Historia Kościoła
1. PODŁOŻE REFORMACJI: OKOLICZNOŚCI UŁATWIAJĄCE JEJ ROZWÓJ
Kościół, przez misje rozwijający się geograficznie i liczebnie poza Europą, przeżywał okres świetności. Wyrazem tej świetności była sztuka renesansowa. Był to jednak blask zewnętrzny, pod którym ukrywały się cienie samego humanizmu, a przede wszystkim wewnętrzna słabość Kościoła, narastająca od dawna w skutek trzech zasadniczych przyczyn:
1) Przyczyna kościelna - reformacja zaczęła się od kościelnego problemu odpustów i miała przede wszystkim kościelne przyczyny. Ich wyliczanie można zacząć od zaniedbania przez papieży i biskupów realizacji uchwał, dopiero co ukończonego, soboru laterańskiego piątego, wszakże jedną z zasadniczych przyczyn był stan ówczesnej wiedzy teologicznej.
Teologia, uprawiana jednostronnie w formie nominalizmu, cierpiała na wielką dolegliwość, jaką był brak jasnych pojęć w nauce o sakramentach /zwłaszcza o mszy św./, w nauce o Kościele i władzy papieskiej. Od teologii, a zwłaszcza od Pisma Świętego, odeszli renesansowi papieże /np. Leon X/. Zaistniał więc, wykorzystany przez Lutra, głód Słowa Bożego, tym bardziej, że humaniści rozbudzili zainteresowanie Pismem Świętym.
W tym okresie upada autorytet Stolicy Apostolskiej. Papiestwo, osłabione w ubiegłym stuleciu wielką schizmą zachodnią i koncyliaryzmem, czyniło ustępstwa ze swoich praw i uprawnień na korzyść władców, nie rezygnując jednak z rozbudowanego systemu fiskalnego. Od protestów wobec nadużyć w zbieraniu opłat za odpusty, na budowę bazyliki św. Piotra w Rzymie rozpoczęła się reformacja.
Biskupi, prawie wyłącznie pochodzili ze stanu szlacheckiego. Godności te uznawano za dobre zabezpieczenie na przyszłość lusu swoich synów, dla których nie chciano rozdrabniać ojcowizny. Dlatego też za otrzymane biskupstwa, biskupi płacili papieżowi annaty. Wynikiem takiego postępowania było to, iż biskupi niewiele troszczyli się o reformę Kościoła, a jeśli nawet chcieli, to mieli trudności z powodu ograniczenia ich władzy przez wiele egzempcji papieskich.
Duchowieństwo, zarówno wyższe jak i niższe, zbyt często nie odpowiadało wymaganiom Kościoła, nie tylko z powodu łamania obowiązku celibatu, ale także z braku rozumienia potrzeb duszpasterskich. Zaistniały również różnice w sytuacji materialnej kleru wynikające z tzw. kumulacji beneficiów, co wywołało dodatkowe napięcia.
Świeccy byli najczęściej pobożnymi i bardzo wierzącymi ludźmi. Taka wiara nie przeszkadzała niejednemu człowiekowi w wykorzystaniu religijnej motywacji do usprawiedliwienia czynów niewypływających z religijności.
2) Przyczyna kulturowa - świetność sztuki renesansowej opromienia ludzi Kościoła, którzy chętnie uprawiali mecenat /np. pp. Leon X/. Cieniem wszakże, jest uprawianie mecenatu często kosztem nie tylko środków materialnych - potrzebnych na inne cele kościelne - ale także kosztem zaniedbania obowiązków stanu duchownego. Innego rodzaju cieniem, dostrzegalnym w sztuce renesansowej jest pesymizm, wynikający z humanizmu.
Humanizm zrodził świadomość nowych czasów i nowego pojęcia Kościoła. Rozbudowana przez humanistów tęsknota za wolnością, wydawała się być spełniona w reformacji. Humanizm obejmował wszakże elitarne grupy ludzi. Pesymizm zrodzony w tych czasach, wypływał z oczekiwania rychłego końca świata. Na taką wizję wpłynęły liczne kataklizmy tamtego okresu.
Na powstanie i rozwój reformacji miały także wpływ poglądy Erazma z Roterdamu, w szczególności zaś jego optymizm oraz początkowe milczenie wobec nowej doktryny Lutra, jak i jego wcześniejsze poglądy. Głosił bowiem, że dla prawdziwego chrześcijanina sakramenty, stan kapłański i urzędy kościelne nie są nieodzowne. /tak się złożyło, że umarł w Bazylei nie zaopatrzony ostatnimi sakramentami, choć nigdy nie zerwał z Kościołem Katolickim.
3) Przyczyna ekonomiczna - ogólnie przyjmuje się, że w pierwszej połowie XVI w. trwał gospodarczy wzrost Europy. Nie brakowało jednak problemów, jak nieustannie wzrastające ceny, a szczególnie żywności. Wpływ na to miała zwiększająca się liczba ludzi i przenoszenie się znacznej części mieszkańców wsi do miast.
Chłopi, nękani wielką śmiertelnością swych dzieci i częstym brakiem rąk do pracy, boleśnie odczuwali ciężar świadczeń na rzecz pana i Kościoła. Wskutek takiej sytuacji, chłopi oczekiwali od reformacji uzyskania dla siebie pełnej wolności ekonomicznej i społecznej.
W miastach plebs miejski odczuwał nieraz wrogość do bogatego kleru i zasobnych - w jego mniemaniu -klasztorów.
Natomiast bogate mieszczaństwo, choć chojne względem uposażenia kościołów czy szpitali, domagało się usunięcia przywilejów kleru, jak choćby przywileju niepłacenia podatków. Oczekiwali oni od reformacji istotnych zmian pod tym względem.
Rycerstwo tego okresu bardzo podupadło, szukało w reformacji szansy na zmniejszenie kościelnych ciężarów, a nawet możliwości zajęcia majątków kościelnych.
Cesarstwo niemieckie uwikłane w tym czasie w liczne wojny /np. z Hiszpanią, Francją, zagrożenie tureckie na Bałkanach/, było zmuszone do ustępstw na korzyść książąt, nie potrafiło we współpracy z papiestwem rozwiązać trudnych problemów kościelnych w Niemczech, przed reformacją, jak i po jej wybuchu.
Podany, bez wchodzenia w szczegóły, wykaz wykroczeń i braków w życiu kościelnym i religijnym, pozwala zrozumieć, że reforma Kościoła była sprawą palącą, a choć ją podejmowano nieomal w każdej z wymienionych dziedzin, to jednak nie w stopniu wystarczającym, co dawało reformacji łatwy materiał do oskarżenia Kościoła Katolickiego.
2. MARCIN LUTER: ROZWÓJ DUCHOWY REFORMATORA I SCHEMAT DOKTRYNY.
Marcin Luter - urodzony 13 listopada 1483 roku w Saksonii. Pochodził z ubogiej rodziny, bardzo religijnej, ale surowo wychowującej dzieci. Był dzieckiem bardzo wrażliwym. W latach 1488-97 uczył się w Mansfeld. Wytworzył sobie pojęcie Boga jako surowego sędziego. Uczył się także w Magdeburgu i w Eisenach. Dzięki zamożnej rodzinie, która go finansowała gdyż rodzice byli za ubodzy, rozpoczął studia w Erfurcie, gdzie zapoznał się z nominalizmem Ockhama.
Początkowo studiował prawo. Dopiero w 1505 r. zadecydował o zmianie kierunku studiów. Powodem była obietnica, jaką złożył św. Annie podczas gwałtownej burzy: „Pomóż mi św. Anno, chcę zostać mnichem.”
Wstąpił do zgromadzenia augustynów-eremitów w Erfurcie. W zakonie dręczyło go uczucie lęku i winy. W 1507 r. przyjął święcenia kapłańskie. W zakonie zyskał wiedzę z zakresu teologii, ascezy, liturgii, Pisma Św.
W 1509 wykłada na uniwersytecie w Wittenberdze teologię moralną i biblistykę. Wgłębia się w problematykę łaski Bożej i wolnej woli człowieka, ale w ujęciu filozofii ockhamistycznej.
Luter ciągle boryka się z wewnętrznymi problemami. Gnębi go poczucie grzeszności. Lata 1509-1510, to lata tzw. „ciemnej nocy”. W 1510 r. wyrusza na pieszą pielgrzymkę do Rzymu. Był to Rzym doby renesansu, tak więc nie mógł go zbudować i wzmocnić. Mówił, że trudno mu było znaleźć dobrego spowiednika. Wraca do Wittenbergii w 1512 r. i obejmuje swoją katedrę. W latach 1513-16 powracają niepokoje sumienia. Wpływ tu miała zapewne filozofia ockhamistyczna, która traktowała nakazy moralne i sakramenty bardzo zewnętrznie. Luter głosił, że nie dobre uczynki, ale głęboka wiara w Chrystusa czyni człowieka sprawiedliwym wobec Boga.
Na uniwersytecie wykładał listy Pawłowe, poświęcone problemom świętości i wolności. Doznał olśnienia związanego z komentarzem Listu do Rzymian. / „Sprawiedliwy z wiary żyć będzie”(Rz. 1,16), a także kluczowy tekst jego teologii: „Sądzimy bowiem, że człowiek osiąga usprawiedliwienie przez wiarę, niezależnie od pełnienia nakazów Prawa”(Rz. 3,28). Doszedł do wniosku, że:
- jedynym sprawcą świętości jest Bóg.
- środkiem, przez który działa jest Pismo Św.
- odpowiedzią jest wiara, która jest ufnym zawierzeniem Bogu.
Uczynki nie są więc potrzebne, bo Bóg jest sprawcą świętości. Tak więc sola scriptura - samo Pismo św., sola gratia - sama łaska Boża i sola fides - sama wiara wystarczą do zbawienia.
W 1516 Luter głosi kazanie, w którym akcentuje żal za grzechy i atakuje doktrynę o odpustach. Miało to związek z ogłoszonym przez pp. Juliusza II w 1506 dekretem, że odpust można uzyskać za wpłacenie pewnej sumy na budowę bazyliki św. Piotra. Tę teorię odpustów głosił ks. Jan Tetzel OP.
Luter 31 października 1517 r. ogłasza swoje 95 tez, które sformułował prowokująco. Przekazał je arcybiskupowi magdeburskiemu jako papieskiemu komisarzowi oraz swojemu ordynariuszowi.
Tezy 1-20 były o pokucie, a pozostałe o sprawach karno-kanonicznych, które były polemizujące, a nawet antypapieskie. Szybko rozeszły się one po Niemczech, a także został o nich poinformowany sam papież.
W 1518 Luter zostaje wezwany do Rzymu za pośrednictwem legata papieskiego kard. Kajetana. Luter nie zgodził się i podtrzymał swoje tezy. Napisał tzw. „Wyjaśnienia”, gdzie stwierdza, że jedynie Pismo Św. jest nieomylne.
Luter zostaje wezwany ponownie do Rzymu, do pp. Leona X, już jako heretyk. Złożył apelację do soboru na wypadek ekskomuniki.
W 1519 teolog Jan Eck zgłosił 12 antytez, co zmusiło Lutra do określenia jasnego stanowiska /była to tzw. dysputa lipska 27 VI - 16 VII 1519/.
Zaprzeczył Luter kolejno:
- autorytetowi papieża,
- autorytetowi soborów,
a poprzestał wyłącznie na autorytecie Pisma Świętego. Także w roku 1519 ogłosił „Komentarz do Listu do Galatów”.
Rok 1520, to rok przełomu w życiu Lutra. W tym roku opublikował trzy głośne pisma:
- „Do cesarza i chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego”
- „O niewoli babilońskiej” - o sakramentach (odrzuca sakramenty poza chrztem
i eucharystią, które interpretuje inaczej)
- „O wolności chrześcijanina”
Papież Leon X, wydał przeciw tym pismom bullę, wskazując 41 błędnych tez. Luter także tych pism nie odwołał. Napisał list, który zatytułował: „Przeciwko bulli antychrysta”.
Następna bulla, „Decet Romanum Pontificem”, z 3 stycznia 1521 r. wyklucza Lutra ze wspólnoty Kościoła Katolickiego (ekskomunika).
3. PRZEBIEG REFORMACJI W RZESZY NIEMIECKIEJ DO 1555 ROKU.
Sprawa odpustów /zbieranie funduszów na budowę bazyliki św. Piotra/, zainicjowana przez papieża Leona X w 1514 roku, stała się okazją do wystąpienia Marcina Lutra. Wpływ miały na to kazania Jana Tetzla OP, wygłoszone na ten temat w Wittenberdze.
31 października 1517 roku Luter występuje przeciw praktyce odpustów /zna ją tylko w ujęciu nominalistycznym/, widząc w niej herezję. Ogłasza 95 tez prowokacyjnie sformułowanych, aby wzbudzić dyskusję. Wysyła je biskupowi branderburskiemu jako ordynariuszowi, a także abp. magdeburskiemu jako papieskiemu komisarzowi /skarga o nadużyciach kaznodziejów/. Hipoteza o ogłoszeniu tez przez przybicie do drzwi kościoła w Wittenberdze nie ma wzmianek historycznych. Tezy zostają przekazane innym biskupom i wkrótce ukazują się drukiem. Tezy te nie zostały rozpatrzone na szczeblu diecezji czy metropolii, ale zostały przekazane do Rzymu. Luter oczekuje odpowiedzi opartej na Piśmie św.
W maju 1518 r. pisze list do papieża, w którym uznaje jego osobę jako autorytet do rozstrzygnięcia spraw wiary. Papież w odpowiedzi przysyła w październiku 1518 r. kard. Kajetana /Tomasza de Vio - dominikanina/. Rozmowy do niczego nie doprowadzają. /jeden tomista, drugi nominalista/. Luter odmawia odwołania swoich tez, ale sam chce się spotkać z papieżem, jednak po 12 dniach odwołuje się do Soboru na wypadek ekskomunikowania go.
W czasie tzw. dysputy lipskiej /VI-VII 1519 r./, przyciśnięty przez legata papieskiego Ecka, który ogłasza go heretykiem, Marcin Luter definitywnie określa swoją naukę.
Twierdzi: Pismo Św. jest jasne samo w sobie i nie potrzebuje autorytetu do wyjaśniania. /sola scriptura/. Po zakończeniu dysputy wydaje pisma fundamentalne, tj.:
1) „Komentarz do Listu do Galatów” /1519/ - największe dzieło, miłość wzbrania mu odejście od
Kościoła Rzymskiego.
2) „Do cesarza i chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego o poprawie chrześcijaństwa”
/1520/ - dzieło przeciw podłości Kurii Rzymskiej.
3) „O niewoli babilońskiej” - trafia w samo serce Kościoła. Odrzuca sakramenty oprócz Chrztu
/przesłonięcie grzeszności człowieka/ i Eucharystii /Chrystus obecny w chlebie i winie przez
wiarę, tzw. Wieczerza Pańska/ - sola fides.
4) „O wolności chrześcijanina” - przedstawia ideał życia chrześcijańskiego, oraz tezę o
usprawiedliwieniu przez wiarę. Powstało to dzieło jako reakcja na bullę papieża Leona X
„Exurge Domine” /uznawała ona 41 tez Lutra za błędne i żądała odwołania tez do 60 dni/.
Luter organizuje spalenie bulli i księgi Prawa Kościelnego.
Bulla z 3 stycznia 1521 r. „Decet Romanum Pontyficem” ekskomunikuje Lutra, a także wzywa raz jeszcze do odrzucenia głoszonych tez. Luter odpowiada: „Nie mogę występować wbrew sumieniu i Pismu Św.”
„Edykt Wormacki” - 18 letni cesarz Karol V chce ukarać Lutra według prawa państwowego i poleca aby przybył on na sejm do Wormacji. 16 kwietnia 1521 roku Luter przybywa do Wormacji na prośbę cesarza. Sejm poleca odwołać mu tezy zawarte w 20 pismach. Luter odmawia. 25 maja 1521 roku zostaje wydane zarządzenie, w którym Luter zostaje skazany na banicję po okresie 21 dni od tej daty. Należało też zniszczyć jego pisma i nie wolno mu było dać schronienia. Edykt wormacki nie przyhamował reformacji, a nawet ją zradykalizował. Elektor Fryderyk Mądry na pozór wykonania wyroku porywa Lutra i umieszcza go na zamku w Wartburgu.
Papieżem jest już Hadrian VI. Luter w Wartburgu wydaje szereg pism, oraz wspaniale tłumaczy tekst Pisma Św. na język niemiecki. /1522 - 1524/. Pisma:
- „Przeciw Mszy Św.”
- „Przeciw Ślubom”
- „Dar, który jest obowiązkiem, nie jest darem”
Przez te dzieła wielu zakonników opuszcza klasztory. Sam Luter żeni się ze zbiegłą cysterką - Katarzyną Bora. /1524/
Anabaptyści - odłam znacznej liczby chrześcijan. Za swój ideał uważali świadome przeżywanie wiary - wystąpili przeciw udzielaniu chrztu dzieciom, gdyż jedynie dorosły człowiek może wiedzieć czym on jest. Tylko on może świadomie przeżyć sakrament - zjednoczenie z Chrystusem. Na tajnym synodzie w Schleitheim /1527/ określili główne swe zasady. Niektóre grupy anabaptystów odznaczały się radykalizmem religijnym i społecznym. W mieście Monaster zdobyli przewagę w radzie miejskiej. Kiedy wcześniej rada miejska nie przyjęła żądania biskupa miasta o odrzuceniu reformacji, bp F. Waldeck nadciągnął z wojskiem. Ludność przygotowała się do obrony. Ogłoszono Królestwo Boże, zniesiono własność prywatną, wprowadzono wspólnotę majątku, zezwolono na poligamię. Po 16 miesiącach miasto zdobyto, a przywódców zamęczono torturami.
Luter na podstawie tej sekty widział, że niewidzialne struktury Kościoła muszą mieć przodownika /inaczej jest anarchia/.
Pod wpływem radykalnych ruchów, wybucha powstanie chłopskie /1524 - 25/. Tomasz M*ntzer był kaznodzieją walczących chłopów. W programie Lutra widzą oni spełnienie swoich marzeń, nie tylko religijnych, ale także społecznych i politycznych. Przeciw chłopom ruszają książęta. Luter początkowo jest za chłopami, ale jednak przechodzi na stronę książąt i oddaje w ich ręce przywództwo reformacji. Wojna chłopska kończy się bitwą pod Frankenhausen /maj 1525/.
