą abstrakcji, jako samoistna jest tylko fikcją umysłu (bliskie Arystotelesowi)

• pojęcia ogólne (uniwersalia) dotyczą form immanentych rzeczom, nie istniejących realnie poza rzeczami jednostkowymi, które sprawiają, iż jednostkowe rzeczy są do siebie podobne

4. DALSZE LOSY SPORU

połowa XIII n.e. - spór ucichł, wraz z kompromisowym rozwiązaniem, przyjęto rozwiązanie Alberta Wielkiego i Tomasza z Akwinu; odnowił się w XIV n.e. - wzrost nominalizmu, koniec scholastyki

Nurty poza teologiczne - dialektyka (logika)

ABELARD (1079 - 1142 n.e.) I SPÓR O UNIWERSALIA

• Życiorys: nauczyciel dialektyki na prowinicji, w Paryżku; potem student i nauczyciel teologii (Laon, Paryż); nieszczęśliwie zakochany w Heloizie - porzuca stanowisko i ucieka, jego nauka zostaje potępiona; kilka lat spędza w klasztorze, potem w pustelni; wraca do życia czynnego i ponownie naucza; ostatecznie znowu potępiony

• Pisma: Teologia (zniszczona wskutek potępienia) i inne - stosuje metodę scholastyczną

• Umysł wyjątkowy i nietypowy dla swoich czasów (etyka, teologia - poza główną linią rozwoju; erudyta - autorzy klasyczni)

FILOZOFIA

Humanizm wczesnego średniowiecza (Chartres)

SZKOŁA W CHARTRES

• rola szkoły w Chartres: podniosła ogólną kulturę naukową średniowiecza, umożliwiła postępy filozofii, sama nowych owoców nie wydała

• przedstawiciele:

• Fulbert (X n.e.) - początek złotego okresu: środowisko uczonych i specjalistów, krytycyzm (zamiast konstruktywizmu), naukowość (zamiast metafizyki), starożytna wiedza przyrodnicza i matematyczna; Bernard z Chartres (XII n.e.) - platończyk; Gilbert de la Porree (XII n.e.) - filozof w duchu Arystotelesa; Teoderyk z Chartres (XII n.e.) - naukowiec;

• Wilhelm z Conches (XI/ XII n.e.) - naukowiec; Adelhard z Bath - wszechstronna wiedza; Jan z Salisbury (XI n.e.) - humanista, zbudował teorię życia publicznego i teorię logiki na tle współczesnych stosunków naukowych

EWOLUCJA POGLĄDÓW SZKOŁY

Platonizm (powrót do czystego platonizmu)

Bernard - uniwersalia to idee (istnieją niezależnie od jednostkowych rzeczy, rzeczy są podrzędne w stosunku do nich); Teodoryk, Wilhelm - Duch święty to dusza świata, dowody na jedność i troistość Boga w duchu pitagoreizmu -> spirytualizm i idealizm

Empiryzm (po odzyskaniu logiki Arystotelesa - trend do odszukiwania i tłumaczenia dzieł starożytnych)

Gilbert - indukcyjne pochodzenie zasad wiedzy; Jan z Salisbury - postrzeżenie, abstrakcja i indukcja jako droga do zasad naukowych (inni: Abelard, Hugon mistyk) -> krytycyzm i empiryzm

Zainteresowania przyrodnicze i historyczne (reakcja na nadmiar teologii i filozofii, również dzięki odzyskaniu starożytnych dzieł naukowych)

Teoderyk, Wilhelm, Gilbert - Arystoteles, atomizm Demokryta

Jan z Salisbury - zjawiska historyczne i współczesne

Inne: Wilhelm de Conches - sceptycyzm, akademicyzm

ROZWÓJ: spadek znaczenia od XIII n.e. (konkurencja Paryża), studia przyrodnicze i humanistyczne przeniosły się do Anglii (XIII/ XV n.e.) i Oksfordu (XV n.e.)

OPOZYCJA - minimalna, gdyż szkoła nie zajmowała stanowiska w teologii (wyjątek: atomistyka)

Filozofia arabska (obok łacińskiej)

CECHY FILOZOFII ARABSKIEJ:

• oparta na pismach źródłowych filozofii greckiej (a nie na średniowiecznych komentarzach)

• po upadku Greckiej nauki, znalazła ona przytułek w Persji (np. akademicy platońscy po zamknięciu Akademii),

• potem w Syrii (Jamblich, Porfiriusz, „syryjska” szkoła neoplatońska - posiadano tam tłumaczenia pism greckich),

• od VII n.e. w Bagdadznie (Al. - Mamun - IX n.e. przełożono pisma Arystotelesa z syryjskiego na arabski, X n.e. - założono instytut przekładów, ponowne tłumaczenia z oryginałów Arystotelesa, Platona, neoplatończyków i innych)

• Arabowie przyswoili dorobek naukowy Greków, dzięki nim możliwy był powrót do klasyki starożytnej

• VIII - XII n.e. - rozkwit filozofii u Arabów (Wschód, potem Zachód - Hiszpania; Bagdad, Kordowa - stolice naukowe) [w tym czasie stagnacja w Europie]

• rozkwit nauki pozytywnej (trygonometria, logarytm, algebra, stosowanie algebry do geometrii, optyka, astronomia, reforma kalendarza, chemia, geografia, zoologia, botanika, medycyna; liczne szkoły i akademie, obserwatoria naukowe), ale z elementami religijno - filozoficznymi (alchemia, astrologia obok chemii, astronomii)

• teologia - dyskusja nad naturą Boga (cyfatyści - ma on własności zmysłowe i ludzkie; dżabrycy - nie można o nim nic powiedzieć), stosunku człowieka do Boga (dżabaryci - czyny dobre i złe pochodzą z przeznaczenia; kadryci - czyny dobre i złe pochodzą z wolności), sposobu poznania (mutazalici - hiperdialektycy; mistycy)

