Przyczyny trudności wychowawczych.

 Przyczyny trudności wychowawczych są na ogół dzielone na:

• przyczyny endogenne tkwiące w dziecku,

• przyczyny egzogenne tkwiące w środowisku, w jakim żyje dziecko.

Na pierwsze z wymienionych składają się przyczyny biopsychiczne wraz ze źle ukierunkowaną aktywnością własną dziecka, na drugie czynniki społeczne (środowiskowe) oraz popełniane błędy w procesie wychowania. (M. Łobocki 1989).

Przyczyny trudności wychowawczych:

• egzogenne

• endogenne

przestrzega się przed przecenianiem czynników zarówno środowiskowych jak i tkwiących w uczniu, zaleca się zwracanie uwagi na tzw. czynniki ryzyka tzn. takie które niezależnie od tego czy są egzo-, endogenne oddziaływają negatywnie w sposób trwały.

• Czynniki egzogenne

1) przyczyny tkwiące w środowisku rodzinnym

- warunki materialne (niskie zarobki, ciasnota mieszkaniowa, bardzo skromne wyposażenie mieszkania, niski poziom higieny w mieszkaniu)

- sytuacja życiowa dziecka w rodzinie ( struktura rodziny i związana z nią kolejność urodzin dzieci)

- dzieci pozamałżeńskie

- dzieci niechciane

- choroba lub śmierć jednego z członków rodziny

- dłuższa nieobecność rodzica lub rodziców

- dezintegracja życia rodzinnego (niezgodne, konfliktowe relacje pomiędzy rodzicami, może być powodem niskiego poziomu kultury pedagogicznej rodziców lub patologii)

- nieprawidłowe postawy rodzicielskie (odrzucająca, unikająca, nadmiernie wymagająca, nadmiernie chroniąca)

- błędy wychowawcze rodziców (zły przykład własny, nadmierne zabieganie o postępy w nauce dziecka, niejednakowe traktowanie, niedocenianie indywidualnych rozmów z dzieckiem, brak poszanowania prawa dziecka do tajemnic, wykluczanie udziału dziecka w rozwiązywaniu spraw dotyczących całej rodziny, podejmowanie za dziecko decyzji ważnych, dotyczących spraw życiowych)

2) przyczyny tkwiące w środowisku szkolnym

- przyczyny organizacyjne

- niedostatki programów nauczania i podręczników

- niedostatki systemu kształcenia i dokształcania nauczycieli

- przyczyny psychologiczno - społeczne

- nieznajomość ucznia przez nauczyciela

- zaniżone oczekiwania nauczyciela

- niska pozycja społeczna w klasie szkolnej

- przyczyny pedagogiczne

- przywiązywanie zbyt małej uwagi przez nauczyciela do wyrabiania w uczniach pozytywnej motywacji do uczenia się

- przesadny dydaktyzm

- błędy wychowawcze (niesprawiedliwe traktowanie uczniów, nadmierna troska o karność zewnętrzną, nieliczenie się z indywidualnością uczniów, niedotrzymanie słowa, przeciążanie uczniów pracami domowymi)

• Przyczyny endogenne

1) czynniki genetyczne - predyspozycje uwarunkowane dziedzicznie, przechodzące z pokolenia na pokolenie

2) uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego

- uszkodzenia organiczne (urazy czaszki, mózgu, powstałe w skutek wypadku lub działania środków chemicznych)

- uszkodzenia funkcjonalne - różne nieprawidłowości w stanie psychicznym i fizycznym jednostki utrudniające normalne społeczne funkcjonowanie, nie powodujące jednak zmian w strukturze osobowości gdyż nie mają podłoża organicznego (nerwice, zaburzenia nerwicowe)

3) obniżony poziom sprawności umysłowej - niski poziom inteligencji jest źródłem trudności wychowawczych w sposób pośredni po przez wywoływanie trudności w nauce

4) zaburzenia somatyczne

- schorzenia gardła

- schorzenia układu trawiennego

- schorzenia narządów ruchu

- zaburzenia w czynności gruczołów

- wady wzroku i słuchu.