Papieżem jest Klemens VII. Luter daje przodownictwo w gminach książętom i radom miejskim. Książętom jest to na rękę. Mogą przez to umocnić się terytorialnie przed cesarzem. Landgraf Filip Heski wraz z księciem elektorem Janem Mocnym, opowiadając się po stronie reformacji, zabezpieczają się sojuszem przeciw cesarzowi /znieśli klasztory, usunęli proboszczów/. Luter publikuje tekst Mszy Św. w języku niemieckim, wprowadza urząd pastora, kaznodziei - wybieralny /dopóki przepowiada Słowo Boże/. Duchowni ci mają otrzymywać wynagrodzenie od swej gminy. Nie ma żadnej własności kościelnej. Luter zachęca książąt do przeprowadzenia reformacji. Są oni także uprawnieni do wizytacji /przepisy liturgiczne 1525/. Uprawnienia taki dał sejm w Spirze /latem 1526/ podczas nieobecności cesarza, mimo jego zakazu uprawniono książąt i rady w wolnych miastach do dowolnego decydowania w sprawach wiary. Cesarz w tym czasie walczył z Turkami /klęska pod Mohaczem 1526/.
Luter w 1529 r. wydaje mały i duży katechizm - obydwa stają się normatywne.
Na II sejmie Spirze /1529/ zniesiono postanowienia sejmu w Spirze z 1526 r. i przyjęto żądania strony katolickiej: - zaprzestanie reformy w Kościele do następnego soboru,
- nieprzeszkadzanie katolikom w obrzędach,
- usunięcie anabaptystów i sakramentarzy /Zwinglian/ z terenu Niemiec.
Na to zaprotestowali ewangeliccy posłowie /odtąd nazwa PROTESTANCI/. Było ich wtedy 6 książąt i 14 miast. Zawarto tajny związek obronny - liczono na Zwinglian - z tego powodu zaprotestował Luter.
Sejm w Augsburgu /1530/ - cesarz myślał, iż ten sejm spowoduje pojednanie. Przedstawiono cesarzowi „Confesio Augustam” - augsburskie wyznanie wiary protestantów. Składało się ono z 28 artykułów podzielonych na 2 części: 1) o wierze,
2) o nadużyciach - komunia pod jedną postacią, celibat duchownych,
msze prywatne, obowiązek spowiedzi.
Autorem tego wyznania był Melanchton /Luter był w ekskomunice i nie mógł przybyć/. Strona katolicka odrzuca to, papież zwleka ze zwołaniem soboru, który byłby jedynym lekarstwem.
27 lutego 1531 roku powstaje związek Schmalkadzki /7 książąt i 16 miast przeciwko cesarzowi i katolikom/, który zaostrza sytuację. Najaktywniejszy w związku był Jan Bugenhagen, który zreformował płn. Niemcy oraz Pomorze.
Cesarz udaje się na wojnę z Turkami, po sukcesach udaje się do Hiszpanii i wraca do Niemiec po 10 latach. Zawiązuje się „Związek Norymberski” - związek książąt katolickich w obronie przed ewangelikami. W czasie nieobecności cesarza, ewangelicy wykorzystują dogodny czas i wprowadzają swoje wyznanie wiary do wielu miast. Książęta zabierają posiadłości kościelne.
Na zapowiedź Soboru Trydenckiego Luter reaguje negatywnie, pisze broszurę: „Przeciw zagrożonemu przez szatana papiestwu w Rzymie”. Cesarz wymaga od papieża Jana III przesunięcia soboru i pomoc materialną.
Poprzez zerwanie pokoju krajowego przez elektora saskiego i landgrafa Heskiego, cesarz podejmuje działania wojenne przeciwko związkowi Schmalkadzkiemu - wojna schmalkadzka /1546-47/. Działania wojenne wygrywa cesarz. Pragnie teraz przywrócić dawny porządek kościelny.
Marcin Luter umiera 18 lutego 1546 roku.
Sejm w Augsburgu /1547-48/ - plany cesarza spotkały się z silną opozycją i był on zmuszony do przyjęcia tymczasowego rozwiązania /Interim augsburskie/. Po długich debatach zostaje wydane Oświadczenie Cesarskie - poleca niedokonywać zmian religijnych do najbliższego soboru. Cesarz wydał także formułę reformy, w której nakazuje przeprowadzenie synodów diecezjalnych, prowincjonalnych i dokonywanie wizytacji parafii. Papież Paweł III aprobuje to. Jednak opozycja protestantów trwa nadal.
W 1550 roku powstaje „Związek Królewiecki” - do obrony protestantyzmu. Po przyłączeniu się księcia saskiego Maurycego i pomocy Francji, zmuszają cesarza do ucieczki z Insbruka. Przedstawiciele protestantów opuszczają Sobór Trydencki, a legaci papiescy zawieszają obrady. Zbuntowani książęta domagają się zniesienia interim.
Cesarz Karol V zwołuje sejm, jednak musi opuścić Niemcy z powodu niepowodzenia wyprawy przeciw Francji. Wszystkie sprawy religijne i państwowe powierza bratu - Ferdynandowi.
Pokój Augsburski 1555 r. Obie strony rozumieją potrzebę kompromisu. Są tu już ludzie drugiego pokolenia reformacji /nie mają już tak emocjalnego nastawienia/. Obradują także jurydyści - nie podejmowano jednak zagadnień teologicznych. Obie strony postanawiają sobie nie szkodzić. Był to tzw. Pokój religijny /25 wrzesień 1555 r./. Objął tylko katolików i ewangelików - luteran. Pokój ten miał mieć charakter tymczasowy, jednak w rzeczywistości stał się trwały.
4. JAN KALWIN I REFORMACJA W SZWAJCARII FRANCUSKIEJ
Jan Kalwin urodził się w 1509 r. we Francji, a zmarł w 1564 r. Studiował filozofię, prawo, języki klasyczne. W teologii samouk, surowe obyczaje, doskonały organizator. Jego ojciec był ekskomunikowany przez biskupa.
Poglądy:
- rozdział Kościoła od państwa /oba mają kierować się Bożymi przykazaniami/
- zniszczenie katolicyzmu nawet siłą. Dał początek wojnom religijnym we Francji /patrz teza 6/.
Z poglądami Lutra zetknął się na studiach. „Nawrócił się” i rozpoczął życie wędrowne. W 1536 r. w Bazylei wydał „Institutio religionis christiane” i osiadł w Genewie. Wygnany w 1538 r. osiadł w Strasburgu. W 1541 r. wrócił do Genewy, narzucając swój porządek gminy kościelnej /Farel/:
- pastorowie /kaznodzieje/
- doktorzy /nauczyciele/
- starsi
- diakoni.
„Kościół zreformowany” - zasady bardzo surowe, za wykroczenia groziła nawet kara śmierci, zakaz zabaw, itp.
W 1559 założył Akademię Teologiczną dla zwolenników z całej Europy. Prowadził ożywione kontakty z dworami we Francji, Anglii, Niderlandach, Polsce i na Węgrzech.
Zasady:
- eklezjologia: Kościół jest widzialną społecznością świętych, przewodzi mu Duch Święty.
- z sakramentów zachować tylko chrzest i eucharystię, w której winne znajdować się: kazanie, modlitwa,
psalmy i komunia.
- w Komunii Pan Jezus jest obecny tylko wirtualnie /możliwie/ i udziela swej mocy z nieba przyjmującym
Jego Ciało.
- wyznanie wiary w „Confesio helvetica” /ogłoszone w 1566 r./
We Francji najpierw tępiono Kalwina, ale mimo to jego nauka rozszerzała się. Zwolenników Kalwina nazywano tam hugenotami, od „heidegenossen” - przybywający ze Szwajcarii.
Jan Kalwin, dyktator protestanckiego Rzymu - Genewy, głosił, że Kościół Katolicki tylko szczątkowo pozostał kościołem.
Nauka o zbawieniu:
- człowiek jest bezsilny, tylko łaska - wolny wybór Boga (predestynacja).
- wiara - pełne zaufanie w spełnienie Pisma Św.
- pokuta polega na umartwieniu ciała i „przyśpiesza” działanie Ducha Św. /nie odrzuca spowiedzi - niekonieczna/.
- modlitwa - rozmowa „po otwarciu oczu” przez Boga - ma na celu nasze własne dobro.
Ulryk Zwingli - na terenie kantonów niemieckich w Szwajcarii w 1514 r. zaczął występować Zwingli - kapelan wojskowy z bardzo krytycznymi pod adresem Kościoła i kultu kazaniami. Ostro skrytykował on pobożność katolicką, a także struktury kościelne /system beneficjalny/. Do radykalnych poglądów skłoniło go wystąpienie Lutra w 1518 r. Za początek reformacyjnej działalności Zwingliego uważa się jego wystąpienie w 1519 r., kiedy to na polecenie generalnego wikariusza Konstancji wystąpił z ostrą krytyką franciszkanina Bernarda Sansona z Mediolanu, który z misji głoszenia odpustów uczynił proceder handlowy.
W kazaniach „O wyborze i swobodnym spożywaniu pokarmów” z 1522 r. w swym pierwszym reformatorskim piśmie opowiadał się za pełną wolnością chrześcijanina. Oskarżony przez biskupa, wystosował do niego list z wezwaniem do zniesienia celibatu, który podpisało oprócz niego 10 innych kapłanów, którzy zawarli związek małżeński. W październiku 1522 r. Ulryk Zwingli publicznie złożył swój urząd kapłański i przyjął od rady miejskiej Zurychu stanowisko kaznodziei. W styczniu 1523 r. rada miejska ulegając Zwingliemu zwołała dysputę w Zurychu, na której miało być rozważone 67 tez Zwingliego, stanowiących jego program. W dyskusji oświadczył on, że w Kościele liczy się tylko słowo Boże. Rada miejska przyjęła naukę Zwingliego i dokonała zmian w nabożeństwach. Wszystkich jednak postulatów nie przyjęła w związku z sytuacją polityczną w innych kantonach, gdzie np. Lucerna tworzyła front przeciw Zurychowi, zyskując poparcie innych kantonów. Na mocy dalszej działalności Zwingliego opracowano Biblię Zuryską i do 1529 r. Kościół ewangelicki Zwingliego został uformowany.
Nauka o eucharystii:
1) Marcin Luter:
W sakramencie eucharystii Chrystus jest obecny „prawdziwie i rzeczywiście” razem z chlebem i winem, albo obok nich, ale tylko w chwili ich spożywania - stąd odrzucenie Mszy św. i kultu Najświętszego sakramentu.
2) Ulryk Zwingli:
Zamiast słów przeistoczenia „to jest bowiem ciało moje” wprowadził słowa „to oznacza ciało moje”, tym samym sprowadził eucharystię do symbolu Ciała i Krwi Pańskiej.
3) Jan Kalwin:
W eucharystii Chrystus jest obecny nie rzeczywiście, lecz wirtualnie tzn., że w chwili spożywania najśw. sakramentu moc duchowa z pozostającego w niebie, uwielbionego Ciała Chrystusa zstępuje na wybranych.
5. SCHIZMA ANGIELSKA I PROTESTANTYZM W ANGLII.
U podstaw schizmy, leży uformowanie się Kościoła krajowego, uzależnionego od korony /nieograniczone prawa króla/. Król bez formalnego prawa obsadził 25 stolic biskupich w Anglii, pracownikami swojej kancelarii. Od XIX w. parlament ograniczał jurysdykcję papieską w Anglii, żywe były także idee Wicklifa. Szybko rozszerzał się przekład NT i pięcioksięgu w języku angielskim, który był owocem pracy W. Tyndala - propagatora cezaropapizmu. Jego wpływ przyczynił się do pobudzenia myśli o konieczności reform. Powołano Komitet do Spraw Reformy Kościoła.
Henryk VIII, początkowo opowiadający się za „starą wiarą”, staje w jej obronie przed wpływami dzieł Lutra. Z poglądami protestantów polemizował również humanista Tomasz Morus i bp S. Gardiner. W 1503 r. Henryk VIII ożenił się z - wdową po swoim bracie - Katarzyną Aragońską. Z potomstwa przy życiu pozostała tylko córka. Król pragnąc mieć następcę, postanowił rozwieść się. Miał on nieślubnego syna z Elżbietą Blount, sukcesja ta jednak była niepewna. Król, głosząc, że jego małżeństwo jest nieważne, chce pojąć za żonę Annę Boleyn. Królowa Katarzyna odwołuje się do Rzymu. Papież Klemens VII zarezerwował sprawę rozwodu trybunałowi rzymskiemu. Król postanowił zrealizować swój cel „poza papieżem”. W 1531 r. zwołał generalne zebranie kleru , które obwołało go najwyższą głową Kościoła Angielskiego. W 1533 r. zwołane przez króla synody prowincjonalne, opowiedziały się za unieważnieniem jego małżeństwa z Katarzyną Aragońską. Złożył wtedy kanclerstwo Tomasz Morus, a prymasem Anglii został ks. T. Cranmer - kryptoprotestant. On to właśnie rozwiązał pierwsze małżeństwo króla, a pobłogosławił drugie /z Anną Boleyn/. 11 lipca 1533 r. papież Klemens VII ogłosił ekskomunikę na króla i wydał ostateczny wyrok, iż małżeństwo z Katarzyną Aragońską było ważnie zawarte. Parlament ogłosił króla najwyższą głową Kościoła Angielskiego z prawem nominacji biskupów. Wtedy nastąpiło ostateczne zerwanie ze Stolicą Apostolską. Do przeciwników tego odłączenia należeli: bp J. Fisher i T. Morus - ścięci w 1535 r. /kanonizowano ich w 1935 r./
Zniesiono wszystkie klasztory. W tzw. „10 artykułach” /1531/ zawarta była doktryna Kościoła Angielskiego - pod silnym wpływem wyznania augsburskiego. „Krwawy statut” /inaczej „Krwawy bill”/ - nakazywał przyjęcie pod karą śmierci: przeistoczenia, komunii św. pod jedną postacią, celibatu, ślubów zakonnych, mszy św. prywatnych i usznej spowiedzi. /6 artykułów - 1539 r./
W 1536 r. umiera Katarzyna Aragońska i Anna Boleyn /ścięta za cudzołóstwo/. Arcbp. Cranmer udzielił królowi zezwolenia na ślub z Joanną Seymour. Ta urodziła mu syna Edwarda sama umierając. Król poślubił protestantkę Annę Cleve, był to jednak nietrwały związek. Następnie król ożenił się z Katarzyną Haward /została ścięta za cudzołóstwo/. Ostatnią żoną Henryka VIII była Katarzyna Paar.
Protestantyzm w Anglii od panowania Edwarda VI.
Następcą Henryka VIII został jego syn Edward VI /154 -1553/. Ludność katolicka zaczęła się buntować przeciwko narzuconemu jej protestantyzmowi, ale bunty te stłumiono krwawo. Następuje burzenie podstaw katolickiej kultury i wiary. Przejawia się ono w:
1) Msza św. sprawowana w jęz. angielskim
2) zaprzeczenie ofiarniczemu charakterowi Mszy św.
3) nowy ryt święceń kapłańskich
4) zatrzymanie tylko 2 sakramentów świętych.
Odrzucono naukę o przeistoczeniu. Bp Cranmer ogłosił protestanckie wyznanie wiary. Zatrzymano urząd biskupa, metropolity i prymasa.
Po wstąpieniu na tron Marii Tudor /obdarzano ją także przydomkami: Maria Katoliczka, Krwawa Mary/ przeprowadzono restaurację katolicyzmu. Nawiązano łączność ze Stolicą Apostolską. Stosowano represje przeciw protestantom na czele z bp Cranmerem.
Kiedy na tron wstępuje Elżbieta I /córka Henryka VIII i A. Boleyn/ , staje się ona największą rządczynią w sprawach świeckich i kleru. Zakazuje wyznawania religii katolickiej. Za to papież Pius V 15 lutego 1570 r. wyłączył ją ze wspólnoty Kościoła Katolickiego. Za rządów Elżbiety I, na zjeździe duchowieństwa, ogłoszono w roku 1563 wyznanie wiary, złożone z 39 artykułów /obowiązuje z małymi zmianami do dnia dzisiejszego/, które zwie się wyznaniem anglikańskim. Jest ono przesiąknięte kalwinizmem i odrzuca:
1) prymat Stolicy Apostolskiej
2) Mszę św.
3) przeistoczenie
4) czyściec
5) celibat kleru
6) kult świętych i obrazów.
Uznaje natomiast dwa sakramenty: Chrzest i Eucharystię. Władza kościelna oparta jest na systemie episkopatu, podległemu królowi.
Uformowanie liturgiczne i dogmatyczne, Kościół anglikański otrzymał poprzez dzieło biskupa z Salisbury, Johna Jewela, którego tytuł brzmiał: „Apologia Kościoła anglikańskiego”. Dzieło to dawało artykułom z wyznania wiary szersze uzasadnienie, a zarazem dokładniej określało strukturę samego wyznania.
Purytanizm.
Purytanizm wyrósł z kalwinizmu i z rozpowszechnionej w Kościele anglikańskim osobistej lektury Pisma Św. Pod jej wpływem, za panowania Elżbiety I, zaczął się w anglikanizmie ruch odnowy religijnej nie kwestionujący na ogół zasad doktrynalnych lecz krytykujący episkopalizm oficjalnego Kościoła, jako nadmierne przywiązanie się do urzędów i zewnętrznych spraw.
Purytanie podkreślali ideał bogobojności i cnoty społeczne: pracowitość, powściągliwość i oszczędność - która u wielu przechodziła w skąpstwo. W poglądach na Kościół nie byli zgodni.
Prezbiterianie opowiadali się za kalwińską organizacją Kościoła.
Independenci tworzyli ruch, mniej zajmowali się strukturą Kościoła. Byli przeciwni ludzkim nakazom i ograniczaniu człowieka, jako rzeczą niezgodną z Biblią.
Między tymi grupami istniały antagonizmy, ale łączyła je wrogość do katolicyzmu i do urzędowego Kościoła anglikańskiego. Anglikanie prześladowali ich na podstawie aktu uniformizmu. Tak samo, jak katolików, często wysyłano ich do więzień. Prześladowani purytanie emigrowali z Anglii do Holandii, natomiast za Jakuba I w 1620 r. 35 purytanów odpłynęło statkiem „Mayflower” do Ameryki i utworzyło tam własne osiedle. Wkrótce liczba ich powiększyła się do 20 tyś. Nie tolerowali oni ludzi innych wyznań. W 1632 r. na wniosek Lorda Georga Calverta, król Karol I utworzył w angielskich koloniach Ameryki Płn., osobne terytorium dla katolików, zwane Maryland. W 1649 r. jej władze ogłosiły akt tolerancji religijnej.