• nurty filozofii arabskiej:

• teologia w duchu filozofii arystotelesowsko - neoplatońskiej (dowolnie łączone - dualizm i emanacją) - przyczyną wpływ Syrii (neoplatonizm) i rozwinięte zainteresowania teologiczne (najbardziej zgodne z neoplatonizmem)

• teologia ortodoskalna (mottekalemini - własna koncepcja świata, zgodna z Koranem)

• teologia mistyczna (sufiowie - Algazel; sekta ascharytów - antyfilozoficzna koncepcja, czysto religijna) -> nurt ten doprowadził do upadku filozofię arabską

PERYPATETYCY- WIĘKSZOŚĆ FILOZOFÓW ARABSKICH VIII - XII

AWICENNA, inaczej IBN SINA (X/ XI n.e.)

• wszechstronny i sławny filozof, lekarz,

• nauczał w Bagdadzie i Ispahanie,

• dzieła: encyklopedyczna Szifa (Księga uzdrowienia), obejmująca logikę, fizykę, matematykę, metafizykę; ponadto komentarze do Arystotelesa

• skoncentrował swoje rozważania na Bogu i Jego stosunku do świata (typowe), uzupełnił poglądy Arystotelesa w duchu neoplatońskim

TEOCENTRYZM W KONCEPCJI ŚWIATA (METAFIZYKA)

KONCEPCJA POZNANIA (MISTYKA)

LOGIKA, METODOLOGIA

AWERROS Z KORDOBY - inaczej IBN ROSZD (XI n.e.)

• teolog, prawnik, lekarz, matematyk, ostatni wielki filozof Arabów, poza tym zajmował wysokie godności pod różnymi rządami, ostatecznie został potępiony przez muzułmanów za swoje filozoficzne poglądy i wygnany

• pisma: komentarze do Arystotelesa, cztery traktaty o jedności rozumu, zgodności religii i filozofii, zwalczający filozofię Algazelema (przechowane dzięki Żydom hiszpańskim)

• jego autorytet: Arystoteles (dlatego swoje zadanie widział w komentowaniu jego pism) -> „Komentator” (tak jak Arystoteles to „Filozof” w określeniu średniowiecznym)

FILOZOFIA

Mottekalemini (teologia ortodoksalna)

Mistycy sceptyczni

ALGAZEL Z BAGDADU

• wybitny filozof i wróg filozofii, współczesny Anzelmowi, starszy od Bernarda

• dzieła: Dążenia filozofów, Zniszczenie filozofów (przedstawienie i krytyka poglądów filozoficznych)

FILOZOFIA

PODSUMOWANIE

Przechowanie filozofii arabskiej (od XII n.e. - okres prześladowań) - schronienie wśród Żydów w Hiszpanii, południowej Francji, gdyż:

• tradycja filozoficzna Żydów była podobna do arabskiej - Kabała, nauka zawarta w tradycyjnych księgach Jezirah i Sohar, była systemem emanacyjnym, zawierającym stare doktryny żydowskie, przesiąknięte ideami Platońskimi i neoplatońskimi)

• myśliciele żydowscy (niektórzy) dążyli do neoplatonizmu i perypatetyzmu (Ibn Gabirol/ Awicebron- XI n.e.: konsekwentny system emanacyjny; Mojżesz Majmonides - XII/ XIII n.e.: platońskie pojmowanie Arystotelesa)

Wpływ filozofii arabskiej na chrześcijańską:

• wspólne punkty z patrystyką (mniej z równoległą jej scholastyką)

• poszukiwanie własnych konstrukcji niż wyjaśnianie prawd wiary, mało prób godzenia religii (Koranu) z filozofią - dążenie do czystości obu tych dziedzin (w przeciwieństwie do scholastyki)

• XIII n.e.- dostarczyli tekstów greckich scholastykom, wraz z własną interpretacją, co oddziałało silnie na filozofię chrześcijańską - początkowo odnowił się platonizm i neoplatonizm, potem przewagę wziął system perypatetycki (faktycznie: panteistyczny),

• w XIV n.e. pod wpływem filozofii arabskiej wytworzył się prąd sceptyczny wśród scholastyków

Imaga ss. 7, 03-05-10

Tatarkiewicz - Historia filozofii - opracowanie

Metodyczna krytyka dotychczasowej wiedzy (matematyka, logika, fizyka - pewne zalety; filozofia - same błędy) -> postawa negatywno - sceptyczna

Racjonalna metoda - nie daje pewności, ma ograniczone zastosowanie, trzyma się zewnętrznych własności rzeczy i nie wnika w prawdę;

Zasada przyczynowości - współwystępowanie dwóch zjawisk nie oznacza związku przyczynowo - skutkowego; współwystępowanie jest wynikiem interwencji boskiej -> sceptycyzm wobec zasady przyczynowości

Mistyka -> pozytywna filozofia

Droga poznania prawdy to mistyka i objawienie; wszelkie poglądy filozoficzne niezgodne z objawieniem są błędne; drogą objawienia jest przezwyciężanie umysłu, opanowanie popędów, skupienie woli i myśli

Wolność Boga - nie ograniczona materią (nie ma jej), nie ograniczona przepisami mądrości i sprawiedliwości;

dobre i sprawiedliwe jest wszystko, co czyni Bóg, który mógłby czynić zupełnie inaczej -> brak obiektywności reguł etycznych

Wolność człowieka - wola człowieka nie może przeciwstawiać się boskiej, wyroki Boga nie mogą być nie przyjęte, są nieodwołalnym fatum -> fatalizm

Rzecz - każda rzecz może mieć każdą własność, zmienić ją na inną; własności rzeczy są przelotne - nie ma praw ani składników stałych;

świat ma nieograniczone możliwości i nieograniczoną zmienność; trwanie własności polega na jej stałym odtwarzaniu się na nowo

Rzeczy - są pozbawione zdolności działania (byłaby to własność stała, a takiej nie ma), nie mogą być przyczyną tego, co się dzieje

przyczyną wszystkiego musi być Bóg, wszelkie działanie jest działaniem Boga - on udziela atomom własności i porusza je

Rzeczy - nie ma między nimi stałych związków, nie ma przyczyny i skutku

jeśli dwie rzeczy występują łącznie, to tylko dlatego, że Bóg wywołuje je łącznie).