 J. Konopnicki (1971) wyróżnia przyczyny środowiskowe i tzw. przyczyny wrodzone. Wśród przyczyn środowiskowych największą wagę przywiązuje do przyczyn tkwiących w środowisku domowym i szkolnym. Przyczyn wrodzonych upatruje głównie w niewłaściwym przebiegu ciąży i porodu.

Błędy w funkcjonowaniu rodziny

Błędy w funkcjonowaniu rodziny mogą mieć różny stopień nasilenia, poczynając od sporadycznych niewłaściwych reakcji wobec dziecka aż do zupełnego zaniedbania i braku opieki kończąc. Brak opieki, to nie tylko zaniedbanie związane z materialnym zabezpieczeniem dziecka, ale również braki w zakresie zaspokajania jego potrzeb psychicznych.

Oprócz zaniedbania i braku zainteresowania dzieckiem  można wyróżnić również inne negatywne zachowania rodziców (tzw. style wychowania). Są to:

• Wychowanie autokratyczne. Polega ono na tym, że w swoich oddziaływaniach rodzice kierują się własnymi potrzebami i aspiracjami, nie licząc się na ogół z możliwościami i potrzebami dziecka. Dziecko traktowane jest bezosobowo, stawia się mu wysokie wymagania i rygorystycznie je egzekwuje, głównie w oparciu o kary i zastraszenia. Dziecko, nie mogąc sprostać wygórowanym wymaganiom, pozbawione swobody, zaczyna szukać sposobów uniknięcia niekorzystnych dla siebie warunków. Zaczyna pojawiać się bunt w postaci reakcji agresywnych, nieposłuszeństwa, a także kłamstwo, ucieczki z domu, bądź zaburzenia nerwicowe.

• Styl nadmiernie chroniący. Ma on miejsce zwłaszcza wobec dzieci pierworodnych, jedynaków lub słabych i chorowitych we wczesnym dzieciństwie. Postawa ta przejawia się w nadmiernej troskliwości, wyręczaniu dziecka w czynnościach, w izolowaniu przed rówieśnikami w obawie przed złym wpływem, w podejmowaniu za dziecko decyzji, do których zdaniem rodziców nie jest ono zdolne. Taka atmosfera przesadnej troski sprzyja kształtowaniu niesamodzielności, bierności, lękliwości. Zadania, z którymi spotyka się dziecko w szkole, czy w zabawie z rówieśnikami, stają się niewykonalne, są przyczyną niepowodzeń, które doprowadzają do utraty wiary we własne możliwości, kompleksu mniejszej wartości.

Inny typ zaburzeń zachowania wynikający z takiej postawy rodzicielskiej może być rezultatem wykształconego egoizmu. Dziecko przyzwyczajone w domu do tego, że wszystko jest dla niego, oczekuje takiego samego zainteresowania ze strony nauczycieli i rówieśników. Ponieważ oczekiwania te nie są realizowane, dziecko nabiera negatywnego stosunku do nauczycieli i do rówieśników.

• Styl liberalny. Bliski on jest pozbawienia opieki, gdyż dziecko zdane jest na siebie i wszystko mu wolno. Często wiąże się też z niekonsekwencją wychowawczą, gdy rodzice przypominają sobie o swoich obowiązkach i zaczynają nadrabiać wychowawcze zaległości stosując nagłe rygory i ograniczenia. (T. Maciejewska 1976)

Błędy wychowawcze szkoły

 Dużą grupę przyczyn trudności wychowawczych stanowią przyczyny tkwiące w środowisku szkolnym, do których zalicza się przyczyny organizacyjne, psychologiczno - społeczne i pedagogiczne.