W Anglii Karol I nie przyznał tolerancji ani katolikom, ani purytanom, lecz w 1629 r. kazał im przestrzegać 39 artykułów Kościoła anglikańskiego. Purytanie uznali to za dowód papizmu. Król, posługując się abp Cantenbury, Wiliamem Lundem, wizytował parafie chcąc ujednolicić kult. Kalwińscy Szkoci żądali zaś zniesienia instytucji biskupa w Kościele anglikańskim. Po tym wydarzeniu nastąpiła wojna domowa /1642-1648/ - zakończyła się śmiercią króla na szafocie 30 stycznia 1649 r. Ogłoszono także republikę, a władza została przejęta przez Oliwera Cromwella. Choć zniósł on kary za opuszczenie nabożeństw anglikańskich, to jednak w 1655 r. nakazał kapłanom opuścić kraj pod karą śmierci.
6. SYTUACJA KOŚCIELNA I RELIGIJNA WE FRANCJI W XVI W.
/DO EDYKTU NANTEJSKIEGO/
We Francji na początku XVI w., zrodziła się dążność do reform Kościoła. Król Franciszek I /1515-1547/ uważał, iż jedność narodową można przywrócić tylko na fundamencie jednej religii. Król zaczął wydawać edykty reskrypcyjne przeciwko wszelkim ruchom nowatorskim. To samo czynił jego następca Henryk II /1547-1559/. Mimo to kalwinizm zataczał wśród Francuzów coraz szersze kręgi. Wyznawców kalwinizmu, ponieważ wiarę swoją czerpali za pośrednictwem wysłanników przybywających ze Szwajcarii, nazywano hugenotami /tzn. sprzysiężony/.
W 1559 r., hugenoci poczuli się tak silni, że odbyli w Paryżu swój Synod Generalny, na którym przyjęli kalwińskie wyznanie wiary /Confessio Gallicana/ i kalwiński „Porządek Kościelny”.
W 1560 r. władzę obejmuje 5-letni Franciszek III /1560-1574/, ale regencję w jego imieniu sprawowała matka Katarzyna Medycejska. Była ona bardzo przewrotna raz to przeciwko stronnictwu katolickiemu /ród Gwizjuszów/, a raz przeciwko stronnictwu hugenockiemu /ród Burbonów/, w zależności od tego, które ze stronnictw zagrażało jej wpływom. Katarzyna spowodowała wydanie Edyktu Królewskiego, który pozwalał hugenotom na odprawianie nabożeństw lecz poza miastami. Hugenoci warunku tego nie dotrzymali, przez co doszło do zajścia w Vassy /1 III 1562/ r., nazwanego rzezią Vassy. W ten sposób zaczęły się wieloletnie wojny hugenockie /1562-1592/.
W 1570 r. doszło do pojednania między hugenotami, a katolikami, a gwarancją tego miało być małżeństwo siostry Henryka III, Małgorzaty Valois z hugenotą Henrykiem IV Burbonem. Wtedy nowy przywódca hugenotów Gaspar Coligny, ma ogromny wpływ na króla Henryka III. Wobec tego Katarzyna postanowiła zgładzić go. Doszło wtedy do tzw. Krwawej Nocy Św. Bartłomieja - 24 sierpień 1572 r. Ginie wtedy Coligny, ale oprócz niego śmierć poniosło ok. 3 tyś. kalwinów. Henryk IV Burbon uratował swoje życie przyjmując katolicyzm. To właśnie on obejmuje tron po śmierci Henryka III, i wraz z jego objęciem wyrzeka się kalwinizmu, aby zjednać sobie katolików. Jednak celem utrzymania przy sobie kalwinistów, wydaje Edykt Tolerancyjny w Nantes /1598 r./, gwarantując tym samym pokój religijny. Głosi on, że:
- religia katolicka jest religią państwową i dobra kościelne mają wrócić do Kościoła
- hugenoci otrzymali: wolność religijną i wolność kultu, dostęp do urzędów państwowych i szkół,
prawo do synodów religijnych i narodowych, oraz 200 miejsc, w których gwarantowano im bezpieczeństwo z garnizonami na okres 8 lat.
Do spokoju jednak w państwie nie doszło. Henryk IV, z powodu sprzyjaniu innowierstwu, zostaje w 1610 r. zamordowany. Tron obejmuje 10 letni Ludwig XIV, w którego imieniu władzę sprawuje Maria de Medici. W tym czasie hugenoci stają się znowu groźni dla Kościoła. Koniec wiechrzeniom politycznym hugenotów położył dopiero kardynał Richelieu, wybitny mąż stanu, który doszedł do władzy za panowania Ludwika XIII /1610-1643/. On to stłumił bunt siłą. Przystąpił do odebrania twierdzy La Rochelle, która broniła się prawie rok. Kiedy złamał militarną siłę hugenotów, zapewnił im Edyktem z Nimes /1629/ wolność religijną, lecz bez politycznych gwarancji.
Dopiero za Ludwika XIV wypędzono hugenotów z Francji.
7. WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA
Wojna ta rozegrała się pomiędzy katolikami, a protestantami w Europie. Powodem było to, że protestanci odmawiali katolikom „prawa reformowania”, ustanowionego pokojem augsburskim (1555). Doszło do tego, że po 1555 r. odpadły od Kościoła, w samych tylko Niemczech Płn. dwa nowe arcybiskupstwa (magdeburskie i hambursko-bremeńskie), oraz 12 innych biskupstw.
Gdy w 1583 r. biskup koloński ożenił się i chciał sekularyzować biskupstwo, doszło do konfliktu zbrojnego. Tylko dzięki postawie wiernych, papieża i samego cesarza plany te nie powiodły się. Protestanci mieli jednak pretensje o to, że zabrania im się innowierczej propagandy i usuwa się błędnowierstwo.
W 1608 r. z inicjatywy elektora Palatynatu Fryderyka IV, książęta wyznania kalwińskiego zawiązali przymierze pod nazwą Unia. W odpowiedzi na to w 1609 r. z inicjatywy księcia bawarskiego i przy udziale kilku płd. niemieckich biskupów, w Monachium utworzono Ligę Katolicką, dopuszczając dołączanie się także innych krajów.
Bezpośrednim powodem wybuchu wojny, było nadanie protestantom przez cesarza Rudolfa II „listu majestatycznego”, który zezwalał na posiadanie własnego przedstawicielstwa (tzw. defendorzy) i na swobodę kultu na ziemiach magnackich, rycerskich i w wolnych miastach Czech, Łużyc i Śląska. Protestanci żądali tej swobody także dla ziem klasztornych, nielegalnie budując na nich swoje zbory (Hrob, Brunowo). Gdy następca Rudolfa II polecił je zniszczyć, względnie zamknąć, protestanci sprzeciwili się temu i wzniecili wojnę czesko-palatyńską, która obieła głównie tereny Czech i Niemiec. W 1618 r. w Pradze wybuchło powstanie - wyrzucono przez okno namiestników cesarskich wraz z ich sekretarzem. W 1620 r. pod Białą Górą, koło Pragi, dochodzi do bitwy, w której zwycięża Liga Katolicka.
Po stronie katolickiej stanęła Hiszpania. Polska zezwoliła na werbowanie tzw. lisowczyków oraz wystawiła flotę - zwycięstwo nad Szwedami pod Oliwą w 1627 r.
Protestantów popierała głównie Turcja, Anglia, Holandia, Dania, Szwecja oraz Francja (z kard. Richelieu). Francja do czynu zbrojnego włączyła się dopiero pod konie wojny. Wcześniej jej pomoc przejawiała się przez wsparcie materialne i przez akcje dyplomatyczne. Głównym jej celem było popieranie wrogów cesarstwa, a także zdobycie dla siebie Alzacji i Lotaryngii (co uzyskała w pokoju westfalskim). Poparcie katolickiej Francji dla protestantów było paradoksem, zwłaszcza, że ówczesną polityką kierował katolicki kardynał - niestety Richelieu był bardziej świeckim dyplomatą niż kapłanem.
W 1630 r. na czele wojsk protestanckich stanął król szwedzki Gustaw Adolf, który chciał być uważany za ojca protestantyzmu w Europie.
Ubocznym skutkiem wojny trzydziestoletniej było odłączenie się Portugalii od Hiszpanii. (1640)
Wojna kończy się pokojem westfalskim w 1648 roku. Na jego mocy:
1) Francja otrzymała biskupstwa: Metz, Toul, Verdun oraz Alzację.
2) pod względem kościelnym nadawał on równouprawnienie w Rzeszy stanom katolickim i protestanckim oraz rozciągał prawa przysługujące w Niemczech luteranom także na kalwinów.
3) został też przypieczętowany protestantyzm w dawnym biskupstwie werdeńskim i w arcybiskupstwie bremeńsko-hamburskim.
4) w rękach protestantów niemieckich pozostały także zdobycze, jakie poczynili do 1624 roku. W tej sprawie nie pomógł nawet protest pp. Innocentego X.
Polskie ofiary walk wyznaniowych to między innymi śląscy kapłani: Melchior Grodziecki i Jan Sarkander.
8. ZALĄŻKI ODRODZENIA KATOLICKIEGO NA PRZEŁOMIE XV/XVI WIEKU.
Duch reformy kościelnej sprzyjał powstawaniu nowych form życia duchowego, wspólnotowego. Najprężniej dokonywało się to w Italii i Hiszpanii. Do nowych zakonów i zgromadzeń zakonnych XVI w. zaliczamy:
ORATORIA - zwane inaczej Stowarzyszeniem Rad Ewangelicznych lub Grupą Modlitewną, a także Oratorium Bożej Miłości. Początkiem swego istnienia sięga w laikacie, grupie wiernych, którzy pragnęli pogłębić swoje życie religijne i ożywić swoją wiarę przez lekturę Pisma Św., modlitwę i uczestnictwo we Mszy Św.
Najstarsza taka grupa powstała w mieście Vincenca /1484 r./, a później w Rzymie, Florencji, Genui. Oprócz wiernych byli w jej szeregach także kapłani /np. J.P. Carafa (późniejszy pp. Paweł IV) i Kajetan z Tieny/. Oratoria miały także swój statut - nakaz uczestnictwa w codziennej Mszy św., a także raz w tygodniu wspólne uczestnictwo, comiesięczna Komunia św., post raz w tygodniu, opieka nad osobą obłożnie chorą.
Każde Oratorium przyjmowało tylko 60 osób. Później przerodziły się one w zgromadzenia zakonne /np. Teatyni/.
TEATYNI - założeni w 1524 r. przez kapłana Kajetana z Tieny i J.P. Carafę, który był biskupem Chieti /po łacinie Theate - stąd nazwa/. Byli zakonem kapłańskim. Ich celem była odnowa ducha kościelnego u kleru i wychowanie kleru, a to dokonywali poprzez przykładne spełnianie duszpasterskich obowiązków, służbę dla chorych, zachowywanie surowego ubóstwa i pracę duszpasterską /nauczanie i wychowanie także i młodzieży/. Założyli dwa klasztory - w Wenecji i Neapolu.
KAPUCYNI - powstali w 1525 r. Grupa franciszkanów bernardynów postanowiła wrócić do idei św. Franciszka, która stała się także ideą franciszkańską - „niczego nie posiadając iść i nauczać” /tzn. największa prostota i ubóstwo, nawracanie grzeszników, usługiwanie bliźnim, itd./ Początek dał obserwant Mateusz Bassi. Idea ta przetrwała. Pp. Grzegorz XIII w 1574 r. zaaprobował ją i pozwolił na zakładanie klasztorów nie tylko w Italii.
BARNABICI - założeni w 1530 r. przez kapłana Antoniego Marię Zaccaria, przy kościele św. Barnaby w Mediolanie /stąd nazwa/. Idea ich podobna była do Teatynów, jednak kładli oni szczególny nacisk na pracę z młodzieżą.
SOMASKOWIE - założeni w 1534 r. przez kapłana Hieronima Emiliani w miasteczku Somasca /stąd nazwa/.
Zadanie - działalność charytatywna, a szczególnie prowadzenie sierocińców i przytułków dla dzieci bezdomnych. Zakładali internaty dla młodzieży, domy sierot, szpitale, schroniska ubogich.
ZGROMADZENIE PANIEN ANIELSKICH - powstało w 1535 r. i było prowadzone przez Somasków. Cel - opieka nad dziewczętami, kobietami i chorymi.
URSZULANKI - założone w 1535 r. z inicjatywy tercjarki Anieli Merici. Cel - opieka i kształcenie dziewcząt.
TEATYNKI - nie rozszerzył się.
KAPUCYNKI - założony w 1538 r. w Neapolu /reguła św. Klary/.
BONIFRATRZY - inaczej Bracia Miłosierni, założony w 1540 r. przez św. Jana Bożego.
Cel - zakładanie szpitali i opieka nad chorymi. W 1572 r. pp. św. Pius V potwierdził ich zgromadzenie i dał im regułę augustyńską. Oprócz trzech ślubów /ubóstwo, posłuszeństwo, czystość/ składają oni jeszcze jeden - bezpłatne służenie chorym.
TOWARZYSTWO JEZUSOWE - /Societas Jesu - inaczej zwani Jezuitami/ włączyło się najszerzej i najowocniej w reformę Kościoła. Założyciel ich, św. Ignacy Loyola /+1556/ zdołał skupić wokół siebie 6 kolegów z ławy uniwersyteckiej, którzy byli tak samo jak on, ogarnięci ideą szerzenia Królestwa Bożego na ziemi.
Założyli oni 15 VIII 1534 r. w Paryżu związek religijny, składając ślub czystości, ubóstwa i pielgrzymki do Ziemi Świętej. Pp. Paweł III 27 IX 1540 r. zatwierdził nowy zakon. Główną dewizą stało się hasło Loyoli: „Omnia ad maiorem Dei gloriam”. Dzieło, które napisał św. Ignacy Loyola „Ćwiczenia duchowe”, mówiło jak najprościej osiągnąć świętość, jak najlepiej porwać innych do tego ideału, a także zawierało rachunek sumienia, rozmyślania i rozważania.
Cel - duszpasterstwo i uświęcanie wiernych przez działalność kaznodziejską, ćwiczenia duchowe, misje, oraz bezwarunkowe posłuszeństwo Stolicy Apostolskiej /ich czwarty ślub/.
Struktura - monarchiczna. Na czele stoi generał /wybierany dożywotnio/ z pełną władzą. Władza prawodawcza należy do Kongregacji Generalnej, która wybiera przełożonego Towarzystwa. Zakon podzielony jest na prowincje, a te zgrupowane są w asystencje. Reguła zwalnia od chóralnej Liturgii Godzin, a nawet od konwentualnej Mszy św., kładąc nacisk na głęboką formację filozoficzno-teologiczną podczas obowiązkowych studiów /7 lat/.
Znaczenie - stworzenie gorliwej grupy ludzi oddanej całkowicie Stolicy Apostolskiej. Potrafili cele Kościoła uczynić swoimi. Stawiali czoło indywidualizmowi /w przeciwieństwie do Luteran/. Mieli dość duże osiągnięcia w pracy z młodzieżą, opracowali nowy cykl nauczania. Nauczanie łączyli z formacją duchową i kładli nacisk na naukę łaciny. Ogólnie mówiąc nie było odcinka życia kościelnego, na którym nie pracowali.
9. SOBÓR TRYDENCKI - ZWOŁANIE, PRZEBIEG, UCHWAŁY.
Zwołanie soboru od początku napotykało na różne, poważne trudności. Obawiano się wznowienia idei koncyliaryzmu. Trudności wynikały także z postawy politycznej poszczególnych państw. Problemem był także wybór samego miejsca gdzie miał odbyć się sobór.
Przełomowym był pontyfikat papieża Pawła III (1534-49). Osobowość papieża cechowano następującymi przymiotami: humanista, tolerancyjny, człowiek światowy. Swój pontyfikat rozpoczął od odnowy kolegium kardynalskiego, wprowadził wielu wybitnych ludzi m. in.: Caraffa, Jan Fisher, Kontarilli, Sadoratto, Cerwini, Pole, Morone. Papież popierał reformę zakonów. W 1542 r. ustanowił urząd Święte Oficjum (dawna Święta Inkwizycja). W 1543 r. ukazuje się „Wykaz ksiąg zakazanych”. Prace wstępne soboru to powołanie Komisji do spraw reformy Kościoła, która miała opracować wstępne dokumenty soboru.
Sobór miał się odbyć w 1536 r. w Mantui, na co nie zgodziła się Francja. Podobnie, nie zgodzono się na odbycie soboru w 1538 r. w Vicenzie. Zapraszano też Lutra, który odpowiedział: „my soboru nie potrzebujemy”. Wreszcie zapowiedziano zwołanie soboru w 1545 r. do Trydentu (bulla „Laetare Jerusalem” - 1544 r.)
13 grudnia 1545 r. nastąpiło uroczyste otwarcie Soboru w katedrze św. Wirgiliusza (było tylko 26 biskupów). Sobór trwał 18 lat w trzech kadencjach: - 1545-48 pp. Paweł III
- 1551-52 pp. Juliusz III
- 1562-63 pp. Pius IV.
W sumie odbyło się 25 uroczystych sesji, na których papieże osobiście nie pojawiali się, lecz wysyłali swoich legatów, którzy koordynowali prace soboru.
KADENCJA I (1545-48) - 10 sesji, poruszono 3 sprawy:
1) Kto jest uczestnikiem soboru ?:
- są ci, którzy wykonują jurysdykcję w Kościele, tzn. kardynałowie, biskupi z ważnymi urzędami, wyżsi przełożeni zakonni. Świeccy nie mogli brać udziału w sesjach soboru.
2) Sprawa głosowania:
- dawniej liczono tylko nacje, teraz liczony jest każdy indywidualny głos
3) Kolejność rozważania spraw:
- strona kościelna uważała, że ważniejsze są sprawy wiary, a dopiero później można będzie zająć się reformą, Cesarz chciał odwrotnie. Kompromis: na każdej sesji rozważano po jednej sprawie dotyczącej wiary i reformy.
Pierwszej części soboru przewodniczyli kard. del Monte, kard. Cerwini, kard. Pole. Wybuch zarazy przerwał obrady. Obrady wznowiono za pontyfikatu pp. Juliusza III
KADENCJA II (1551-52) 6 sesji, poruszono następujące sprawy:
1) Reforma w Kościele
2) Umiędzynarodowienie Kurii Rzymskiej
W kwietniu 1552 r. zawieszono obrady. Następca pp. Paweł IV przeprowadza reformy (1555-59), w których zwrócił uwagę na:
- obsadzenie stanowisk biskupich (staranny dobór kandydata - odpowiedni zestaw pytań)
- konwenty zakonne jako elita kościelna (nakaz powrotu zakonników do swoich rodzinnych klasztorów).
Pp. Pius IV wznawia sobór.