Rzeczy - każda rzecz może mieć każdą własność (Bóg może je dowolnie zmieniać), każda istota mogłaby być inna niż jest;

nie ma określonych możliwości podlegających urzeczywistnieniu - nie ma odwiecznej materii, która ograniczałaby wolność Boga, Bóg jest absolutnie wolny

Świat - rozbity na atomy, niczym ze sobą nie związane, utrzymywane w łączności przez Boga

Rzeczy - składają się z materialnych atomów, a nie z materii i formy; zmiany w świecie to wynik łączenia i rozłączania się atomów, a nie wynik formowania się materii -> atomizm

Atomy - są jednorodne, różnią się tylko własnościami przypadłościowymi (akcydensami), które mogą przynależeć do każdego atomu;

• chciał oczyścić filozofię Arystotelesa od neoplatonizmu - nie udało mu się (zachował gradualistyczny model bytu, podobny do Awicenny)

• jego oryginalny pogląd - nieśmiertelność duszy i natura rozumu (rozum nie ma części czynnej i biernej - jest jednolity, ponadto jeden i ten sam dla wszystkich ludzi, ale nie jest jednostkowy, lecz ogólny, jest nieśmiertelny, natomiast dusze jednostkowe umierają)

• głosił zgodność religii i filozofii (religia głosi prawdę obrazowo, w sposób prostszy do pojęcia niż filozofia, którą pojmują tylko niektórzy)

Klasyfikacja nauk (podobna do klasyfikacji Hugona od św. Wiktora, oparta też na Arystotelesie)

Zagadnienie uniwersaliów: uniwersalia (przedmioty pojęć ogólnych ) mają trojaki byt - przed rzeczą (wzory wszechrzeczy w umyśle bożym), w rzeczy (istota rzeczy) i po rzeczy (wytwory abstrakcji), tylko w ostatnim znaczeniu przedmioty pojęć są ogólne, ogólność jest wytworem umysłu

Rozum (terminologia Arystotelesa, ale nowe znaczenie):

1. jest nieśmiertelny

2. dzieli się na bierny i czynny,

3. tylko rozum bierny należy do indywidualnych władz człowieka, jest w duszy

4. rozum czynny jest nadindywidualną zasadą, istnieje poza duszami, jeden i ten sam dla wszystkich ludzi

5. rozum czynny jest nadludzkim źródłem prawdy, którą udziela rozumowi biernemu

6. przygotowaniem do poznania prawdy może być poznanie zmysłowe, ale nie musi (wtedy poznanie jest mistyczne)

Świat (elementy perypatetyckie):

1. to dzieło myśli bożej, a nie woli (wola to własność czysto ludzka, nie należy jej przypisywać Bogu!! przeciwieństwo w stosunku do chrześcijaństwa)

2. jest stworzony z materii (a nie z niczego - przeciwieństwo w stosunku do chrześcijaństwa)

3. jest wieczny, tzn. stworzony odwiecznie.

Świat (elementy neoplatońskie):

1. świat nie został od razu i w całości stworzony przez Boga, gdyż Bóg jest jednością, a świat jest mnogi

najpierw powstał z Boga najwyższy intelekt,

potem dopiero inteligencje niższe (zamieszkują i poruszają sfery niebieskie),

potem inteligencje najniższe (intelekt czynny w człowieku),

ostatecznie formy rzeczy materialnych

2. ogół jest ważniejszy od jednostki, jednostki są niesamodzielne;

3. wiedza Boska kończy się na ogółach i Opatrzność boska rządzi tylko gatunkami, a jednostkami tylko o tyle, o ile podlegają ogólnym prawom

Alkendi (IX n.e. - współczesny Eriugenie): tłumacz i komentator Arystotelesa, z elementami neoplatońskimi (teologia negatywna w formie krańcowej)

Alfarabi (X n.e.): emanacyjna interpretacja Arystotelesa, ale nie mistyczna - wszelki byt wyłania się z Boga, ale nie może się z nim łączyć; największy nacisk na Pierwszego poruszyciela i rozum „czynny”; Arystotelesowski dowód istnienia Boga

Bracia czystości i szczerości (X n.e.- sekta religijna i mistyczna, przesiąknięta perypatetyzmem i neoplatonizmem (łączenie filozofii greckiej z Koranem!); świat wywodzi się z Boga i powraca do Boga

Awicenna (XI n.e. - Wschód), Awerroes (XII n.e. - Zachód) -> rozkwit arabskiego perypatetyzmu

w metafizyce/ teologii: duch święty to duch świata (interpretacja grecka), Trójca święta to trzy własności Boga (modalizm), stworzenie świata było konieczne (Bóg nie może czynić nic poza dobrem, ma ograniczoną wolność)

w metodologii: metoda teologiczna

w sporze o uniwersalia:

• pojęcia ogólne (uniwersalia) nie są tylko „głosami”, bo dźwięk jest jednostkowy tak samo jak każda realna rzecz; uniwersalia są wyrazami - należą do mowy, ale nie jako czyste dźwięki, lecz jako dźwięki mające znaczenie; ogólny jest nie wyraz (znak), tylko jego znaczenie -> sermonizm

• rzeczy jednostkowe posiadają pewną formę wspólną - to jest podstawą do nadawania im wspólnej nazwy (za Arystotelesem), służą do bycia orzeczeniami zdań (bezpośrednio nie odpowiada im żaden przedmiot, ale pośrednio ten, który jest podmiotem zdania i któremu one służą za orzeczenie) -> rozróżnienie pojęć służących jako podmioty (rzeczy jednostkowe) i jako orzeczenia (pojęcia ogólne)

• pojęcia ogólne nie są wrodzone, lecz nabyte (za Arystotelesem), są wytworem wynikającym z operacji umysłu, opartych na postrzeżeniach -> do postrzeżenia, przez abstrakcję, do pojęć ogólnych

Uczniowie: Ryszard od św. Wiktora - XII n.e. (świetny dialektyk, wierzący w potęgę rozumu i pragnący empirycznie uzasadniać dogmaty, z drugiej strony - gorliwy mistyk i systematyk stanów mistycznych, teoretyk kontemplacji); Walter os św. Wiktora -XII/ XIII n.e. (ekskluzywna mistyka św. Bernarda, nieufność do nauki - zwalczanie Abelarda, Piotra Lombarda, Gilberta z la Porree i Piotra z Poitiers; zwalczanie dialektyki jako „sztuki szatańskiej”), św. Bonawentura (łączenie wiary i nauki, mistyki i scholastyki).

FILOZOFIA: połączenie scholastyki i mistyki (poznanie racjonalne, oparte na wewnętrznych i zewnętrznych doświadczeniach, naturalne + poznanie mistyczne, oparte na objawieniu wewnętrznym lub zewnętrznym - popartym cudami, wynikające z łaski); cztery rodzaje prawd (wynikające z rozumu, zgodne z rozumem, przekraczające rozum i sprzeczne), duża rola intuicyjnych i introspekcyjnych czynników w poznaniu (objawienie i samowiedza obok dialektyki); oddzielenie wiary (oparta na objawieniu, to pobudzenie woli) od wiedzy (oparta na doświadczeniu i racjonalnym rozumowaniu); postulat absolutnej wolności Boga (ogniwo między Augustynem a Bonawenturą i Dunsem Szkotem); układ systematyczny teologii

WIARA A WIEDZA W POZNAWANIU PRAWDY

Cztery rodzaje prawd:

1. wywodzące się z rozumu (przedmiot wiedzy)

2. zgodne z rozumem (przedmiot wiedzy lub/ i wiary)

3. będące ponad rozumem, przekraczające rozum (przedmiot wiary)

4. sprzeciwiające się rozumowi, sprzeczne z rozumem (nie mogą być przedmiotem wiedzy ani wiary)

Wiedza to ujmowanie rzeczy jako obecnych, ujmowanie prawd obecnych. Jej podstawą są zmysły (poznanie jasne), rozum (poznanie zamglone), kontemplacja (poznanie bardzo niewyraźne), pozwalające na ujęcie prawd wywodzących się z rozumu i zgodnych z rozumem.

Wiara to ujmowanie rzeczy jeszcze nieobecnych, przyszłych. Jest mniej pewna niż wiedza, ale bardziej pewna niż domysł. Jej podstawą jest pobudzenie woli poprzez objawienie, pozwalające na ujęcie prawd przekraczających rozum.

Prawdy sprzeczne z rozumem nie mogą być przedmiotem ani wiary, ani wiedzy.

WIARA I WIEDZA W POZNAWANIU BOGA

Drogi poznania Boga:

1. rozum (korzystający z doświadczeń wewnętrznych i zewnętrznych) i wiara/ stany mistyczne (objawienie wewnętrzne i zewnętrzne, poparte cudami),

2. świat wewnętrzny i zewnętrzny,

3. natura i łaska

WIEDZA - SPOSOBY POZNANIA (DOŚWIADCZENIE, ROZUM, INTUICJA), RODZAJE WIEDZY (RACJONALNA I MISTYCZNA), CELE WIEDZY (ŻYCIE ZIEMSKIE - BOSKIE)

Sposoby zdobywania wiedzy (poznawania bytu w pełni):

a) doświadczenie empiryczne (zewnętrzne), następnie abstrahowane przez rozum - pozwala wytłumaczyć złożoną rzeczywistość w kategoriach prostych, nie istniejących samodzielnie; myślenie (oczy ciała), poznanie zmysłowe - dotyczy rzeczy zewnętrznych (świata)

Za Arystotelesem.

b) doświadczenie wewnętrzne - pozwala na pewne poznanie dotyczące istnienia, odrębności i substancjalności duszy; rozmyślanie (oczy rozumu), poznanie pojęciowe, dotyczy siebie

Elementy mistycyzmu.

c) doświadczenie mistyczne - możliwe dzięki łasce (a nie z natury!), pozwala na poznanie prawdy; kontemplacja, wszechogarniające poznanie intuicyjne, dotyczy Boga: ma sześć szczebli (rozszerzenie umysłu, podniesienie umysłu, przemiany umysłu - umysł wychodzi poza siebie i łączy się z Bogiem)

Mistycyzm.

Rodzaje wiedzy: racjonalna - służąca życiu ziemskiemu (scientia) i mistyczna - służąca upodabnianiu się do Boga (intelligentia).

Wiedza racjonalna i oparte na niej nauki świeckie są bardzo przydatne. Jednak od poznania racjonalnego ważniejsze jest poznanie mistyczne, a od wiedzy racjonalnej - wiedza mistyczna, a od nauk świeckich - teologia.