1. Przyczyny organizacyjne

Obejmują one zwłaszcza niedostatki systemu szkolnego, programów nauczania i podręczników. Wśród błędów organizacyjnych wymienia się przede wszystkim:

• nadmiernie przeładowane programy nauczania przy zmniejszonej liczbie godzin,

• podręczniki pisane przez fachowców, lecz nie liczące się ze sposobem myślenia i uzdolnieniami uczniów,

• dużą liczbę lekcji prowadzonych w warunkach klasowo - lekcyjnych, które nie uwzględniają w wystarczającym stopniu psychospołecznych potrzeb dzieci i młodzieży,

• zbyt liczne klasy i szkoły,

• znikomą liczbę lekcji przeznaczonych na wychowanie fizyczne i zajęcia techniczne. (M. Łobocki 1989)

2. Przyczyny psychologiczno-społeczne

    Wśród tych przyczyn niedostosowania uczniów w szkole na uwagę zasługują:
- nieznajomość ucznia przez nauczyciela,

- zaniżone oczekiwania nauczyciela wobec ucznia

- niska jego pozycja społeczna w klasie szkolnej.

    

Nieznajomość ucznia przez nauczyciela, a zwłaszcza jego sytuacji życiowej i wychowawczej w środowisku rodzinnym, może być istotnym czynnikiem pogłębiającym proces jego nieprzystosowania społecznego. Wiadomym jest, że uczeń pochodzący z rodziny rozbitej lub patologicznej jest bardziej narażony na trudności wychowawcze niż jego rówieśnicy z rodzin funkcjonujących normalnie. Nauczyciel, nie znając dobrze ucznia, nie jest wstanie wniknąć głębiej w motywy jego postępowania. Reaguje zwykle tylko na sam jego postępek, stosując utarty schemat: przewinienie - kara. W ten sposób całą odpowiedzialność za dany postępek spycha na dziecko nie dostrzegając przy tym jego wielorakich uwarunkowań, a także własnych błędów i niedomagań.

Inną przyczyną są zaniżone oczekiwania nauczyciela wobec ucznia. Jest to równoznaczne z przypisywaniem uczniowi etykiety ucznia „trudnego”, „niezdolnego”, „leniwego”. Przekonanie nauczyciela o dużych możliwościach intelektualnych uczniów przyczynia się do podniesienia ogólnego poziomu osiągnięć szkolnych, natomiast jego zaniżone oczekiwanie utrudnia ich rozwój w tym samym zakresie. Zaniżone oczekiwania nauczyciela, także w odniesieniu do innych możliwości rozwojowych uczniów mogą wpłynąć na nich niekorzystnie. Nauczyciel przypisujący uczniowi etykietę zachowuje się wobec niego tak, że gdyby rzeczywiście uczeń ten nawet chciał, nie może postępować inaczej, niż sugeruje to owa etykieta. Tymczasem wystarczyłoby zmienić zdanie o uczniu, dostrzec w nim pewne wartości, aby odmienić jego trudną sytuację i stworzyć  podstawy do przezwyciężenia przejawianych przez niego trudności wychowawczych. Uczniowie tacy zaczynają niechętnie odnosić się do szkoły i nauczycieli. Zaniedbują szkolne obowiązki, lekceważą polecenia i wymagania, agresywnie odnoszą się do nauczyciela, starając się w ten sposób zwrócić na siebie uwagę i zdobyć uznanie.

Ważną przyczyną niedostosowania społecznego ucznia jest również jego niska pozycja społeczna w klasie szkolnej. Uczeń taki jest mało popularny i nie cieszy się uznaniem wśród swych rówieśników. Wielu z nich wyraża wobec niego stosunek obojętny, a niekiedy nawet niechętny i wrogi. W ten sposób taki uczeń pozbawiony jest poczucia przynależności do zespołu klasowego, co skłania go do szukania przyjaźni poza klasą szkolną. Uczniowie często takie odtrącenie przeżywają bardzo boleśnie. Dlatego też ta społeczna degradacja w gronie rówieśników klasowych wywiera duży wpływ na wzrastający stopień nieprzystosowania społecznego uczniów. (M. Łobocki 1989)