KADENCJA III (I 1562-XII 1563) 9 sesji, wybitni przedstawiciele: kard. Hozjusz i Serpiando. Sprawy:
1) Wprowadzenie języka narodowego do liturgii
2) Wprowadzenie komunii pod dwoma postaciami
3) Obowiązek rezydencji biskupa.
Dokumenty tej kadencji podpisało 255 biskupów. Uchwały soboru zatwierdził pp. Pius IV bullą „Benedictus Deus” (26 I 1564). Na soborze byli obecni także polscy przedstawiciele: Kard. Hozjusz, Herburt, Kromer.
NAJWAŻNIEJSZE UCHWAŁY SOBORU:
A. Dotyczące wiary
1) Źródło wiary - wg. soboru - Objawienie, mające swe źródło w Chrystusie, płynie podwójnym nurtem: Pisma Św. oraz Tradycji (na nią postawiono akcent). Tradycja jest pierwsza przed Pismem Św., bez Tradycji nie ma Pisma Św.
2) Odnośnie „sola gratia” - sakrament jest widzialnym znakiem niewidzialnej łaski, jest narzędziem łaski. Sakramenty sprawiają, że Kościół jest wspólnotą widzialną. Szczególne znaczenie ma Eucharystia i Kapłaństwo (budują one Kościół).
3) Odpowiedź na „sola fides” - nauka o usprawiedliwieniu. Łaska usprawiedliwienia dokonuje wewnętrznej, istotnej przemiany w człowieku. Człowiek otrzymuje pełny udział w życiu Bożym.
B. Dotyczące reformy
1) Wiele uprawnień przekazano z powrotem biskupom diecezjalnym - papież zrezygnował z prowizji, które płacili biskupi z „rezerwatów papieskich”, papież też nie będzie rozdzielał urzędów kościelnych, ale będzie je tylko zatwierdzał.
2) Sprawy kleru - zobowiązano biskupów do rezydencji, nakazano im wizytację swoich diecezji, zaakcentowano cechy apostolskie biskupa i proboszcza, biskupom polecono erygowanie seminariów, nakazano prowadzenia ksiąg metrykalnych, biskupom zakazano święcenia prezbiterów bez „titulus” (bez zapewnienia im utrzymania ).
3) Poprawiono Mszał, Brewiarz i tekst Wulgaty.
4) Sprawy małżeństwa - zakazano ślubów tajemnych, zobowiązano do potrójnych zapowiedzi przedślubnych i do dwóch lub trzech świadków.
Sobór określił, że jest 7 sakramentów, określił też księgi Pisma Św., tzn. które są kanoniczne, a także potwierdził tekst Wulgaty jako autentyczny, tzn. oddający bez zniekształceń tekst Pisma Św.
10. PAPIEŻE POTRYDENCCY /DO KOŃCA XVI W./
Św. PIUS V /1566-1572/ - pochodził z biednej rodziny, mnich dominikański, biskup Sutri, kardynał. Prowadził życie ascetyczne i pobożne.
Jego działalność poszła w trzech kierunkach:
1) wprowadzenie reformy trydenckiej
2) walki z herezją
3) walki z Islamem
Wprowadzenie reformy trydenckiej rozpoczął od Rzymu - zreformowanie kolegium kardynalskiego, dworu, kurii papieskiej, kurii apostolskiej. Zreformował obyczaje i życie religijne. Przeprowadził wizytację i reformę klasztorów i parafii rzymskich. W celu przyśpieszenia reformy powołał następujące kongregacje: indeksu, biskupów, utrzymania i rozkrzewiania wiary. Wydał: „Katechizm Rzymski”, „Brewiarz Rzymski” i „Mszał Rzymski”. Biskupom przypominał o obowiązku rezydencji, wizytacji parafii i odrodzenia życia synodalnego.
W walce z herezją podjął wysiłki zmierzające do zabezpieczenia Włoch przed rozbiciem religijnym. Wyłączył królową Anglii - Elżbietę I - z Kościoła i uwolnił jej poddanych z przysięgi złożonej jej na wierność /1570/. W 1568 r. wydał bullę wielkoczwartkową, w której zebrał cenzury kościelne przeciwko herezjom ówczesnych czasów. W 1567 r. ogłosił św. Tomasza z Akwinu Doktorem Kościoła i nakazał wydanie jego dzieł.
W walce z Islamem papież zorganizował Świętą Ligę do walki z Turcją. Zjednoczona flota chrześcijańska pod dowództwem Jana de Asturia odniosła 7 października 1571 r. zwycięstwo nad flotą turecką pod Lepanto. Na pamiątkę tego zwycięstwa papież poświęcił dzień 7 października Matce Bożej Zwycięskiej, a jego następca Grzegorz XIII - Matce Bożej Różańcowej.
GRZEGORZ XIII /1572-1585/ - znawca prawa kościelnego. Zabrał się do wprowadzania w życie dekretów reformistycznych Soboru Trydenckiego i przeciwstawił się reformacji. Reformacji przeciwstawił zakon Jezuitów i Kapucynów. Temu celowi służyło również zakładanie nuncjatur w poszczególnych państwach. Papież popierał misje Jezuitów w Afryce, Ameryce i Azji. Podjął akcję rozbudowy seminariów duchownych w Kościele. Przeprowadził reformę kalendarz juliańskiego, który od jego imienia nazwano gregoriańskim.
SYKSTUS V /1585-1590/ - pochodził z biednej rodziny, franciszkanin. Działał w kierunku:
1) reformy i organizacji Państwa Kościelnego
2) działalności reformistyczno - organizacyjnej w Kościele
3) działalności polityczno - kościelnej.
W Państwie Kościelnym tępił bandytyzm i korsarstwo, popierał rolnictwo i przemysł. Dokończył budowę kopuły bazyliki św. Piotra wg. planów Michała Anioła. W 1590 r. wydano z jego inicjatywy poprawiony tekst Wulgaty. W celu sprawniejszego zarządu Kościołem utworzył 15 kongregacji kościelnych. Zorganizował kolegium kardynalskie i ustalił jego liczbę na 70 purpurantów, w których skład wchodziło: 6 biskupów, 50 kapłanów i 14 diakonów. Zobowiązał biskupów do systematycznej , okresowej visitatio liminum Apostolarum, przy okazji której składali oni sprawozdanie z życia kościelnego swoich diecezji.
Skończył się okres wielkich papieży. Po śmierci pp. Urbana VII powstały „Przepowiednie o papieżach do końca świata” /Proroctwa Malachiasza/. Po krótkich pontyfikatach Urbana VII, Grzegorza XIV i Innocentego IX papieżem został wybrany Klemens VIII /1591-1605/ - kontynuował on reformę trydencką, poprawił księgi liturgiczne, wydał poprawiony tekst Wulgaty, zaprowadził 40-godzinne nabożeństwo. W roku 1595 przyjął do Kościoła Rusinów z Polski.
Pp. Leon XI - pontyfikat trwał 26 dni.
Pp. Paweł V /1605-1621/ - kontynuator reformy trydenckiej, popierał nowe zakony, przypominał biskupom o obowiązku rezydencji. Wydał „Rytuał Rzymski”. Wdał się w zatarg z Wenecją, przez co Wenecja zabroniła bez zgody państwa na tworzenie nowych klasztorów, szpitali i kościołów. Zawarty pokój zakończył się porażką papieża. Za jego rządów nieszczęśliwy był proces Galileusza i potępienie systemu kopernikańskiego.
11. DZIAŁALNOŚĆ ŚWIĘTYCH POTRYDENCKICH W POSZCZEGÓLNYCH KRAJACH.
Nakazane przez sobór trydencki i powstałe seminaria duchowne przygotowywały duchowieństwo lepiej niż przedtem - było ono wykształcone i wychowane, a przede wszystkim mocniej nastawione na pracę duszpasterską. W krajach, w których liczba powołań była niska (np. Niemcy) działalność duszpasterską przejęły zakony. Prowadziły one kolegia, uniwersytety, a także seminaria o swoistych programach nauczania.
Kapłani nowej formacji.
Już w latach 80-tych XVI w. seminaria powstawały w Hiszpanii, we Włoszech i w Polsce. Jednak nie wszystkie diecezje miały swe seminaria, a w wielu stosowano jeszcze stare metody przygotowania do kapłaństwa. Często liczba miejsc w seminariach była ograniczona. Kapłani w nich przygotowani odznaczali się wiedzą humanistyczną, filozoficzną i teologiczną. Program nauczania ułożono na podstawie większego katechizmu trydenckiego. Kapłanów starano się tak przygotowywać, aby mogli podejmować rozmowy z innowiercami. Przygotowanie to obejmowało także znajomość posoborowych ksiąg liturgicznych. Dekret trydencki podkreślał potrzebę formacji duchowej, a Karol Boromeusz uważał, że ta formacja ważniejsza jest nawet od formacji intelektualnej, gdyż w czasach reformy trydenckiej stawiano przede wszystkim na świadectwo i życie wiarą.
We Francji wojny hugenockie przyczyniły się do opóźnienia realizacji uchwał trydenckich. Również niechęć do Jezuitów, którzy mieli prowadzić te seminaria, miała wpływ na to opóźnienie. Przy poparciu królowe Marii Medici i kard. Richelieu rozpoczęła się reforma kleru diecezjalnego i zakonnego. Jednak zarządzenia królowej były mało skuteczne. Tego dzieła dopełnili gorliwi kapłani - reformatorzy, którzy utworzyli zakony, powierzając im kształcenie kleru.
Bourdoise (+ 1629 r.) - proboszcz, utworzył przy swojej parafii seminarium, które zostało zatwierdzone w 1643 roku. Przygotowywał praktycznie kandydatów do duszpasterstwa. Jego dzieła to:
1) „Traktat o duchowieństwie” (1623)
2) „Traktat o dobrym proboszczu” (1623)
Obie te rozprawy przez dłuższy czas formowały ascetyczny typ kapłana francuskiego.
Kard. Pierre de Berulle (+ 1629 r.) - założył oratorium Pana naszego Jezusa Chrystusa (krótko nazywanych francuskich oratorianów) na wzór rzymskiego oratorium św. Filipa Neri. Oratorianie rozwijali się dość szybko, w 1629 r. mieli we Francji 71 domów zakonnych. Za swoje zadanie uważali apostolat parafialny, szukali nowych form duszpasterstwa, i prowadzili seminaria duchowne.
Jean Jacques Olier (+ 1657 r.) - założył seminarium pod Paryżem (1641) później przenosząc je do Paryża, gdzie został mianowany proboszczem. Stworzył wspólnotę, uformowaną po jego śmierci w zgromadzenie bez obowiązkowych ślubów zakonnych, nazwane sulpicjanami. Żądał od swoich wychowanków wiedzy i cnoty, więzi z Jezusem i Jego Boskim Kapłaństwem. W seminariach sulpicjańskich kształtowano typ kapłana pobożnego, wykształconego i łagodnego w działalności duszpasterskiej.
Wincenty a Paulo (1581-1660) - był nauczycielem dzieci dowódcy galer królewskich. Zaczął się opiekować galernikami i biednymi. Do pomocy od roku 1617 miał służebnice ubogich /późniejsze szarytki/. W 1625 r. powołał księży misjonarzy do nauczania ludzi prostych. W 1632 r. przy szpitalu Saint Lazare powstali księża lazaryści. Głosił on „wtorkowe” konferencje, przygotowywał kleryków. Przy poparciu kard. Richelieu utworzył seminarium misyjne. Na pierwsze miejsce wysuwał rozwój życia wewnętrznego. W Polsce ich placówką była parafia św. Krzyża w Warszawie. Bp Jan Małachowski ufundował im domy w Chełmie i w Krakowie.
Jean Eudes (1601-1680) - Pius X nazwał go doktorem i apostołem liturgicznego kultu Najświętszego Serca Jezusowego. Był superiorem oratorianów w Caen. Odszedł od oratorianów by założyć seminarium. Powołał zgromadzenie kapłanów - Kongregację Jezusa i Maryi (1643 r.) dla prowadzenia misji ludowych. Nowe seminarium zimą kształciło seminarzystów, a w porze letniej głosiło misje, aby zachować harmonię między teorią, a praktyką. Seminarzystom wpajano pobożność, miłość do kapłaństwa i Kościoła.
WŁOSKIE ZGROMADZENIA KAPŁAŃSKIE
FILIPINI - włoscy oratorianie, oficjalnie Kongregacja oratorium św. Filipa Neri (forma zakonu, ale bez ślubów) zatwierdzeni przez Pawła V. Do zadań duszpasterskich każdego kapłana należało religijne nauczanie i opieka nad chorymi.
Filip Neri (1515-1592) - „Apostoł Rzymu” - oddawał się opiece nad biednymi i chorymi. Kongregacja rozwinęła się szybko i położyła zasługi w kształceniu kleru, wychowaniu młodzieży w ascetyce i muzyce (pieśni wielogłosowe - oratoria).
W Polsce Święta Góra pod Gostyniem była im dana przez kanonika Stanisława Grudowicza. Oddał im także swoją parafię na Śródce w Poznaniu.
AMBROZJANIE - Oblaci św. Ambrożego; powołani w 1578 r. przez Karola Boromeusza w Mediolanie, a zorganizowani przez Giovanniego Martinellego. Składali ślub: „oddać się całkowicie do dyspozycji biskupowi w dziedzinie nauczania i troski o biednych”. Uczyli w szkołach i seminariach.
LEONARDZI - Klerycy Regularni Matki Bożej; założył ich Jan Leonardi (1543-1609). Zakon powstał w 1547 r. w Lukce i zatwierdzony został przez pp. Klemensa VIII w 1593 roku. Na pierwszym miejscu bezpłatnie uczyli dzieci, a także służyli duszpastersko więźniom i chorym.
KAMILIANIE - zatwierdzeni w 1586 r. przez papieża Sykstusa V, jako Towarzystwo Sług Chorych. Powstali wskutek bolesnych doświadczeń Kamila de Lellis (1550-1614). Choroba przeszkodziła mu zostać kapucynem. Skończył teologię i przyjął święcenia. Założył nową wspólnotę, która składała ślub: „oddania się bez reszty chorym, a nawet zarażonym”. Mieli czerwony krzyż na habicie - znak ofiarnej miłości.
PIJARZY - Józef Calasanza (1556-1648); należał do Bractwa Chrześcijańskiego Życia. Po kilku latach zorganizował zgromadzenie kapłanów SCOLOPI (polski odnośnik - Pijarzy). W 1617 r. zatwierdził ich pp. Paweł V. Poświęcili się oni głownie wychowaniu młodzieży. Prowadzili szkoły, kolegia i seminaria. W Polsce znaleźli się oni za sprawą króla Władysława IV w Warszawie i w Podolińcu na Spiżu.
JEZUICI - Towarzystwo Jezusowe (patrz teza 8). Na polu naukowym odegrali bardzo dużą rolę. Prowadzili kolegia, które reprezentowały dość wysoki poziom. Jezuiccy teologowie wnieśli duży wkład w katolicką naukę. Także w polityce przypisywano im znaczne osiągnięcia. Byli też na dworach królewskich jako spowiednicy i kaznodzieje. We Francji natrafili na opór, walczyli z nimi gallikanie i janseniści. Na uniwersytetach lękano się jezuickiego monopolu. W Polsce jezuici cieszyli się największym szacunkiem z pośród wszystkich zakonów.
KAPUCYNI - założycielem był Ludwik z Fossombrone (+ 1555); zatwierdzeni w 1528 roku przez pp. Klemensa VII jako Bracia Mniejsi Eremici św. Franciszka. Oddawali się modlitwie, nosili brody i szorstkie habity z kapucą (stąd ich nazwa). Zajmowali się głoszeniem kazań i prowadzeniem misji. W działalności duszpasterskiej propagowali przede wszystkim nabożeństwo 40-godzinne. Zakładali Bractwa Bożego Ciała. Do najsławniejszych z nich należą:
1) Fidelis von Sigmaringen (1577-1622) - święty, męczennik
2) o. Józef z Paryża (1577-1638) - doradca kard. Richelieu
3) Wawrzyniec z Brindisi (1559-1619) - święty, jego pisma są świadectwem wiary w Niepokalane Poczęcie, Wniebowzięcie i pośrednictwo łask NMP.
FRANCISZEK SALEZY (1567-1622) - doktor Kościoła; był otwarty na duchowość św. Teresy z Avila. Wyżej od natury administracyjnej stawiał dobro dusz. Założyciel seminarium. Jego celem było rozwijanie pobożności osobistej niezależnej od stanu. Jego dzieła to: „Filotea”, „Traktat o miłości Boga”. Wraz z Franciszką de Chantal był organizatorem zgromadzenia pod wezwaniem Nawiedzenia NMP - Wizytki. Wizytki chciały okazywać miłość bliźnim, co stanowiło regułę postępowania św. Franciszka. Był on wyrozumiałym, ale i stanowczym kierownikiem duchowym wielu ludzi. Jako biskup czerpał wzory z Karola Boromeusza.
12. ASCETYKA I ASCEZA POTRYDENCKA /SZKOŁY ŻYCIA WEWNĘTRZNEGO/.
Ukształtowało się kilka szkół życia wewnętrznego. Obok dawnych szkół: benedyktyńskiej, augustyńskiej, dominikańskiej, franciszkańskiej.
Benedykt Garcia de Cisneras „Ćwiczenia życia duchowego” - w tym dziale podał pierwszą metodę modlitwy oraz wskazówki jak się dobrze modlić. To stało się podłożem dla nowych szkół:
Szkoła jezuicka - założycielem był Ignacy Loyola; podstawy tej szkoły przedstawił w dziele „Ćwiczenia duchowe”, wydanym w 1548r. W tym dziele wskazał na sposoby pracy nad sobą, na sposoby modlitwy. Dzieło ma 4 części. Druga część podaje szereg ćwiczeń rozłożonych na 4 tygodnie. Wskazał na konieczność ćwiczeń, bo one prowadzą do życia doskonałego - rozmyślanie, rachunek sumienia, rekolekcje.
- rozmyślanie ma mieć charakter formacyjny - postanowienie;
- rachunek sumienia szczegółowy - dotyczy konkretnego pola pracy, wiąże go z rozmyślaniem;
- rachunek sumienia ogólny - z całego dnia;
- rekolekcje - jedno, dwu, trzy, siedmio i trzydziestodniowe; w ich ramach nauka o rzeczach ostatecznych przez symbolikę męki Pana Jezusa, Eucharystii, sakramentów.
Na tej szkole wyrosła teoria wolnej woli człowieka.