Przeciwieństwo do św. Bernarda, który krytykował wiedzę racjonalną, ale wpływ mistycyzmu.

NAUKA - DZIAŁY

Wiedza (Nauka) dzieli się na działy:

1. teoretyczna (szukająca prawdy): teologia, matematyka, fizyka

2. praktyczna (kierująca obyczajami): etyka indywidualna (właściwa), etyka domowa (ekonomika) i etyka polityczna (polityka)

3. mechaniczna (kierująca czynami): sztuki niewyzwolone - 7 gałęzi (tkactwo, rolnictwo, medycyna itp.)

4. logiczna (uczy mówić i dyskutować): gramatyka, sztuka dyskutowania, teoria dowodu, retoryka, dialektyka

Podział wg koncepcji Arystotelesa (znanego mu z Boecjusza), ale uzupełniony o dwa działy.

FILOZOFIA - sformułowanie teorii poznania prawdy na drodze nadprzyrodzonej - mistycyzm (droga poznania: miłość i pokora, współczucie, ekstaza); dualizm duszy i Boga (dusza poznaje Boga wtapiając się w niego w stanie ekstazy, ale nie jest z nim tożsama); potępienie nauki - jej założeń i celów, niezgodnych z wiedzą prawdziwą, zdobywaną intuicją i kontemplacją, która ma na celu miłość bądź rozsądek i jest podporządkowana dogmatom

Bernard - twórca mistycyzmu, tak jak Anzelm - twórca scholastyki.

Wpływ na filozofię:

1. hamujący (zakon cystersów i zakony pielęgnujące nauki, które odwróciły się od niej, szerząc życie zacne zamiast wiedzy)

2. rozwijający (uczniowie - Izaak Stella, opactwo św. Wiktora pod Paryżem; Hugon od św. Wiktora pochodził z tego opactwa, ale odbiegł od poglądów św. Bernarda)

KRYTYKA WIEDZY RACJONALNEJ I POTĘPIENIE NAUKI

Wiedza ogólna, zdobyta rozumowo, która chce być niezależna od teologii i jest celem sama w sobie, jest „haniebną ciekawością”.

Wiedzy nie można zdobyć czystym rozumem (bez pomocy boskiej), musi ona być podporządkowana teologii i ma mieć na celu miłość (dla zbudowania innych) lub rozsądek (dla zbudowania samych siebie).

MISTYCYZM A SCHOLASTYKA

Mistycyzm a scholastyka (Anzelm):

1. scholastyka: metodą poznania jest rozumowanie; mistycyzm: metodą poznania jest intuicja i kontemplacja (umysł styka się z przedmiotem, doświadczenie wewnętrzne)

2. scholastyka: poznanie możliwe jest wtedy, gdy rozum jest bezstronny i beznamiętny; mistycyzm: uczucie i afekty - pokora, miłość, współczucie, świętość są konieczne do poznania

3. scholastyka: prawdę poznaje się dzięki stosowaniu stałych reguł; mistycyzm: prawdę poznaje się w sposób indywidualny i osobisty (każdy ma szukać własnej drogi)

4. scholastyka: prawda jest zrozumiałą dzięki przyrodzonym władzom poznawczym; mistycyzm: poznanie jest możliwe dzięki darom nadprzyrodzonym, którymi są wiara i kontemplacja (człowiek wychodzi ponad samego siebie, przekracza granice umysłu ludzkiego)

MISTYCYZM PRAWOWIERNY A PANTEISTYCZNY

Mistycyzm prawowierny (św. Bernard) a mistycyzm panteistyczny (Plotyn, Eriugena, Pseudo - Dionizy):

- podobieństwa: opozycja przeciw racjonalizmowi;

- specyfika Bernarda i mistyki chrześcijańskiej:

1. dusza pozostaje odrębną substancją - upodabnia się do Boga, ale się z Nim nie utożsamia, nie jest identyczna z Bogiem -> dualizm;

2. poznanie mistyczne jest możliwe wyłącznie dzięki bożej łasce, nie wynika z natury człowieka, która jest inna od natury boskiej -> pomoc nadprzyrodzona w poznaniu;

3. poznanie mistyczne jest połączeniem z Bogiem drogą uczucia i woli przez akty pokory i miłości, a nie aktem umysłowym -> uczucia, wola

POZNANIE MISTYCZNE - TEORIA MISTYCYZMU

Poznanie prawdy jest możliwe wtedy, gdy swoim pełnym miłości i pokory życiem zasłuży się na łaskę boską (człowiek nie ma sił wystarczających do poznania). -> aby poznać prawdę, trzeba pogłębiać i podnosić życie duchowe

Szczeble poznania:

1. cztery stopnie miłości i dwanaście stopni pokory (za św. Benedyktem), zakończone poznaniem własnej nędzy - > pierwszy szczebel poznania, osiągany przez pokorę

2. współczujące zrozumienie dla nędzy bliźnich, osiągane dzięki poznanie własnej nędzy - > szczebel drugi, osiągany przez współczucie

3. oczyszczenie serc i uzdolnienie ich do oglądania rzeczy boskich (prawdy), możliwe dzięki cierpieniu własnej i cudzej nędzy -> szczebel trzeci, osiągany przez ekstazę

(ekstaza: umysł oglądając Boga, przejęty podziwem jego wielkości, zapomina o sobie; dusza wyrywa się z ciała i samej siebie i zatapia w Bogu, jest niczym kropla wody w oceanie i upodabnia się do Boga)

Św. Bernard nie tylko był mistykiem, ale głosił też mistycyzm. Przyczynił się do rozbudowania mistycystycznej teorii poznania, nie wniósł wiele nowego w zakresie poglądu na świat.