3. Przyczyny pedagogiczne

Przyczyny pedagogiczne i dydaktyczne są bardzo groźną kategorią przyczyn trudności wychowawczych, które tkwią w środowisku szkolnym. Przyczyny te polegają przede wszystkim na tym, że zbyt mało uwagi przywiązuje się do wyrabiania w uczniach pozytywnej motywacji uczenia się. Uczniowie są przymuszani do nauki za pomocą sankcji, gróźb, nakazów i poleceń. Często towarzyszy temu przesadny dydaktyzm, czyli wyraźna przewaga nauczania podającego nad nauczaniem wielostronnym i problemowym, a to związane jest z nieliczeniem się z potrzebami, motywami, uzdolnieniami i możliwościami ucznia. Dydaktyzm z reguły idzie w parze z postawą autokratyczną nauczyciela. Karzący stosunek nauczyciela wobec ucznia, częste sankcje, krytyka, wymyślanie, ostre zakazy wcześniej lub później zniechęcają ucznia do nauki. W związku z tym nauczyciel stosuje dalsze sankcje. Tworzy to sytuację „błędnego koła”, która sprzyja utrwalaniu negatywnych zachowań uczniów. Dydaktyzm i autokratyzm nauczyciela nie sprzyja wyzwalaniu się aktywności i samodzielności u uczniów. Powoduje to nudę na lekcji i stwarza napiętą atmosferę w klasie. Uczniowie bronią się przed tym poprzez niewłaściwe zachowanie.

Szczególną kategorię pedagogicznych niepowodzeń w szkole stanowią błędy wychowawcze. Zaliczyć do nich można: niesprawiedliwe traktowanie uczniów, nadmierna troska o karność, nieliczenie się z ich godnością osobistą, nierespektowanie indywidualności i upodobań, brak zainteresowania sprawami osobistymi uczniów, niedotrzymywanie słowa, koncentrowanie się na ich ujemnych cechach, manifestowanie swej wyższości, złego humoru itp.

Przyczynami wtórnymi trudności wychowawczych tkwiącymi w środowisku szkolnym są: narastające niepowodzenia uczniów w nauce, nadmierne przeciążenie pracami domowymi i drugoroczność. Niepowodzenia w nauce często pociągają za sobą wagary i ucieczki z domu oraz zaostrzają sytuację konfliktową ucznia zarówno w szkole, jak i w domu. Zbytnie przeciążanie ucznia pracami domowymi to także jedna z ważnych przyczyn trudności wychowawczych. Odczuwają to na sobie szczególnie ci, którzy są pozbawieni pozytywnej motywacji do nauki i nie nadążają za wymaganiami szkolnymi. W związku z tym coraz bardziej zaniedbują się w nauce szkolnej. Najbardziej niebezpieczną przyczyną nieprzystosowania społecznego jest drugoroczność, która wypacza rozwój osobowości uczniów.

Podstawowe syndromy przejawów nieprzystosowania społecznego (L. Bandura):

• Trudności sprawiane przez dzieci o przewadze procesów pobudzenia

-przeszkadzanie nauczycielowi i uczniom podczas lekcji, przejawiające się w zbytniej ruchliwości i braku opanowania

-aroganckie, zuchwałe i wyzywające zachowanie się

-brak obowiązkowości

-lekceważący stosunek do nauki szkolnej i szkoły w ogóle

-nieprzestrzeganie zasad czystości, porządku

-uprawianie gier hazardowych

-palenie papierosów

-picie alkoholu

-wagary

-ucieczki z domu

-naruszanie cudzej własności

-świadome mijanie się z prawdą

-trudności natury seksualnej

• Trudności, jakie przysparzają dzieci o przewadze procesów hamowania

-zachowanie biernie

-osłabiona aktywność społeczna i poznawcza

-niezadowolenie

-smutny, przygnębiony wyraz twarzy

-lęk

-nieśmiałość

-apatia

-brak wiary w siebie

-nieufność do innych ludzi

-skłonności marzycielskie

-wrażenie obniżonej sprawności umysłowej

-kłamstwa

-wagary

-słaby rozwój fizyczny

-niski wzrost

-niezręczność

-niezdarność

  

Literatura

• J. Konopnicki, Niedostosowanie społeczne, Warszawa 1971, PWN.

• M. Łobocki, Trudności wychowawcze w szkole, Warszawa 1989, WSiP.

• T. Maciejewska, Trudności wychowawcze ich przejawy i przyczyn, „Życie Szkoły” 1976 nr 12, 1977 nr 1.

• M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza. Warszawa 1980, PWN

---