Szkoła salezjańska - od św. Franciszka Salezego. Dwa dzieła: „Filotea” i „Traktat o miłości Bożej”. W jego nauce duże znaczenie ma rozbudzenie uczuć i rozmyślanie. Należy się poddać uczuciu, by łatwiej poddać się wpływowi pięknego przykładu z Ewangelii. Trwała pamięć na Bożą obecność oraz częste podnoszenie myśli ku Bogu także ma pomóc w doskonaleniu życia wewnętrznego. Na tej szkole oparli się sulpicjanie i przystosowali jej wymogi do nauczania i formacji w seminariach.
Szkoła karmelitańska - św. Teresa z Avila i św. Jan od Krzyża.
1.droga oczyszczająca,
2. droga oświecająca,
3. droga jednocząca.
Podkreślali, że świętość nie jest zarezerwowana tylko dla nielicznych, lecz jest to efekt naturalnego rozwoju życia duchowego. Wszelkie zjawiska ponadnaturalne to tylko coś przypadkowego. Opis ich życia jest tak wierny, ze można dostarczyć argumentacji na istnienie Boga.
Dzieła:
- św. Teresy: „Twierdza”, „Droga doskonałości”;
- św. Jan: „Żywy ogień miłości”, „Pieśń Duszy Chrystusa”.
13. SPRAWY DYSCYPLINY KOŚCIELNEJ
/PROCESY O CZARY, G. BRUNO, G. GALILEUSZ/.
Renesans wprowadził do nauki wszechstronność zainteresowań, w tym także światem i przyrodą. Polemiki wokół nowych poglądów naukowych kończyły się nieraz bataliami o autorytety: Arystotelesa, Pisma Św. lub nowych uczonych. Tak było w sporze Galileo Galilei z teologami o teorię kopernikańską.
G. BRUNO (1548-1600) jest męczennikiem wolności sumienia i przekonań. Był dominikaninem, jednak wbrew tradycji zakonu stanął w opozycji do Arystotelesa, a zwłaszcza do jego fizyki. Niespokojny w swoim życiu i poglądach, które były nowatorskie, choć korzystał z myśli wielu uczonych antyku i renesansu, porzucił zakon gdy go oskarżono o herezję /1576/. Podróżował po Europie, studiował i wykładał w Genewie, Tuluzie, Paryżu, Oksfordzie. Napisał wiele traktatów, które były nieczytelne z powodu stylu w jakim je pisał, oraz był autorem wielu kontrowersyjnych jak na owe czasy tez. On jako pierwszy opowiedział się za teorią Kopernika, ale świat ujmował szerzej - jako nieskończony. Jego poglądy przyrodnicze były bliskie panteizmowi /dziś uważa się go za prekursora panteizmu Spinozy .Dogmaty chrześcijańskie interpretował racjonalistycznie: prawdy religijne to symbole prawd filozoficznych. Ośmieszał praktyki religijne jako zabobony. W poszukiwaniu prawdy domagał się nieograniczonej wolności, którą uważał za szczególną wartość człowieka. Swoimi poglądami i ostrością polemik dostarczył podstaw do oskarżenia go i krótkotrwałego uwięzienia przez kalwinów w Genewie w roku 1579, a potem przez inkwizycję kościelną w Wenecji /1592/, gdzie uwolniono go po ukazaniu skruchy. Interweniuje jednak Sąd Państwa Kościelnego, który zażądał wydania go za naruszenia dyscyplinarne, co nastąpiło w 1592 roku. W 1593 r. Sąd Rzymski po rozpatrzeniu sprawy /Bruno tu nie okazał skruchy/ skazał go na 7 lat więzienia. Próbowano nakłonić go by odwołał swą naukę. W końcu uznany za upartego heretyka zostaje spalony na stosie w 1600 roku.
G. GALILEI (1564-1642) W XIX w. gdy ogłoszono dogmat o nieomylności papieża, został on ogłoszony „męczennikiem nauki”. Odkrył on prawo ruchu wahadłowego oraz prawo grawitacji i za pomocą lunety (wykonał ją sam) odkrył satelity Jowisza i pierścienie Saturna. Jako astronom bronił bez zastrzeżeń systemu kopernikańskiego. W Rzymie, gdzie istniała od 1602 r. Academia dei Licei, w której zajmowano się naukami fizycznymi i naturalnymi, Galileo początkowo cieszył się uznaniem. Przyjmowano go także w papieskiej akademii. Podnosiły się coraz liczniejsze protesty przeciw rozpowszechnianiu jego tezy kopernikańskiej, gdyż wielu uważało ją za sprzeczną z Pismem Św. Gdy Galileo próbował dać własną interpretację cytowanych tekstów biblijnych, uznano ją za niewystarczalną, a niektórzy oburzali się, że świecki katolik uprawia egzegezę. Z oskarżenia dominikanina Lorini, został Galileo wezwany przed rzymską inkwizycję. Nie uznano jego dowodów w obronie teorii kopernikańskiej i orzeczono 24 lutego 1616 roku, że oba twierdzenia: o ruchu Ziemi, i nieruchomości Słońca są sprzeczne z Pismem Świętym. Galileusz musiał przyrzec, że nie będzie w przyszłości bronił tych twierdzeń. Przy tej okazji umieszczono na indeksie dzieło Kopernika /aż do 1752/. Gdy jednak Galileusz w 1632 r., za pontyfikatu pp. Urbana VIII, którego życzliwości był przekonany, odważył się w swoim ”Dialogu o dwu najważniejszych układach świata: ptolemeuszowym i kopernikańskim” potraktować system heliocentryczny jako ewidentną rzeczywistość, został w 1633 r. wezwany przez inkwizycję do Rzymu. Tam wobec stosowania przez niego wykrętów zagrożono mu torturami, aby jasno określił swoje stanowisko. Wobec takiego postępowania Galileusz oświadczył, że wewnętrznie nie jest zwolennikiem systemu kopernikańskiego. Osądzono go 22 czerwca 1633 r. na odwołanie błędów i pobyt w więzieniu do czasu, jaki inkwizycja uzna za stosowny. /Legenda dodała, że po wyrzeczeniu się tezy o ruchu Ziemi wokół Słońca, gdy wstał z klęczek powiedział po cichu: a jednak się porusza/. Karę więzienia złagodzono o tyle, że mógł przebywać w swojej wiejskiej posiadłości Arcetri koło Florencji. Galileusz zmarł 8 stycznia 1642 roku.
Kościół katolicki ze szkodą dla postępu nauki, odciął się na dłuższy czas od jego matematyczno-fizycznego obrazu świata, choć niektórzy teologowie czynili starania o pogodzenie nauki chrześcijańskiej z poznaniem naukowo-przyrodniczym.
14. POTRYDENCKA MUZYKA I SZTUKA KOŚCIELNA.
Okres baroku jest kontynuacją kultury odrodzenia i idzie w parze z katolicką reformą i jest na wskroś katolicki.
MUZYKA
Sobór zalecił, aby muzyka kościelna była dostosowana do tekstów liturgicznych i zachowywała ich integralność. Dąży się więc do oczyszczenia muzyki z elementów zbyt świeckich. Ideałem nie jest śpiew ludowy, ale wokalno-instrumentalna muzyka kościelna, która jednak swoją bogatą szatą mogła spychać liturgię na drugi plan. Główni reprezentanci to:
1) Jan Palestrina /autor „Missa papae Marcelli”/ - dyrygent chóru papieskiego
2) Orlando di Lasso - dyrygent chóru papieskiego
3) Tomasz de Vittoria
4) Jacob de Kerle - śpiewy mszalne
5) Claudio Monteverdii - poligamia i chorał gregoriański
Na gruncie polskim wybitnymi muzykami tego okresu byli:
1) Marcin Leopolita
2) Mikołaj Gomółka
3) Wacław z Szamotuł
Charakterystyczne gatunki tego okresu to:
- msze
- hymny
- psalmy
- pasje
- oratoria
- lamentacje
ARCHITEKTURA
Uwypuklone kształty wyrażać miały przewagę ducha nad materią. Kościoły budowane są tak by ludzi skupić wokół ambony - jedna nawa z szeregiem otwartych kaplic. Jezuici, jako głowni propagatorzy nowej formy kultury, dążyli do otoczenia kościoła blaskiem i przepychem. Perłą tego okresu jest bazylika św. Piotra w Rzymie, której kopułę budował Michał Anioł, a dokończył G. Bernini. W Polsce takimi przykładami są kościół św. Piotra w Krakowie oraz kościół Wniebowzięcia NMP na Bielanach pod Krakowem.
MALARSTWO
Sobór żądał tu realizmu i historycyzmu oraz odrzucał przedstawianie bóstw i motywów mitologicznych. Przedstawiane są głównie sceny biblijne i hagiograficzne. Do głównych przedstawicieli możemy tu zaliczyć:
- Michał Anioł
- Tacjan
- Velazquez
- Rubens
- Rembrandt
- Paleotti /Manieryzm/
TEATR
Przedstawienia odbywały się głównie przy kolegiach jezuickich. Dominowały w nich tematy biblijne, sceny z życia świętych i dzieje męczenników. Miały one charakter dydaktyczny, a przeznaczone były w większości dla elity.
15. MISJE W AZJI I W AMERYCE W XVI I XVII WIEKU.
Jeszcze w XV w. akcja misyjna Kościoła zamarła. Kościół wtedy był rozdarty schizmą zachodnią, zagrożony przez koncyliaryzm, zacieśniony przez renesans i humanizm do spraw włoskich, nie kontynuował wczesno - średniowiecznej chrystianizacji świata i przybrał europejski charakter. W XVI w. na rozwój akcji misyjnej złożyły się:
- odkrycia geograficzne (Krzysztof Kolumb, Vasco da Gama, Ferdynand Magellan)
- działalność kolonizacyjna państw europejskich (zwłaszcza Hiszpanii i Portugalii) na nowo odkrytych ziemiach
- odrodzenie i rozwój życia zakonnego (jezuici, kapucyni, franciszkanie, dominikanie)
- odrodzenie Kościoła w XVI w.
- działalność papieży:
1) Aleksander VI bullą „Inter caetera divinae” podzielił nowe odkryte tereny między Hiszpanię i Portugalię /1493/
2) Pius V powołał Kongregację do nawracania Niewiernych /1569/
3) Klemens VIII powołał Kongregację Misji /1580/
4) Grzegorz XIV powołał Kongregację Rozkrzewiania Wiary /1622/ - centrala misyjna dla świata
Wytyczne Instrukcji Kongregacji Rozkrzewiania Wiary:
- stawiała wymagania duchowieństwu i bp udającym się na misje
- postulowała kształcenie rodzimego kleru
- podawała cel pracy misyjnej (głoszenie wiary w Boga i udzielanie sakramentów, a nie tylko zmiana obyczajów)
- misjonarzom zakazała działalności politycznej i uprawiania handlu
- od misjonarzy żądała przysięgi obediencyjnej /dla Kongregacji/. Sprzeciwiały się temu Portugalia i król francuski Ludwik XIV.
Te zasady stały się treścią opracowywanych w Syjamie /Tajlandia/ „Wskazań do należytego spełniania zadań apostolskich” /m. in. zerwania z praktyką odgórnego nawracania ludzi (chrzest władcy - chrztem poddanych)/.
5) Urban VII w 1627 r. założył w Rzymie Collegium Urbanum dla kształcenia misjonarzy. Kongregacja wysyłała na misje księży diecezjalnych i aprobowała powstałe:
- zgromadzenia kapłanów dla misji
- zgromadzenie misjonarzy św. Jana Chrzciciela dla potrzeb misyjnych w Chinach /zał. Domenico Olivieri/
- Misyjne Seminarium Duchowne w Paryżu, utworzone przez wikariuszów apostolskich z Syjamu /1663/
Akcję misyjną rozpoczęto od:
FILIPINY: kolonia hiszpańska, Kościół bardzo dobrze zachowany. Działali tu hiszpańscy augustianie, jezuici, franciszkanie i dominikanie. Misje miały charakter pokojowy. Nawrócenia były masowe /do 1620 r. ok. 2 mln. katolików/. Rozwój chrześcijaństwa sprzyjał utworzeniu przez pp. Grzegorza XIII biskupstwa w Manili, a pp. Klemens VIII wyniósł je do godności metropolii. Następuje rozwój szkolnictwa parafialnego i średniego. Powstają kolegia: augustiańskie, jezuickie oraz dominikańskie. Istniało własne seminarium w Manili.
CHINY: misje rozpoczęli jezuici w 1582 r. m. in. ks. Mateusz Ricci - Apostoł Chin, który dał podstawy pod system akomodacyjny, tzn. uchrześcijanienie kultu przodków Konfucjusza, określenie Boga przez chińskie słowa, złagodzenie praktyki postnej i świętowania niedzieli, opuszczenie niektórych ceremonii przy sakramentach /był to tzw. Ryt Chiński/. Owocami prac misyjnych były cztery nowo powstałe diecezje: Macao, Pekin, Hongkong i Nankin. Za cesarza Kang-si wydano dekret o wolności misji katolickich.
JAPONIA: misje rozpoczęli jezuici od 1549 r. min. Franciszek Ksawery. W 1585 r. wybuchają prześladowania /np. w Nagasaki zginęło 26 chrześcijan/. Potem za sprawą polityki Hiszpanii i Portugalii, a także za sprawą intryg kalwińskich holendrów dochodzi do nienawiści buddyjskich honzów i do kłótni między zakonami. Od 1634 r. istnieje w Edo Urząd Inkwizycyjny ds. chrześcijan. Jeszcze w 1579 r. Kościół w Japonii liczył ok. 150 tyś. wiernych, to po prześladowaniach, od 1640 r. liczba katolików zmalała blisko o 30 tyś. wiernych i Kościół zszedł na dwa wieki do katakumb.
INDIE: w 1498 r. osiedlają się w Goa portugalczycy. Tam w 1534 roku założone zostaje biskupstwo. Powstają seminaria w Goa i Rachal. Od 1542 r. misjonuje św. Franciszek Ksawery /Indie, Cejlon, Półwysep Malajski, częściowo wyspy japońskie i Chiny/. Tu głównie misjonowali jezuici /Vaz, Roth/ na czele z ks. Roberto de Nobili.
MISJE W AZJI.
INDIE
Portugalskie imperium kolonialne chyli się ku upadkowi. Angielska, holenderska i francuska Kampania Wschodnioindyjska przejmują prymat. Anglicy, mając szerokie uprawnienia polityczne, nie popierają misji katolickich. Holendrzy z terenów zabranych portugalczykom usuwają biskupów. Wikariusze apostolscy wysłani do Indii i Japonii w 1637 r., a do Chin w 1650 r. świadczą o upadającym prymacie Portugalii nad misjami w tej części Azji.
Spór o obrzędy (ryty) malabarskie.
Indyjski podział kastowy sprawił, że stosowane do tej pory przez portugalskich misjonarzy /jezuitów/ metody, stały się bezskuteczne w miarę wchodzenia misji w głąb lądu. Hindusi nie pozwalali chrzcić się księdzu obcującemu z niższymi kastami. Problem stał się tak poważny, że chciano nawet zaniechać pracy misyjnej na tym terenie. Sytuację ratuje włoski jezuita Roberto de Nobili. W 1606 r. zjawia się w Indiach i za zgodą swojego biskupa, przystaje do kasty braminów /nauczycieli/, przyjmując ich język, ubiór i ascetyczny styl życia. Taki sposób życia ściąga do niego wielu uczniów. Zaczyna nauczać prawd chrześcijańskich, korzystając ze sposobów nauczania barminów. Włoski jezuita dostosowuje (akomodacja) do tamtejszego środowiska również kościelne nakazy dotyczące świętowania niedzieli i zachowywania postów. Zapoczątkowuje stosowanie rytów malabarskich - ceremonii i obrzędów chrześcijańskich /np. chrzest i ostatnie namaszczenie/, nie zawierających elementów sprzecznych z odczuciami Hindusów lub posiadających elementy dobudowane, a ułatwiające ich przyjęcie. Nobili przydziela osobnych misjonarzy dla kast wyższych i niższych. Współbracia zarzucają mu pomieszanie chrześcijańskich i pogańskich zwyczajów, ale dzięki poparciu kard. Belarmina metoda ta zostaje zaaprobowana w Rzymie i wkrótce przynosi pomyślne efekty. Kościół stara się o kler rodzimy, który przygotowywany jest w dwóch seminariach w Goa i Rachol. Wspiera prześladowanych misjonarzy na Cejlonie. „Synowie tej ziemi” znając język, warunki i kulturę mogą owocniej wpływać na swoich rodaków - tak uważał inicjator kształcenia misjonarzy tubylczych, jezuita Aleksander de Rhodes. Mogą też działać w czasie licznych prześladowań, szczególnie w Chinach, przy często zmieniających się cesarzach, gdy cudzoziemców wyrzucano z kraju. W 1663 r. powstało w Paryżu specjalne seminarium dla misjonarzy z krajów misyjnych. Problemem były koszty i czas kształcenia, oraz długa i niebezpieczna podróż.
Około 1690 r. przybyli do Indii misjonarze hiszpańscy (franciszkanie i kapucyni) i uznali metody jezuitów za nieprawidłowe. Antagonizmy narodowościowe zaostrzają jeszcze konflikt, szczególnie, że metody Hiszpanów nie przynoszą żadnych efektów, siejąc tylko zamęt. Oskarżenia, wysłane do papieża Innocentego XII (1691-1700), spowodowały, że papież kazał wszcząć dochodzenie, dotyczące rytów malabarskich i chińskich. Pp. Klemens XI (1700-1721) wysłał do Indii i do Chin wizytatora i legata Maillarda de Tournona w celu zbadania i uporządkowania spraw. Legat potępił i zakazał stosowania rytów malabarskich. Papież zatwierdził decyzję w 1710 r. i w 1737 r. ogłosił oficjalnie zakaz. Pozwolono na odrębne duszpasterstwo pariasów, lecz nie zgodzono się na oddzielne Kościoły dla kast. Przeciw decyzji papieża zaprotestował między innymi biskup z Goa. Spór zakończył w 1744 r. papież Benedykt XIV bullą „Omnium solicitudo”, zakazującą ostatecznie stosowania rytów malabarskich.
CHINY
Stara i silna tradycja myślenia religijno-moralnego, specyficzna etyka, kult przodków i etykietka towarzyska to grunt, na który miało wkroczyć chrześcijaństwo. By nawrócić Chińczyka, trzeba było pozyskać całą jego rodzinę. Swoisty jej model utrudniał wprowadzenie praktyk chrześcijańskich i modlitwy indywidualnej. Wyzwanie na te problemy podjął jezuita Mateusz Ricci (+1610). Przyjął język, sposób pojmowania i określania Boga i religii, pojęcia i zwyczaje, nawet strój mandaryna i dokonał akomodacji, czyli przystosował obrzędy chrześcijańskie do tego środowiska - włączył do chrześcijaństwa ryt chiński. Dzięki znajomości nauk matematyczno-przyrodniczych, on i jego współbracia pozyskali poparcie cesarza i otrzymali zezwolenie na swobodną działalność misyjną. Następcą Ricciego został jezuita flamandzki Adam Shall. Za jego sprawą w 1657 r. cesarz wprowadził w państwie wolność religii. Zaczął kształtować się kler rodzimy, jednak przygotowanie tubylców do kapłaństwa było poważnym problemem. Szczególną trudność stanowiła nauka łaciny, niezbędnej przecież do sprawowania liturgii. Misje rozwijały się wspaniale - około 1700 r. liczba chińskich chrześcijan wynosiła 1 mln.