Mistyka - bezpośrednie obcowanie z Bogiem i poznawanie dzięki temu prawd

Mistycyzm - teoria, iż obcowanie z Bogiem jest najlepszym, a nawet jedynym źródłem poznania prawdy (teoria poznania)

OPOZYCJA

1. Metafizyka: współcześni i bezpośredni następcy - brak zrozumienia dla metafizyki Anzelma; XII n.e. - Hugon od św. Wiktora wykorzystał jego idee metafizyczne

2. Metodologia: zapoczątkował dialektyczne (racjonalne) traktowanie teologii (wcześniej: dialektyka albo teologia) - Anzelm z Laon (XII n.e.) - sentencje, sumy; dzieło Piotra Lombarda (XII n.e.) jako podstawa do komentowania [240 komentarzy - w tym Albert Wielki, św. Tomasza z Akwinu, Bonawentura, Duns Szkot]

3. Dowód ontologiczny: najpierw nie oddziałał, od XIII n.e. przyjęty prawie powszechnie (Aleksander z Hales, Bonawentura, Duns Szkot i inni); wyjątek - św. Tomasz i część jego uczniów; w nowożytności rozwijany przez Kartezjusza, Malebranche'a, Leibnitz'a, nawet w XIX n.e. przyjmowany przez niektórych filozofów katolickich

WPŁYW

Opór wobec: skrajnego realizmu egzemplarycznego (przeciwnicy: nominalizm, realizm umiarkowany), dowodu ontologicznego (Gaunilon - posiadanie pojęcia jakiejś istoty przez umysł nie dowodzi istnienia tejże istoty; aby wyprowadzić własności rzeczy z jej istoty trzeba przedtem ustalić, czy dana rzecz istnieje, rozumując zgodnie z Anzelmem można dowieść istnienia każdej fikcji); późniejsi krytycy dowodu ontologicznego - św. Tomasz z Akwinu, Kant

FILOZOFIA - sformułowanie metody filozofii średniowiecznej (rozumem wyjaśniać wiarę), budowa metafizyki średniowiecznej (teocentryzm, dualizm Boga i świata - Bóg jako przyczyna wzorcza, sprawcza i celowa świata)

racjonalizm egzemplaryczny (idee jako wzory dla rzeczy)

samodzielny dowód ontologiczny na istnienie Boga

DOWODY ISTNIENIA BOGA

DOWÓD EPISTEMOLOGICZNY (?)

Jeśli istnieją rzeczy, które jakąś własność posiadają względnie, w stosunku do jakiejś innej rzeczy, to musi istnieć i owa inna rzecz. Więc dobra względne, które są mniej lub więcej dobre, zakładają istnienie czegoś, co jest bezwzględnie dobre. A bezwzględne dobro to jest - Bóg. Byt o względnej wielkości wskazuje na byt wielki - Boga. Byt względny zakłada byt bezwzględny - Boga. Istoty stworzone są nierównej doskonałości; tworzą szereg o wzrastającej doskonałości, który, jak każdy szereg rzeczywisty, nie może biec w nieskończoność; musi więc być istota, ponad którą nie ma doskonalszej - ta istota najdoskonalsza to Bóg.

Osnowa tego dowodu pochodziła od Augustyna, Anzelm tylko go rozwinął i uzupełnił. Podstawa tego dowodu jest w świecie zewnętrznym.

DOWÓD ONTOLOGICZNY (wnioskowanie o istnieniu przedmiotu na podstawie jego pojęcia logicznego)

Jeśli posiadamy pojęcie istoty najdoskonalszej, to istnieje ona w naszej myśli. Jeśli istota ta istnieje w rzeczywistości, to posiada własność istnienia rzeczywistego, która sprawia, iż jest ona doskonalsza od istoty najdoskonalszej istniejącej tylko w myśli. Istota najdoskonalsza nie może istnieć tylko w myśli, gdyż nie byłaby najdoskonalsza, musi istnieć w rzeczywistości. Bóg musi istnieć, wynika to z jego pojęcia.

Dowód samodzielny Anzelma. Próba dowodu opartego na wewnętrznym pojęciu Boga jako istoty najdoskonalszej,”największej”

BÓG I ŚWIAT (racjonalizm obok wiary, realizm egzemplaryczny, idee jako wzory rzeczy - pierwszeństwo gatunku przed jednostką)

Natura Boga odpowiada prawom logicznym i można ją poznać stosując te zasady (racjonalne) -> racjonalizowanie poglądu na świat

U Pseudo - Dionizego i Eriugeny Bóg jest ponadlogiczny i nie można nic o nim powiedzieć; u Augustyna Bóg nie jest ponadlogiczny, ale dla człowieka jest niepoznawalny.

Pojęciom (jednostkowym i ogólnym) odpowiada rzeczywistość, przedmioty pojęć są realne i samoistne (np. coś jest sprawiedliwe, gdy uczestniczy w tym „sprawiedliwość”). -> realizm pojęciowy

Pojęcia ogólne (idee) to wzory, z których Bóg stworzył jednostki -> realizm egzemplaryczny

U Eriugeny: realizm emanacyjny (rzeczy powstają z idei) - podstawą Plotyn.

U Anzelma: realizm egzemplaryczny (idee są wzorem rzeczy) - podstawą Augustyn.

Wszyscy ludzie są gatunkowo jednym i tym samym, mają wspólną istotę (idea: człowiek), są indywidualnymi odmianami „człowieka w ogóle”. Jeśli Adam popełnił grzech, to cała ludzkość popełniła grzech, a jeśli Chrystus zbawił człowieka, to zbawił całą ludzkość.