W 1674 r. wikariuszem apostolskim w Chinach został Chińczyk, a w 1692 r. cesarz pozwolił na publiczne głoszenie Ewangelii w całym kraju.
Część zakonników wystąpiła przeciw systemowi akomodacji. Dołączyli do nich francuscy wikariusze apostolscy w Chinach i przybyli hiszpańscy dominikanie i franciszkanie. Utworzyli oni wspólny front przeciw portugalskiemu zwierzchnictwu nad misjami i przeciw metodom, stosowanym przez jezuitów. Ich memoriały do papieża, z wątpliwościami co do legalności tych metod, „zbił” o. Martini, określając stosowane praktyki jako świeckie obyczaje chińskie, niesprzeczne z duchem chrześcijaństwa, oraz wskazał na niebezpieczeństwo prześladowań w razie ich odrzucenia. Papież Aleksander VII wskutek tej argumentacji, w 1656 r. zezwolił na stosowanie rytów chińskich.
Papież Innocenty XII badał sprawę, a papież Klemens XI wysłał legata Tournona (patrz Indie), ale nie czekając na jego sprawozdanie, w 1704 r. swoim dekretem zabronił stosowania rytów. Tournon opierając się na tej decyzji ogłosił w Pekinie zakaz stosowania rytów. Skutkiem tego była deportacja i aresztowanie legata, a potwierdzenie dekretu papieskiego w 1715 r. było przyczyną zakazu przez cesarza głoszenia religii chrześcijańskiej, a także nakazu opuszczenia kraju przez misjonarzy. Od tej pory papież wymagał od misjonarzy udających się do Chin, uroczystej przysięgi, że nie złamią zakazu stosowania rytów chińskich. Opornych karano ciężkimi karami kościelnymi.
W 1742 r. papież Benedykt XIV bullą „Ex quo singulari”, zdecydowanie odrzucił system akomodacji, kult Konfucjusza i kult przodków. Główną przyczyną takiego postępowania była chęć oddalenia od chińskiego chrześcijaństwa wszelkich podejrzeń o zabobon i poganizację. Decyzja ta doprowadziła do stagnacji misji chińskich i surowych prześladowań i represji wobec tamtejszych chrześcijan.
Schizma pekińska
W 1757 r. papież mianuje na biskupa Pekinu jezuitę Gottfrieda von Laimbeckhovena. Misjonarze pekińscy nie uznali tej nominacji. Nie uznali też nominacji włoskiego augustianina Givanniego Salustiego (1780) na biskupa stolicy Chin. Schizma ustała w 1785 r., gdy biskupem Pekinu Aleksander de Gonve.
MISJE W AMERYCE.
Dzieje misji katolickich w Ameryce Łacińskiej wiążą się ze szkodliwym dla nich regalizmem (rojalizmem) hiszpańskim i patronatem Hiszpanii i Portugalii, który wraz z chrześcijaństwem wprowadzał swoją strukturę państwową i kulturę. Misjonarze natrafili tu na inną sytuację niż w Azji, gdzie chodziło o przystosowanie się do wysokiej kultury. W Ameryce natomiast należało plemienia, pozostające na niższym stopniu kultury, bronić przed wyzyskiem ze strony kolonizatorów. Do tego celu potrzeba było zdolnych wychowawców i kaznodziejów ludowych. Zadania te dobrze spełniali zwłaszcza jezuici, franciszkanie i dominikanie. Znali oni lepiej niż duchowieństwo diecezjalne język, a także uwarunkowania społeczne i kulturalne tubylców i potrafili lepiej łączyć praktyki religii chrześcijańskiej ze zwyczajami miejscowymi.
MISJE W BRAZYLII - kolonia portugalska
Przyjmuje się, że stan misyjny skończył się tu na początku XIX w. W tym bowiem czasie misjonarze dotarli wgłąb lądu. Pierwsze biskupstwa to: Bahia - 1551 r., Rio de Janeiro - 1676 r. Metropolią dla nich była Lizbona. Na pierwszym synodzie w 1707 r. wydano szczegółowe przepisy dotyczące życia religijnego Indian i Negrów. Kapłanami byli głównie zakonnicy. Wyższa hierarchia znajdowała się w rękach Portugalczyków. Indian nie święcono. Każdy z zakonów /franciszkanie, dominikanie, jezuici, benedyktyni, karmelici, kapucyni/ miał określony rejon pracy. Dał się tu odczuć patronat portugalski, który ingerował w wewnętrzne sprawy Kościoła. Główne problemy to:
- konflikty z osadami holenderskimi na północy i francuskimi na południu
- traktowanie Indian przez kolonizatorów jako niewolników.
Występujący w ich obronie zakonnicy są represjonowani. W 1759 r. jezuici zostają wygnani z Brazylii.
MISJE W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ (Meksyk) - kolonie hiszpańskie
Ludność została schrystianizowana do końca XVIII w. niemal w całości. Od połowy XVII w. do końca XVIII w. nie rozwinęła się struktura organizacyjna Kościoła /brak nowych metropolii i biskupstw/, jednak rozwinęło się szkolnictwo. W II połowie XVIII w. istnieje:
- 7 metropolii (S. Domingo, Bogota, Gwatemala, Santiago, Lima, La Plata, Caracas)
- 45 diecezji
- 1000 klasztorów
- 70000 kościołów i kaplic
- 23 uniwersytety
- setki kolegiów zakonnych.
Dobra kościelne obejmowały 1/3 gruntów uprawnych.
REDUKCJE JEZUICKIE (Paragwaj)
Tu występują podobne problemy. Koczowniczy tryb życia Indian uniemożliwia ich chrześcijańskie wychowanie i nauczanie, a jednocześnie byli oni traktowani przez kolonizatorów jako niewolnicy i wykorzystywani do ciężkich prac. Duchowni biorą Indian w obronę.
- Dokument Bartłomieja de La Casas „Krótka relacja o wyniszczeniu Indian” wykazuje, że zmuszanie Indian do osiadłego trybu życia i pracy na plantacjach przyczynia się do utraty woli życia.
- Kard. Uimenez mówi, że ponieważ Indianie też są ludźmi, mają prawo do odpowiedniego traktowania.
Bulla papieża Pawła III z 1537 r. stwierdza, że Indianie i poganie nie mogą być pozbawiani wolności i własności, a do wiary należy ich pozyskiwać własnym przykładem życia chrześcijańskiego. Aby zaradzić tym problemom, jezuici zawierają układ z Indianami biorąc ich pod swoją opiekę po przyjęciu chrztu. Zgodnie ze wskazaniami swego generała Acqavivy oraz po zwolnieniu przez króla Filipa III, Indian z obowiązku pracy na rzecz osób prywatnych, zakonnicy zakładają stałe osady misyjne wśród Guaranów tzw. redukcje.
Pierwsza redukcja św. Ignacego powstała w 1610 r. Każde takie osiedle liczyło 2000-3000 mieszkańców. Było rozmieszczone według planu centralnego: w środku był kościół, wokół niego budynki publiczne (szkoła, budynki dla chorych, wdów i obcych) i dalej domy poszczególnych rodzin. Na skraju wioski znajdowały się młyny i warsztaty rzemieślnicze. Założyciele uczyli Indian podstaw życia wspólnotowego i tworzyli z nimi nową kulturę.
To „państwo jezuickie” było przykładem ustroju patriarchalno-teokratycznego. Życie prywatne i publiczne oparte było na zasadach religijnych. Polegało na uczestnictwie w codziennej Mszy Św., różańcu, nauce katechizmu dla dzieci, a w niedzielę także dla dorosłych oraz procesjach i widowiskach o charakterze religijnym, co odpowiadało żywemu usposobieniu Indian.
Podstawą gospodarczą było rolnictwo, hodowla, rzemiosło oraz sztuka ludowa i sakralna. Ziemię uprawiano wspólnie, ponadto ojcu rodziny przyznawano na własność małą działkę uprawną. Praca była obowiązkowa, a jej owoce przeznaczano na wspólne potrzeby, a część na niewielkie podatki. Stąd przyjęło się określenie redukcji jako chrześcijańskiego komunizmu.
Nauka też była obowiązkowa, obejmowała chłopców i dziewczęta. Nauczycielami i inspiratorami poczynań społecznych byli zakonnicy. Nie pełnili oni jednak funkcji administracyjnych, a starosta był wybierany spośród Indian na 1 rok. W sądownictwie nie znano kary śmierci, a najcięższą karą było wygnanie z redukcji.
Redukcje były często niepokojone przez napady band Metysów oraz handlarzy niewolników. Toteż w 1641 r. król zezwala na uzbrojenie redukcji. Następuje izolacja od białych. W pełni rozwinięta Republika Guaranów liczyła ok. 150 tyś. ludności. Stworzyła dość wysoką kulturę. Jednak jezuici nie myśleli o dalszym rozwoju tych planów, gdyż nie kształcili miejscowego duchowieństwa. Panowało bowiem powszechne przekonanie, że Indianie są zbyt mało rozwinięci, aby ich dopuszczać do święceń. Dopiero sobór w Limie (1772) zezwolił na to.
W 1750 r. został zawarty układ między królem hiszpańskim - Ferdynandem V, a królem portugalskim oraz papieżem Aleksandrem VI. Dotyczył on podziału kolonii:
- kolonie na wsch. od Wysp Azorskich przydzielono Portugalii (tu było większość redukcji)
- kolonie na zach. od Wysp Azorskich otrzymała Hiszpania.
Po przejęciu terenów przez Portugalię, jej minister Marakaz Pombal, kierując się absolutyzmem i wrogością do jezuitów postawił przed mieszkańcami redukcji alternatywę: albo przejmą portugalski system państwowy /większe podatki i kontrola/, albo opuszczą terytorium należące teraz do Portugalii. Wywołuje to bunt wśród Guaranów /poparty przez jezuitów/, który zostaje krwawo stłumiony: ginie ok. 1300 Indian, a 15 tyś. siłą zostaje przesiedlonych. Jezuitów usunięto z redukcji, a ich miejsce przejmują franciszkanie i dominikanie. Sprawa redukcji stała się argumentem przeciw jezuitom, których wkrótce wypędzono z Portugalii i Hiszpanii.
MISJE W AMERYCE PŁN. - Kanada (Nowa Francja)
Misjonarze /jezuici, franciszkanie i suplicjanie/ są zobowiązani przez króla do zakładania stacji misyjnych wraz z posuwającymi się kolonizatorami. Przybywają tu też urszulanki do opieki nad chorymi. Do czasu utworzenia wikariatu apostolskiego w Quebecku (1658), zwierzchnikiem Kościoła kanadyjskiego był abp. Rouen. W 1674 r. Quebeck zostaje stolicą biskupstwa.
Główną trudnością misjonarzy było nakłonienie Indian do osiadłego trybu życia. Gdy Anglicy zdobywają tereny nad Zatoką Hudsona, Nową Funlandię i Nową Szkocję hamują rozwój misji katolickich.
KOLONIE ANGIELSKIE - dzisiejsze USA
Rozwija się tu protestantyzm. Katolicy, głównie emigranci Irlandzcy, nie mieli takich praw jak protestanci, aż do końca XVIII w. Na tych terenach utworzono prefekturę apostolską, a w 1789 r. biskupstwo w Baltimore.
16. STOLICA APOSTOLSKA WOBEC ABSOLUTYZMU OŚWIECONEGO. /1648-1789/
Absolutyzm oświecony - w związku z kryzysem światopoglądu religijnego, rozwojem mechanistycznego poglądu na świat i pod wpływem nauk filozoficzno-przyrodniczych, twierdzono, iż monarcha ma władzę absolutną dlatego, że jest panem maszyny i pierwszym sługą państwa (a nie dlatego, że otrzymał ją od Boga). Pojawiła się zasada religii państwowej /czyli tzw. etatyzm oświeceniowy/, która uznaje odrębność celów Kościoła od celów państwowych - doczesnych. Jednakże za realizację jednych i drugich odpowiedzialna jest tylko władza państwowa. Była to próba przejęcia przez władzę państwową spraw Kościoła i to ponad papieżem.
Sytuacja Stolicy Apostolskiej w latach 1648-1789.
Brak wybitnych papieży - godni, ale starzy, przeciętni, z brakiem autorytetu, często już z powodu samego konklawe, które było podzielone na przeciwstawne orientacje polityczne i na którym ciąży jeszcze prawo „veta” (Hiszpania, Francja) i prezencji na kardynałów. Starali się jednak o dobro Kościoła.
Brak poparcia państw i upadek znaczenia Stolicy Apostolskiej. Kraje protestanckie były wrogo nastawione, a katolickie, rządzone przez absolutnych władców, kwestionowały monarchiczną władzę papieską (episkopalizm, józefinizm, gallikanizm), a władcy (np. Ludwik XIV) ograniczali nie tylko polityczne ale i kościelne działanie papieży. Ważną przyczyną tego stanu było zejście na drugi plan potęg popierających St. Ap. (Hiszpania, Polska), a pojawienie się nowych, jak protestanckie Prusy, i prawosławna Rosja, które nie liczą się ze Stolicą Apostolską.
Nienadążanie teologii za zmianami dokonującymi się w Europie i zajmowanie się papieży sporami teologicznymi (najczęściej), a mało reformą życia religijnego.
W latach 1648-1789 zasiadało na Stolicy Piotrowej 14 papieży:
Innocenty X (1644 - 1655); Aleksander VII (1655 - 1667); Klemens IX (1667 - 70); Klemens X (1670 - 76); Innocenty XI (1676 - 89); Aleksander VIII (1689 - 91); Innocenty XII (1691 -1700); Klemens XI (1700 - 21); Innocenty XIII (1721 - 24); Benedykt XIII (1724 - 30); Klemens XII (1730 - 40); Benedykt XIV (1740 - 58); Klemens XIII (1758 - 1769); Klemens XIV (1769 - 74).
Innocenty X potępił zawarcie pokoju Westfalskiego i jansenizmu.
Aleksander VII - upadek Hiszpanii i Polski, która otrzymała pomoc finansową podczas najazdu Szwedów. Popierał Unię Brzeską (1596). Był pośrednikiem w zawarciu ligi przeciw Turkom. W 1664 -zwycięstwo nad rzeką Raab. Potępił akomodację w Chinach, jansenizm i laksyzm. Był mecenasem nauki i sztuki (rozbudowa i reforma uniwersytetu rzymskiego Sapienza, powiększenie biblioteki watykańskiej, budowa kolumnady na placu św. Piotra oraz katedry nad grobem Piotra w Bazylice Watykańskiej przez Berniniego). Konflikt z Francją ( Ludwikiem XIV), który zaczął się już za poprzedniego papieża, gdyż papież przyjął kard. Retza odrzuconego przez króla.
Klemens IX - pośredniczył pokojowi Hiszpanii z Francją, w sporach jansenistycznych we Francji doprowadził do przejściowego pokoju („Pokój klementyński”).
Innocenty XI - wzrost napięcia stosunków z Francją po ogłoszeniu zniesienia swobody dzielnic w mieście, która poczytała to za zniesienie nietykalności poselstw. Nowy poseł Francji Maekiz Lavardin wjechał zbrojnie do Rzymu i zignorował wolę papieża i rzuconą na niego ekskomunikę, przyjmując komunię świętą. Ludwik XIV przystąpił do ataku na papieża (biskupom i zakonnikom nie można było prowadzić korespondencji z papieżem). Papież był pobożny i surowy wobec siebie, hojny dla biednych i silnej ręki. Odsunął groźbę bankructwa, był bardzo oszczędny. Dzięki niemu doszło do przymierza cesarza Leopolda I z Janem III Sobieskim, co dało „victorię” wiedeńską, a także w 1684 r. doszło do zawiązania Świętej Ligi: Niemcy, Polska, Wenecja, Państwo Kościelne. Podjął reformę Kościoła: powołał kongregację kardynałów, przypomniał obowiązek rezydencji biskupom, w Rzymie zreformował kurię i kancelarię papieską. Ożywił życie chrześcijańskie (szkoły dla biednej młodzieży, katechezy dla starszych). Jemu zawdzięczamy też rozwój misji na Dalekim i Bliskim Wschodzie.
Klemens XI - bulla „Unigenitus Dei Filius” (1713) w niej potępił 101 zdań z dzieła Quensela (jansenisty).
Benedykt XIII - bulla o kulcie papieża Grzegorza VII. Francja, Neapol, Niderlandy hiszpańskie i Wenecja wprost zakazały korzystania z Oficjum o św. Grzegorzu. Państwa te odesłały nuncjuszy papieskich do Rzymu.
Benedykt XIV - był najwybitniejszym papieżem tego okresu. Dzieła:
1) „O beatyfikacji Sług Bożych i kanonizacji błogosławionych” - ustalił normy i opisał przebieg procesu kanonizacyjnego.
2) „O synodzie diecezjalnym” - opisał przygotowanie i prowadzenie.
Zawarł ważne konkordaty: z Hiszpanią, Saubadią, Królestwem Neapolu i Portugalią. Nawiązał kontakt z Prusami (dotąd nie uznawano tytułów książąt pruskich). Uznał małżeństwa mieszane jako ważne. Złagodził prawo kościelne w krajach o innych wyznaniach niż katolicki.
Klemens XII i Klemens XIV - naciski za zniesieniem Towarzystwa Jezusowego (we Francji, Hiszpanii i Portugalii). Klemens XIII w konstytucji apostolskiej z 1765 r. bronił jezuitów, ale za Klemensa XIV breve „Dominus ac Redemtor” rozwiązuje zakon w 1773 r. (mimo sprzeciwu Kurii Rzymskiej). Papież tłumaczył to trudnościami jakich przysparzał zakon i brakiem owoców jego działalności. Zakon został reaktywowany bullą pp. Piusa VII w 1814 r.