Powinno się przez wiarę dochodzić do zrozumienia, a nie przez zrozumienie do wiary. (nie po to mam zrozumieć, aby uwierzyć, lecz wierzę, aby zrozumieć). Do poznania potrzebna jest wiara (objawienie; punkt wyjścia i dojścia rozumowania) i rozum (uzasadnianie, wyjaśnianie wiary; operacje wyjaśniające) -> swoista postawa scholastyczna, między fideizmem (wiara podstawą) a racjonalizmem (rozum podstawą), to wiara poszukująca zrozumienia

Wiara (dogmaty) są dane (objawienie) i prawdziwe - Pismo św. podaje, co jest prawdą, ale nie podaje, dlaczego.

Rozum jest wolny i samo dzielny w granicach dogmatu - zadaniem jest wyjaśnienie, dlaczego dogmaty są prawdą.

Anzelm starał się wyjaśnić wszystkie dogmaty (nawet te z reguły uznawane za niewyjaśnialne - tzw. tajemnice wiary) - Trójcę, odkupienie, wcielenie; zakładał, że Bóg i świat są racjonalne (wyjaśnialne przy pomocy rozumu, posługującego się zasadami logicznymi - dialektyką)

Opozycja:

Przyczyny odrzucenia przez Kościół: gnostycka koncepcja Pisma św. (alegorycznie), monistyczne pojmowanie świata, idealistyczne pojmowanie rzeczywistości -> niezgodność z podstawami chrześcijaństwa (trwały spory, ale ostatecznie poglądy Eriugeny potępiono)

Wpływ:

wzór dla filozofii pozascholastycznej i heterodoskalnej średniowiecza (panteizmu, panteizmu mistycznego)

odnowione w XII i początkiem XIII n.e. (szkoła w Chartres, herezja amalrycjan - ludowy ruch religijny)

FILOZOFIA:

teocentryzm (typowe),

emanacyjny panteizm, zgodny z neoplatonizmem (Pseudo - Dionizy, ojcowie greccy - Orygenes), ale i zracjonalizowany i mniej mistyczny (wpływ Augustyna i ojców łacińskich),

system obcy duchowi chrześcijaństwa, odrębny od scholastyki, ale był przykładem jednolitego, niekompilacyjnego systemu

Ponadto: Bóg - jedyny byt realny (podstawa wszystkiego, jedyny przedmiot poznania, jednocześnie niepoznawalny) -> emanacja + panteizm; immaterializm i symbolizm świata, realizm pojęć, hierarchiczne stopnie poznania (od dołu), poznanie pośrednie

PRZEZNACZENIE

SPÓR O PRZEZNACZENIE:

Gottschalk - cnota i grzech pochodzą od Boga (pogląd augustyński - podwójna predestynacja)

Hraban Maur z Moguncji, Hinkmar z Reims - podwójna predestynacja neguje wolność i odpowiedzialność boską, jest niezgodna z objawieniem

Ratramnus, Servatus Lupus - podwójna predestynacja ukazuje łaskę boską, jest zgodna z Objawieniem

POGLĄD ERIUGENY:

Bóg jest jeden, nie może być przyczyną przeciwnych rzeczy - dobra i zła, zbawienia i potępienia. Łaska boska istnieje. Człowiek ma wolną wolę.

Predestynacja jest wiedzą posiadaną przez Boga i może dotyczyć tylko tego, co jest. Jest (istnieje) tylko dobro. Grzech nie jest (nie istnieje) - jest tylko brakiem dobra. Nie może być wiedzy o grzechu, więc nie może być też predestynacji do grzechu. Predestynacja jest tylko jedna - do dobra, dla wybranych, którzy będą zbawieni.

KONCEPCJA POZNANIA (teocentryzm)

Jedyny byt realny, a więc jedyny przedmiot poznania, to Bóg.

Sam Bóg jest niepoznawalny, tylko jego objawienie może być przedmiotem poznania i filozofii.

Poznanie dzielimy na szczeble, rozpoczynające się od najniższego:

1. władze niższe zbierają materiał - zmysły zewnętrzne

2. władze wyższe przejmują materiał:

zmysł wewnętrzny - poznaje rzeczy (przejawy idei)

rozum - poznaje nie rzeczy, lecz ich prototypy (idee) i przez idee - niezmienną i jedyną naturę Boga

STWORZENIE (realizm pojęciowy, immaterializm świata, symbolizm)

Świat wyłania się z Boga i do Boga powraca.

Dzieje się to w czterech etapach (podstawa do podziału natury - nie tyle podział bytu, co etapy jego emanacyjnego rozwoju):

1. natura tworząca a nie stworzona - Bóg

2. natura tworząca, a stworzona - idee, wyłonione z Boga, przez które objawia się i daje się poznać (pierwsza emanacja Boga - Syn Boży, Logos)

3. natura stworzona i nie tworząca - świat rzeczywisty (dalsza emanacja Boga)

4. natura nie stworzona i nie tworząca - Bóg (kres wszechświata, identyczny z początkiem)

Rzeczy (świat rzeczywisty) powstają z gatunków (idee).

Idee nie są abstrakcjami umysłu, lecz są realne i wcześniejsze od rzeczy, są siłami ogólnymi wytwarzającymi szczegółowe zjawiska. -> realizm pojęciowy

Rzeczy są tylko o tyle realne, o ile realne są ich idee. To przelotne przejawy idei. Materia da się rozłożyć na składniki, to zespół niematerialnych własności. Świat zewnętrzny poznajemy zmysłami, ale rozum ukazuje, iż tak naprawdę nie jest realny, jest on nicością, a realne są tylko jego idee. -> immaterializm świata

Koncepcja rzeczywistości taka jak u Grzegorza Nysseńskiego.

Idee są tylko o tyle realne, o ile pochodzą od Boga.

Bóg jest jedynym bytem realnym. Idee i świat nie są rzeczywistością, lecz symbolem rzeczywistości -> symbolizm

BÓG (panteizm, emantyzm, konieczność)

Założenia:

- jego natura jest niepoznawalna, można tylko ustalić, czym nie jest -> negatywna koncepcja Boga

- to, co poznajemy z Boga, to jego objawienie (teofanie)

- jest ponad wszelkimi kategoriami (nie można powiedzieć, że jest substancją, miłością, że działa)

Pojęcie:

- jest niczym (w sensie tego, co obejmuje myśl) i wszystkim (w sensie - źródłem wszechświata) -> panteizm

- powstawanie wszechświata nie jest tworzeniem, tylko rozwijaniem się, stawaniem się Boga i wynika z faktu, iż nadmiar bytu i dobroci w Bogu musi być urzeczywistniony -> twórczość Boga jest procesem koniecznym, emanacyjnym

Zgodność filozofii z objawieniem -> teocentryzm

Pismo jest tylko alegorią, musi być dostosowane do wyniku rozumowania. Filozofia jest wolna.

gnostycka koncepcja Pisma św., odwrotność scholastyki (filozofia musi być dostosowana do Objawienia)

Perypatetycy Arabscy: Alkendi, Alfarabi, Awicenna - teocentryzm w metafizyce (Bóg stworzył najwyższy intelekt, z niego pochodzą inteligencje niższe, najniższe i ostatecznie formy rzeczy materialnych), także w teorii poznania (rozum czynny poznaje, ale jest jeden dla wszystkich, ponadjednostkowy), logice, metodologii, Awerroes - gradualizm, jeden rozum powszechny i ponadindywidualny

Mottekalemini (ortodoksi) - atomizm, brak obiektywności reguł etycznych (wszystko pochodzi od Boga i może być inne, niż jest), fatalizm (fatum)

Mistycy sceptyczni (Algazel) - krytyka wiedzy i podejście sceptyczno - negatywne; wiara w Objawienie jako sposób poznania

-> filozofia równoległa do scholastyki, ale inna (brak tłumaczenia dogmatów filozoficznie)

HUMANIZM

Szkoła w Chartres - koncepcje platońskie (czysty platonizm), empiryczne (oparte na odzyskanym Arystotelesie - Logice) i badania przyrodniczo - historyczne

DIALEKTYKA

Abelard

spór o uniwersalia rozwiązany w duchu realizmu umiarkowanego (za Arystotelesem): przedmioty jednostkowe mają formę wspólną, która jest podstawą do nadawania im wspólnej nazwy - pojęcia ogólnego (uniwersalia), ogólne są nie wyrazy i odpowiadające im rzeczy, lecz znaczenie wyrazów (a nie wyrazy) -> sermonizm

SYNTEZA Hugon od św. Wiktora

FILOZOFIA: połączenie scholastyki i mistyki (poznanie racjonalne, oparte na wewnętrznych i zewnętrznych doświadczeniach, naturalne + poznanie mistyczne, oparte na objawieniu wewnętrznym lub zewnętrznym - popartym cudami, wynikające z łaski); cztery rodzaje prawd (wynikające z rozumu, zgodne z rozumem, przekraczające rozum i sprzeczne), duża rola intuicyjnych i introspekcyjnych czynników w poznaniu (objawienie i samowiedza obok dialektyki); oddzielenie wiary (oparta na objawieniu, to pobudzenie woli) od wiedzy (oparta na doświadczeniu i racjonalnym rozumowaniu); postulat absolutnej wolności Boga (ogniwo między Augustynem a Bonawenturą i Dunsem Szkotem); układ systematyczny teologii

MISTYCZNY

Bernard z Clairvaux

FILOZOFIA - sformułowanie teorii poznania prawdy na drodze nadprzyrodzonej - mistycyzm (droga poznania: miłość i pokora, współczucie, ekstaza); dualizm duszy i Boga (dusza poznaje Boga wtapiając się w niego w stanie ekstazy, ale nie jest z nim tożsama); potępienie nauki - jej założeń i celów, niezgodnych z wiedzą prawdziwą, zdobywaną intuicją i kontemplacją, która ma na celu miłość bądź rozsądek i jest podporządkowana dogmatom

SCHOLASTYCZNY

Anzelm Kantuareński

FILOZOFIA - sformułowanie metody filozofii średniowiecznej (rozumem wyjaśniać wiarę) - scholastyka, budowa metafizyki średniowiecznej -teocentryzm, dualizm Boga i świata, Bóg jako przyczyna wzorcza, sprawcza i celowa świata;

racjonalizm egzemplaryczny (idee jako wzory dla rzeczy);

samodzielny dowód ontologiczny na istnienie Boga

DUALIZM

(ortodoksalny)

PANTEIZM (heterodoskalny):

Jan Szkot Eriugena

FILOZOFIA: teocentryzm (typowe), emanacyjny panteizm, zgodny z neoplatonizmem (Pseudo - Dionizy, ojcowie greccy - Orygenes), ale i zracjonalizowany i mniej mistyczny (wpływ Augustyna i ojców łacińskich), system obcy duchowi chrześcijaństwa, odrębny od scholastyki, ale był przykładem jednolitego, niekompilacyjnego systemu

Ponadto: Bóg - jedyny byt realny (podstawa wszystkiego, jedyny przedmiot poznania, jednocześnie niepoznawalny) -> emanacja + panteizm; immaterializm i symbolizm świata, realizm pojęć, hierarchiczne stopnie poznania (od dołu), poznanie pośrednie

TEOLOGIA

INNE

FILOZOFIA ARABSKA

---