17. GALLIKANIZM I EPISKOPALIZM.
GALLIKANIZM
Od czasów niewoli awiniońskiej i od soboru w Bazylei, dostojnicy Kościoła francuskiego dążyli do uzyskania od Stolicy Apostolskiej specjalnych przywilejów. W XVI i XVII w. dążenia te, pomimo nie uznania ich przez papieży, znalazły gorliwych obrońców (pojawiają się publikacje akcentujące przywileje Kościoła francuskiego - Piotr Pithou i inni). Usiłowali oni udowodnić, że papież stoi niżej od soboru, jego prymat jest wynalazkiem ludzkim, tym samym ograniczając władzę papieża domagali się przywilejów dla biskupów. Działalność ich była skierowana na stworzenie francuskiego Kościoła narodowego.
Parlament Francji nie zatwierdził dekretów Soboru Trydenckiego, jako sprzecznych z „wolnościami gallikańskimi”. Król miał rozległe uprawnienia w Kościele (swobodne dysponowanie beneficjami kościelnymi), a także administracja Kościoła francuskiego miała szeroką autonomię (prowadzenie procesów kościelnych wyłącznie na terenie Francji) bez prawa wtrącania się papieża.
W 1633 r. parlament francuski zmusza Sorbonę do opowiedzenia się za doktryną gallikańską.
Natomiast w 1673 r. Ludwik XIV, swoim dekretem wprowadził Regalia Duchowne:
- podczas wakansu urzędu biskupa król ma prawo do nadawania beneficjów diecezjalnych /z wyjątkiem probostw/ co zazwyczaj przysługiwało biskupowi.
Dekret ten dotyczył całej Francji i ograniczał on władzę biskupa. Przyjęło go 120 biskupów i nuncjusz, za wyjątkiem Pavillona - biskupa Ajet i Cauleta - biskupa Pamiers. Ci dwaj zaapelowali do papieża Innocentego XI, który po zbadaniu kwestii regaliów i kilku breve, zażądał odwołania dekretu z 1673 r.
W październiku 1681 r. odbyło się Generalne Zgromadzenie parlamentu Kościelnego, które zostało zwołane pod naciskiem Ludwika XIV. Za sprawą Bossueta - biskupa Maaux, który był mianowany przez króla, dnia 19 marca 1682 r. ogłoszono deklarację zawierającą Artykuły Gallikańskie:
1) papież ma władzę tylko duchowną - państwo jest zupełnie niezależne od władzy duchownej,
2) władza papieża jest ograniczona ustawami soboru w Konstancji /1415/ o zwierzchności soboru nad papieżem,
3) władza papieża jest ograniczona przez prawo kościelne, a szczególnie przez K. Gallikańskie,
4) decyzje papieża w sprawach wiary są zobowiązujące i niezmienne, gdy uzyskają aprobatę całego Kościoła.
Sprawa ambasad na Watykanie - miały one prawa azylu i dlatego papież ograniczył ich terytoria. Francja jako jedyna nie przyjęła tego - odrzuciła wolę papieża.
Innocenty XI potępia wszystkie postanowienia w kwestii regaliów, ale niezbyt stanowczo odrzucił artykuły gallikańskie. Odmówił też bulli konsekracyjnej nominatom królewskim na biskupów /w ciągu 6 lat mianowano 35 biskupów bez święceń/.
W zamian za to Ludwik XIV znosi edykt nantejski w 1685 r. i zrywa stosunki z Rzymem, zajął Awinion i uwięził nuncjusza apostolskiego. Król ukazuje siebie jako protektora wiary katolickiej mimo wszczętego sporu o sprawę ambasad. Rozumiał on, że jego potęga zależy od jego katolickości. Stąd po jakimś czasie nawiązał kontakty ze Stolicą Apostolską, a po śmierci Innocentego XI odstąpił od swojej antykościelnej taktyki. W 1693 r. doniósł Innocentemu XII, że uchylił „artykuły gallikańskie”. Wówczas papież zatwierdził 16 biskupów mianowanych przez króla, po uprzednim wyrażeniu skruchy przez tych biskupów. Mimo tego poglądy gallikańskie nie przestawały szerzyć się we Francji.
EPISKOPALIZM
1) Praktyczny episkopalizm niemiecki.
Idee episkopalizmu pojawiają się od połowy XVII w. W Niemczech uwidaczniały się one w:
- sporach biskupów z nuncjuszami papieskimi w Kolonii, Wiedniu, Lucernie,
- sporach biskupów z Kurią Rzymską na tle realizacji postanowień konkordatu wiedeńskiego z 1448 r. w zakresie tzw. miesięcy papieskich przy obsadzie beneficjów kościelnych /beneficja, które zawakowały w ustalonych miesiącach obsadzał papież/,
- uprawnieniach 5-letnich,
- działalności sądowniczej nuncjatur papieskich,
- annatach i innych opłatach na rzecz Stolicy Apostolskiej.
Opozycji tej przewodniczyli w XVII w.: metropolita Moguncji - Hans Filip Sch*nborn i metropolita Kolonii - Maksymilian Heinrich Bawarski i metropolita Trewiru. Sch*nborn jako arcykanclerz Rzeszy Niemieckiej optował za zachowaniem wolności i praw narodu niemieckiego. W 1647 r. popadł w ostry zatarg z nuncjaturą apostolską w Kolonii. Zatarg ten dotyczył obsadzania biskupstw, umniejszania praw ordynariuszów, metropolitów i legatów urodzonych Stolicy Apostolskiej. W kontekście sporu o zakres legacji urodzonej zawarł on traktat z metropolitą Moguncji, w którym obydwaj metropolici zobowiązali się do walki z nuncjaturą papieską w Kolonii na korzyść swych praw.
Plan moguncki /1660/, dotyczący unii z protestantami /głownie na zasadach narodowych/, a szczególnie plan metropolity Moguncji dotyczący otworzenia patryjarchatu niemieckiego i wprowadzenia do Kościoła niemieckiego zwyczajów gallikańskich wywołały niepokój w Rzymie.
W 1655 r. sejm w Spirze zakazuje apelacji do Rzymu i trybunału nuncjatury apostolskiej.
Apogeum tendencji episkopalistycznych stanowiły „Gravamina” czyli zażalenia z 1673 r. metropolitów Moguncji, Kolonii i Trewiru w sprawie nieprzestrzegania konkordatu wiedeńskiego. Uroczysty protest dotyczył wolności wyboru biskupów, obsady beneficjów kościelnych i annat. Skarżono się też na gorsze traktowanie Kościoła niemieckiego przez Stolicę Apostolską i żądano traktowania go na równi z Kościołem hiszpańskim i francuskim.
2) Teoretyczne uzasadnienie episkopalizmu.
Teoretyczne uzasadnienie episkopalizmu nastąpiło w XVIII w. :
- Johann Kasper Barthel - przeciwnik jezuitów, oddzielał istotne uprawnienia papieża /miały wypływać z prawa Bożego/ od „przypadłościowych” /nabytych przez zwyczaje na przestrzeni dziejów/. Był profesorem prawa kościelnego w W*rzburgu. Jego idee szerzyli Neller i Sch*nborn.
- B. van Espen - niderlandzki kanonista, jego dzieło „Ius ecclesiasticum universum” /1700/ było pierwszą „biblią episkopalistów”.
18. FEBRONIANIZM
Nicolaus von Hontheim /Febroniusz/ - słuchał wykładów van Espena w Lowanium. W latach 1763-1773 napisał dzieło w czterech częściach i pięciu tomach, w którym rozwija myśl o partykularyzmie kościelnym na wzór gallikanizmu i regalizmu. Według niego Chrystus dał władzę kościelną społeczeństwu i biskupi są jej wykonawcami; papież ma tylko tytuł honorowy - należy odjąć mu prawa i przywileje kościelne. Ideałem, do którego dążono było przywrócenie dawnego ustroju Kościoła pierwotnego.
1763 r. - w Moguncji ukazują się „Instrumentum acceptationia” - karta niemieckiego episkopalizmu. Stanowisko Febroniusza poparli w nim kanoniści z Salzburga i Szwajcarii i późniejsi biskupi i biskupi pomocniczy: moguncki i wormacki. Już w 1764 r. dzieło Febroniusza trafia na indeks kościelny przez papieża Innocentego XIII, gdyż ukazało się w wielu nakładach i tłumaczeniach na języki: niemiecki, włoski, hiszpański, francuski i portugalski zyskując rozgłos i poklask. Febroniusz odwołał tezy w 1778 r., w 1781 r. powraca do nich, a w 1790r. umiera.
1769 r. - Gravamina koblenckie - reakcja episkopalistów niemieckich na ustawiczne spory z nuncjaturą niemiecką i na interwencje Stolicy Apostolskiej w sprawie obsady biskupstw niemieckich (np. w 1768 r. papież nie zgodził się na kumulację elektoratu Trewirskiego z księstwem - biskupstwem, przez Klemensa Wacława Saskiego). Gravamina koblenckie powstały na spotkaniu niemieckich książąt duchownych, zainicjowanym przez elektora mogunckiego niemieckich książąt duchownych w sprawie poufnego przedyskutowania ultramontańskich pretensji w stosunku do Kościoła niemieckiego. 2 grudnia 1769 r. - sformułowanie w Koblencji „31 zażaleń” o reorganizację Kościoła niemieckiego, wprowadzenie w życie dekretów Soboru Bazylejskiego oraz przywrócenie nieograniczonej władzy biskupa, tzn. zniesienie nuncjatur i usunięcie wszelkich uprawnień papieża co do diecezji niemieckich. W episkopacie niemieckim Gravamina koblenckie zostały przyjęte nieufnie. Brak poparcia cesarza Józefa II, który obawiał się ruchu antycesarskiego. Nastąpił rozpad związku elektorów duchownych.
7 czerwca 1784 r. utworzono nową nuncjaturę w Monachium. Wywołało to spory wśród zwolenników episkopalizmu niemieckiego. Nuncjuszem został mianowany Cesaro Zoglio, który współpracował z elektorem bawarskim, aby przeciwstawić się episkopalizmowi.
W 1786 r. zwołano kongres do Ems Kongres pełnomocników metropolii Trewiru, Moguncji i Kolonii. Tu 25 sierpnia ogłoszono tzw. punktację emską, która składała się z pięciu punktów:
1) Ograniczenie praw papieży do tych z pierwszych wieków.
2) Pełnia wszelkiej jurysdykcji kościelnej dla biskupów oraz władza dyspensowania równa papieskiej.
3) Zmiana przysięgi przy obejmowaniu urzędów biskupich.
4) Zniesienie nuncjuszy.
5) Podjęcie reformy Kościoła, głównie liturgii.
Punkty te nawiązywały do „Gravamina koblenckich”. Nie weszły i nie mogły wejść w życie. Nuncjusz B. Pacca /1786-94/ wydał okólnik do wszystkich proboszczów przeciwko punktacji. Cesarz Józef II początkowo popierający punktację, wycofał się. Istniało także małe poparcie wśród książąt niemieckich i biskupów diecezjalnych. W 1789 r. papież Pius VI odrzucił punktację i sprawa przycichła.
W 1803 r. reforma konstytucji na sejmie w Ratyzbonie pozbawia wszystkich książąt w cesarstwie niemieckim władzy świeckiej. Upada myśl o Kościele episkopalno-narodowym.
Schizma Utrechcka (Kościół Starokatolicki XVII i XVIII w.)
Radykalny episkopalizm znalazł w połączeniu z jansenizmem wielu zwolenników . Skrajny episkopalizm popierał, Zeger B. van Espan (+1728) był niderlandczykiem. W Niderlandach w tym czasie był brak całej struktury, co było spowodowane rozbiciem przez reformację. Wikariusze apostolscy popadli w spory z misjonarzami (Niderlandy były wtedy terenem misyjnym). Wikariusze van Neerkassel (+1686) i Pierre Codde (+1710) oskarżeni o kontakty z jansenistami z Port Royal i m. in. z Quesnelem. P. Codde nie podpisuje w Rzymie antyjansenistycznego formularza pp. Klemens XI. za to w 1702 zostaje zdjęty z urzędu. opowiedziała się za nim kapituła Utrachecka , którą popierał van Bapen. W 1723 Kapituła wybiera własnego abp. Corneliusa Steenovena . Sakry biskupiej udzielił mu suspendowany bp D. Varlet . Bp Steenoven święci biskupa dla Haarlem i Roventer /1724/, a Utrecht staje się metropolią. W 1900 r. Kościół Starokatolicki liczy 100 księży i około 10000 wiernych. W 1763r. synod w Utrechcie był szansą pojednania z Rzymem, ale pp. Klemens XIII w bulli „Non sine Acerbo” potępił niektóre jego postanowienia. Znowu doszło do ochłodzenia stosunków z Rzymem. Kościół Starokatolicki istnieje do dnia dzisiejszego.
19. JÓZEFINIZM
Początki systemu józefińskiego datują się na okres rządów cesarzowej Marii Teresy (1740-1780). Wychowana w duchu antypapieskim i sięgająca w krytycznych momentach rządów po dobra kościelne, pod wpływem swoich doradców, zwłaszcza kanclerza ks. W. A. Kannitza i swego syna, późniejszego cesarza Józefa II, odrzuciła ona w polityce kościelnej prawo kanoniczne. Poczęła w praktyce stosować uprawnienia korony w stosunku do Kościoła i kleru. Znaczący wpływ na cesarzową miał lekarz nadworny G. von Swieten, jansenista i wróg jezuitów. Na życzenie cesarzowej papież Benedykt XIV zniósł szereg świąt, ograniczając w jej posiadłościach ich liczbę do 24. Dalsze reformy przeprowadzono po 1750 r., dotyczyły szkolnictwa i studiów uniwersyteckich, inspirowane były przez „Wiedeński Klub Wielkich”.
Narodziny nowej polityki kościelnej, nazwanej później józefinizmem, przypadają na lata po 1760 r. i wiążą się ściśle z osobą kanclerza ks. W. A. Kannitza (+ 1794). Od 1761 r. Kannitz zaczął formować nową politykę kościelną w Austrii, opartą na prawie kanonicznym, jak to było dotąd, ale na racji państwowej.
Dnia 2 czerwca 1768 r. ks. Kannitz opracował przy współpracy rady J. Spergesa „Tajną instrukcję”, która w 10 punktach układała na nowych podstawach stosunek między państwem, a Kościołem, normowany w interesie państwa i jednostronnie przez państwo. W następnym roku cesarzowa Teresa przepisała tę instrukcję „in publico ecclesiasticis” dla krajów austryjackich i czeskich, kładąc tym samym podwaliny pod system józefiński. W tym samym roku skasowano pierwsze klasztory. Uzasadnienie kanoniczno-teologiczne dla systemu opracować miał niebawem F. J. Heinke i sam ks. Kannitz.
W 1770 r. cesarzowa utworzyła specjalny departament do spraw kościelnych, któremu podporządkowano faktyczny zarząd Kościoła w duchu instrukcji z 1768 r., we wszystkich prowincjach cesarstwa. Departament ten wydał szereg zarządzeń „in publico ecclesiasticis”, tworząc w ten sposób wykończony i w pełni zorganizowany państwowo-kościelny system rządów zwany józefinizmem. System ten został opracowany i zrealizowany przez cesarza Józefa II (1780 -1790), od którego dostał nazwę józefinizm.
Po śmierci cesarzowej Marii Teresy samodzielne rządy w cesarstwie objął jej syn, cesarz Józef II. W 1764 r. wybrany został królem niemieckim, a w 1765 r. cesarzem i współregentem. W zakresie jurysdykcji papieskiej i biskupiej ponowiono „placetum regisum” na wszystkie pisma papieskie i biskupie (1781). Biskupom nakazano dyspensować od przeszkód małżeńskich bez zwracania się w tej sprawie do Rzymu (1788); później władze państwowe zgodziły się na ustny rekurs w tej sprawie. W 1781 r. zniesiono przysięgę, składaną przez metropolitów i biskupów na wierność Stolicy Apostolskiej i polecono im udzielać wszelkich dyspens zarezerwowanych dla papieża bullą „In coena Domini”. Jeszcze w 1776 r. zakazano wnoszenia apelacji do trybunałów rzymskich, co powtórzono w 1781 r, łącznie ze zniesieniem quinovanaliów. Od zgody państwa uzależniono zwoływanie synodów diecezjalnych i prowincjonalnych (1769). Zreformowano konsystorze i kancelarie biskupie (1784), zniesiono poważną liczbę kolegiat (1786) i zredukowano liczbowo kapituły katedralne (1763). Po 1781 r. cesarz zniósł bardzo wiele klasztorów kontemplacyjnych i szereg innych; zniesiono wówczas ok. 800 opactw i klasztorów. Tylko w dziedzicznych krajach austryjackich 7354 zakonników i zakonnic musiało opuścić klasztory. Majątek zniesionych klasztorów, szacowany na 15 mln guldenów, przejęło państwo na rzecz Funduszu Religijnego. W 1783 r. zniesiono oddzielne studia zakonne, a klerycy-zakonnicy mieli odtąd studiować w seminariach generalnych. Cesarz Józef II samowolnie założył szereg nowych metropolii i diecezji, które często zmieniały swe granice, stolice i wewnętrzną strukturę organizacyjną. Od 1784 r. przeprowadzono reorganizację w całym cesarstwie, bowiem za rządów tego cesarza miano założyć 562 nowe parafie, 1095 kapelanii i 509 wikarii. W samym tylko Wiedniu powstało 31 nowych parafii, których granice zostały dostosowane do administracji cywilnej.
W 1783 r. cesarz zniósł wszystkie seminaria duchowne, a w ich miejsce utworzył 6 seminariów generalnych (Wiedeń, Budapeszt, Lwów, Fryburg, Lowanium i Padwa) i 5 seminariów filialnych (Graz, Ołomuniec, Praga, Insbruck i Luksemburg). Wszystkie seminaria generalne zostały podporządkowane władzom państwowym. Zarówno „ratio studiorum”, jak i regulamin wewnętrzny był zatwierdzany przez państwo.
Cesarz wydał szereg szczegółowych przepisów dla duszpasterstwa, odnoszących się zwłaszcza do kultu i do Służby Bożej. W 1783 r. cesarz opracował osobiście pastoralny program parafii. Program ten obejmował:
1) zasady sprawowania sakramentów św.
2) katechizację
3) kaznodziejstwo
4) parafialną Służbę Bożą
Proboszcz i dziekan „winien być przyjacielem, nauczycielem i ojcem ludu”, ale „obok żołnierzy, którzy są głównymi podporami józefińskiego państwa” (E. Winter). Jeszcze w 1782 r. wydano dalsze przepisy dotyczące życia parafialnego i duszpasterstwa. W 1785 r. władze państwowe ogłosiły szczegółowy „Porządek Nabożeństw”, a nieco wcześniej (1781) narzuciły w całym cesarstwie nowe przepisy „iura stolae”. Zakazano poza oktawą Bożego Ciała - procesji teoforycznych i palenia na ołtarzu nie więcej niż 6 świec w czasie Mszy św.
W 1783 r. zniesiono wszystkie bractwa kościelne, a w ich miejsce utworzono jedno dla całej monarchii Bractwo Czynnej Miłości Bliźniego.
W 1781 r. cesarz wydał patent tolerancyjny, gwarantujący swobodę religijną i pełne prawa obywatelskie dla luteran, kalwinów i prawosławnych. W tym samym roku cesarz zniósł osobiste poddaństwo chłopów.
Cesarz Józef II zmarł 20 lutego 1790 r., zniechęcony i przeświadczony, że przegrał.
20. JANSENIZM.
Jest to ruch religijno-społeczny, który nazwę swoją wziął od Corneliusa Jansena. Powstał on w łonie Kościoła Katolickiego we Francji. Głosi on religijność opartą na rygoryzmie obyczajowym, zaś w zakresie teologii na minimalizacji roli zasług ludzkich w dziele zbawienia.
Geneza ruchu (jansenizmu)
1) Dzieło pt. „Augustinus” Corneliusa Jansena, bpa Yern i prof. uniwersytetu w Lowain. W rozprawie tej ujął w najsurowszej formie naukę św. Augustyna o łasce Bożej i przeznaczeniu człowieka. Według Jansena stan łaski pierwszych ludzi w raju był darmo dany, a przez grzech pierworodny natura ludzka uległa całkowitemu zepsuciu i została wydana pożądliwości wzbudzanej przez to, co stworzone lub też przez łaskę Bożą. To, co nie pochodzi od łaski Bożej jest grzechem. Bóg udziela łaski, ale tylko wybranym. Innych pozostawia On w wiecznym odrzuceniu.
2) Surowe wnioski praktyczne dla życia duchowego wyciągnięte z tegoż dzieła przez Jeana Duvergier de Haurrana, opata klasztoru Saint-Cyran. Stosował on metodę psychologicznego szoku, polegającą na tym, że zalecano powstrzymanie się na kilka tygodni od spowiedzi św., oraz nie przyjmowanie komunii św.. Znalazła ona podatny grunt w klasztorze Port Royal, który będzie bardzo silnie związany z jansenizmem, aż do jego likwidacji.
3) Tło polityczne. Kard. Richelieu ze względu na opozycję polityczną de Haurranego, oskarża go o herezję i osadza w więzieniu, chociaż herezji nie udowodniono.
4) Siła polityczna, jaką stał się jansenizm, oprócz tego, że był on sprawą teologów, sprawia, że musieli zająć się nim także królowie francuscy.
5) Spór o naukę Jansena rozpoczął się w płd. Niderlandach (nie we Francji) między zwolennikami Jansena, a jezuitami, którzy zarzucali im odnowienie błędów Kalwina.
Stolica Apostolska i Monarchia francuska, a jansenizm.
Pp. Innocenty X swoją bullą z 1653r. potępił 5 zdań dzieła Jansena, gdyż zaprzeczały one wolności woli człowieka. Pierwsze z nich głosiło, że ludzie nie potrafią swymi doczesnymi siłami zachować niektórych przykazań, bo brak im łaski Bożej. Dokument pp. wzmógł wzburzenie; zaoponował Arnauld (prof. Sorbony) twierdzenie, że zdania te nie mogą być w tej formie przypisywane Jansenowi, za co usunięto go z Sorbony. Na jego prośbę do sporu włączył się B. Pascal. W dziele „Prowincjałki” zawarł on krytykę wydarzeń religijnych i jezuitów. Dodatkowym argumentem dla Pascala by włączyć się do tej polemiki, był atak na klasztor Port Royal, w którym przebywała jego siostra. Pod dokumentem pp. kazano złożyć podpisy. Wszczęto także proces przeciw oponentom. Zakonnice klasztoru Port Royal, które odmówiły podpisu, zostały przeniesione, a klasztor postawiono pod nadzór policji. Popierał to król Ludwik XIV egzekwując to w swej monarchii. Papież Klemens IX złagodził sytuację proponując w swym breve z 1669 r. kompromisowe rozwiązania, które nie zakończyły sporu, ale wprowadzały tzw. pokój klementyński. Opozycja w Port Royal przetrwała 30 lat. By ją zakończyć Ludwik XIV zakazał przyjmowania nowicjuszek. Wymógł on także na papieżu Klemensie XI potępienie:
a) tylko zewnętrznej uległości wobec dokumentów antyjansenistycznych (kazus sumienia; czy rozgrzeszać księdza, który podpisał tę ustawę, ale wbrew własnemu sumieniu).
b) oratorianina Quesnela, który dziełem „Refleksje moralne nad NT.” doprowadził do tego, że elementy duszpasterskie w janseniźmie zdominowały elementy teologiczne, oraz do rozwoju pobożności opartej na rygoryzmie.
Poparł Quesnela abp. Paryża Louis de Noailles. Papież potępił 101 zdań Quensela bullą „Unigenitus Dei Filius” /1713/. W tym czasie przeciw jansenizmowi wystąpił abp. Fenelon z Cambrai w swej „Instrukcji pastoralnej”. On też wysunął ideę zwołania soboru narodowego, który miał rozwiązać spór o przyjęcie bulli Klemensa XI. Ideę soboru podjął bp Jan Soanen, przygotowując apelację do przyszłego soboru, czym pozyskał 4% duchowieństwa i wielu świeckich. Potępił to Rzym i regent Filip Orleański (po śmierci Ludwika XIV), który nakazał akceptantom (tym, którzy przyjęli bullę od razu) i apelantom, by zachowali milczenie. To nie poskutkowało i rada królewska zakazała apelacji, zaś Ludwik XV skazał biskupa Soanena na wygnanie.
Papież Benedykt XIV wydał ostatni dokument (breve z 1755 r.) w sprawie jansenizmu, który nakazał milczenie oraz złagodzenie wymagań wobec umierających apelantów.
Najdłużej jansenizm posiadał zwolenników wśród niższego duchowieństwa, któremu odpowiadały duszpasterskie aspekty poglądów Quensela oraz możliwość opozycji wobec dworu. Opozycja wzmocniła się gdy król zastosował represje (utrata beneficjów i stanowisk, nie udzielanie sakramentów oraz pogrzebu), chyba, że podpisałby uznanie bulli. Podstawą ich była formuła związana z bullą „Unigenitus Dei Filius”, która została uznana za prawo państwowe. W ostatnim etapie jansenizm związał się z gallikanizmem parlamentarzystów i doprowadził do pogłębienia niechęci względem papieża i monarchii, co widoczne było w czasie Rewolucji Francuskiej. Jansenizm znalazł odbicie w:
- biblistyce - wypracowano system figuryzmu, który w Piśmie Świętym widział zbiór symboli dotyczących narodu wybranego, Kościoła i końca świata. Przedstawicielem był tu Jacek Duguet.
- teologii moralnej - jansenizm utożsamiany jest z rygoryzmem.
21. OŚWIECENIE: GENEZA, NAZWA, PROGRAM I NASTĘPSTWA.
OŚWIECENIE - okres w kulturze europejskiej, który trwał od końca XVII w. do początku wieku XIX. Nazwa pochodzi od Kanta i według niego oświecenie to wyjście z mroków niewiedzy dzięki światłu ludzkiego rozumu. Jedynym kryterium jest w tym okresie ludzki rozum. Za prekursorów oświecenia uważa się Pirre Bayle'a /Francja/ oraz Anthony Collinsa /Anglia/.
Ideami oświecenia żyły uniwersytety, lecz niektóre z katolickich uczelni przyjmowało je z oporami i znacznym opóźnieniem. Rozpowszechniono je w tworzonych akademiach i towarzystwach naukowych, przez czasopisma i prywatne nauczanie w domach zamożnych ludzi, a zwłaszcza arystokracji.
Geneza:
1) Brak jedności wiary od czasów reformacji. Zachód to jedna wiara. Protestantyzm przyczynił się do dowolności dogmatycznej przez powstanie wielu odłamów i wyznań. Dowolność dogmatyczna przyczyniła się z kolei do obojętności religijnej, a nawet do niewiary. Zawiodła realizacja ideałów chrześcijańskich - miłości, braterstwa /wojny religijne i domowe, prześladowania/.
2) Humanizm i Renesans - o założeniach:
a) istotną treścią każdej religii są pojęcia: Bóg, cnota i wieczność.
b) właściwie to wszystkie religie są identyczne.
3) Nominalizm - filozofia, która wypracowała rozdział wiary od wiedzy. To rozluźnia więzy między filozofią, a teologią.
4) Autonomiczny rozwój nauk przyrodniczych, odkrycia geograficzne i nowe naukowe teorie /Galileusz, Kepler, Kopernik, Newton/.
Pierwszeństwo przed teologią dawano filozofii i naukom przyrodniczym, korzystając z nich dla stworzenia własnego obrazu świata i człowieka, oraz przyczyniając się do ich znakomitego rozwoju. Nauka i postęp stały się najwyższymi wartościami.
Program:
1) Naturalizm - przeciwny wszelkiej nadprzyrodzoności; człowieka interesuje tylko to, co może doświadczyć lub sprawdzić.
2) Racjonalizm (intelektualizm) - prawdziwe tylko to, co można udowodnić rozumem /wyznawcy deizmu/.
3) Optymizm - oparty na wierze w naturalną dobroć człowieka i w jego nieograniczone możliwości poznawcze, które razem doprowadzą do opanowania praw przyrody i uwolnią świat od cierpień i niesprawiedliwości.
Dokonawszy oddzielenie rozumu od wiary, oświecenie na ogół wypowiedziało się przeciw Objawieniu. Deizm w Anglii i wolnomyślicielstwo we Francji to dwa oblicza oświecenia. Wielcy encyklopedyści francuscy i Wolter zdecydowanie wystąpili z krytyką Kościoła.
Pewną cechą oświecenia jest także reformizm - szereg reform o charakterze społeczno-gospodarczym, politycznym i religijnym.
22. OŚWIECENIE W ANGLII I WE FRANCJI.
Rozwój Oświecenia w Anglii:
Oświecenie pojawiło się w Anglii najwcześniej, jego elementy widać już u Franciszka Bacona /1561-1626/, który uwierzył w nieomylność rozumu. Oświecenie wystąpiło na gruncie angielskim z wszechstronną krytyką Objawienia, które odrzucano, a religię sprowadzano do jej naturalnej treści.
Główną postacią w tym nurcie był lord E. H. of Herbery /1583-1684/. Zbudował on religię naturalną, której poglądy nazwano deizmem:
a) istnieje najwyższa istota - Bóg
b) Boga należy czcić
c) do istoty tej czci należy cnota i pobożność
d) człowiek winien żałować za swoje grzechy i okazywać wolę poprawy
e) zarówno na tym świecie, jak i w wieczności człowiek jest nagradzany, względnie karany za dobre lub złe czyny.
Stworzony przez niego deizm objął najbardziej wpływowe warstwy.
W jego ślady poszedł Tomasz Hobbes /1588-1679/ - stworzył teorię państwa - maszyny. Państwo, a nie Kościół jest jedynym panem człowieka, państwo ma chować jednego człowieka przed drugim. Religię uznawał za jeden z środków rządzenia państwem. Był człowiekiem areligijnym, synem pastora anglikańskiego. Żądał rozdziału Kościoła od państwa, co wywołało oburzenie w Anglii, posądzono go o ateizm i wypędzono z dworu królewskiego.
Największy autorytet John Locke /1623-1704/ - racjonalista, teoretyk tolerancji religijnej, której torował drogę w Europie, był przyjazny chrześcijaństwu. U niego kształcili się: lord A. C. Shaftesbury i John Toland, a także inni deiści - A. Collins i H. Bolingbrok.
Wolnomyśliciele - w Anglii ok. 1750 r. pojawia się pierwsza surowa krytyka ideologii oświecenia sformułowana przez Davida Hume'a /1711-1776/ - krytykował on racjonalizm oświeceniowy, bo pomyłką jest oparcie kultury o rozum naturalny. Sam popadł w sceptycyzm religijny, nie kwestionując prawd religijnych zaprzeczał możliwości ich udowodnienia, gdyż religia jest rzeczą wiary, a nie wiedzy. Deizm, czyli religię Oświecenia, również krytykował za to, że miała pretensje by stać się nauką, Twierdził, że aby człowiek mógł otrzymać pewność poznania musi przejść od rozumu do doświadczenia.
Wolnomularstwo - powstało w Anglii w XVIII w. z bractwa angielskich pracowników murarskich, a raczej kamieniarzy. Miało charakter religijny. Celem było doskonalenie swych członków oraz praca nad ich urobieniem kulturowym i moralnym. Mieli obowiązek dochowania tajemnicy odnośnie budownictwa i interesów brackich. Gdy w XVIII w. szerszy rozwój przybrały cechy murarstwa i kamieniarstwa, to oddzielono stronę rzemieślniczą, a pozostała tylko strona moralna, towarzyska i ideologiczna. Do towarzystwa zaczęli wstępować ludzie nie związani z rzemiosłem. Rewolucja w XVI w. zniosła szereg stowarzyszeń katolickich, także i bractwo wolnych murarzy, które później się odradza, ale nie zyskuje już dawnego charakteru. Dotyka problemu społeczno-kulturalnego dając początek wolnomularstwu chrześcijańskiemu, które nadal cechuje tajemniczość prac. Wysuwało hasło „budowania szlachetnej ludzkości”. Szybko się rozszerza i obejmuje: Włochy, Francję i kraje germańskie. Przyjmuje charakter antykatolicki. Papieże w latach 1738 i 1751 wydają bullę przestrzegającą świat przed ich niebezpieczeństwem.
Jeden z odłamów wolnomularstwa to Zakon Illuminatów - założył go katolik Adam Weishaut. Zwolenników znalazł wśród arystokracji. Celem zakonu było doprowadzić zwolenników przez wiedzę do wyższej doskonałości moralnej i humanitarnej. Swobodą cieszyli się do 1784 r.. Rząd bawarski zaczął ich prześladować. Związek przetrwał do dnia dzisiejszego.
Rozwój Oświecenia we Francji:
We Francji, kraju poniekąd katolickim Oświecenie dokonało wielkiego spustoszenia religijnego. Kościół francuski stworzył podstawy do krytyki. Przyczyną tego było zaskoczenie w stanie wewnętrznego skłócenia - spór między jansenistami, a jezuitami /np. B. Pascal też dał się wciągnąć w ten spór/.
Drugą przyczyną była fasadowość francuskiego katolicyzmu /moralna pustka/ i przekształcenie religijności dworów w dewocję. Oświecenie bardzo łatwo przyjęło się tutaj. Zaczęły tworzyć się bardzo modne towarzystwa myślicieli, ośmieszające religię. Panuje pogląd, że religia to zabobon /u wyższych sfer/. Oświecenie jest antyreligijne, następuje przechył ku ateizmowi. Pierwszym zwiastunem są „Listy perskie” barona de Monteskiera, w których krytykuje życie Kościoła i państwa.
Fr. M. Arouet /Wolter/ (1694-1778) - miał wszechstronnie pogłębioną wiedzę, był dobrym pisarzem, jego hasłem było „kłamcie, a zawsze ktoś w to uwierzy”. Zwalczał Kościół katolicki jako źródło ciemnoty i zacofania. Był deistą, szydził z Boga chrześcijańskiego. Wywierał olbrzymi wpływ na całą Europę, był racjonalistą. Przed śmiercią jednak poprosił o kapłana i umarł pojednany z Bogiem.
Obok Woltera na rozwój Oświecenia we Francji mieli wpływ encyklopedyści - D. Diderot /+1784/ i J. L. d'Alembert /+1784/ - redagowali „Wielką encyklopedię francuską” wydaną w latach 1751-1780. Byli oni ateistami i materialistami. Oświecenie więc od deizmu przeszło do ateizmu. Sorbona potępiła „Encyklopedię” w 1752 r.
Dzieła Oświecenia we Francji:
1) La Metrie „Człowiek - maszyna”
2) Helwecjusz „O duchu”
3) Holbach „System natury” - Biblia ateizmu, udowadnia swymi tezami, że Boga nie ma.
Krytykiem Oświecenia był J. J. Rousseau /1712-1778/ - głosił, że należy wszystko oddać naturze i prawom uczucia, człowieka ma wychować natura, bo nauka i sztuka zepsuły człowieka.
24. CERKIEW PRAWOSŁAWNA W XVII I XVIII WIEKU.
Od początku XVII w. w patryjarchacie moskiewskim datuje się coraz większa więź patriarchatu z caratem. Z panowaniem Iwana Groźnego kończy się dynastia Rurykowiczów. Tron obejmuje Michał, syn patryjarchy Teodora. Patryjarcha miał prawo upominania władcy, a car prawo wyboru patryjarchy. Chciał ten stan przerwać patryjarcha Nikon. Usiłował odnowić cerkiew (synod moskiewski 1654-65):
zmienił ryty,
wydał nowy zbiór prawa kanonicznego,
zmienił stroje liturgiczne,
poprawił księgi liturgiczne,
wprowadzał reformę duchowieństwa (duchownym kazał golić brody).
Zmiany te wywołały mocny protest i opozycję. W opozycji do jego działalności stanęli: Piotrowicz Awwakum i Iwan Neronow. W 1653 r. synod moskiewski stanął po stronie patryjarchy Nikona i potępił obydwu. Awwakum (twórca idei starowierców) został zesłany do Tobolska, a Neronow został zdegradowany i musiał udać się do odległego klasztoru. Nikon przyjął tytuł patryjarchy Wielkiej, Małej i Białej Rusi. W latach 1666-67 odbył się Wielki Synod Moskiewski z udziałem patryjarchów: Aleksandryjskiego i Antiocheńskiego, zdjął Nikona z urzędu.
Car Piotr Wielki /1628-1725/ kontynuował reformy Nikona. Przed objęciem władzy przebywał długi czas na Zachodzie, skąd zaczerpnął wzory reform /w duchu kalwinizmu/. W 1700 r. po śmierci patryjarchy Hadriana nie dopuścił do obsadzenia stolicy patryjarchatu aby przeprowadzić swe reformy. W 1702 r. wydał edykt tolerancyjny, ale nie pozwolił na konwersje z prawosławiem. Zerwał więź z Konstantynopolem, a na miejsce patryjarchy utworzył „święty synod” (1721), składający się z 11-14 biskupów i jednego przedstawiciela cara. Na terenie Rosji było 16 biskupów. Zatwierdził także Duchowny Regulamin, którego twórcą był Prokopowicz - teolog, pozostający pod wpływem teologii ewangelickiej i prądów Oświecenia. Ten stan przetrwał aż do rewolucji. Car zrównał wszystkich biskupów rangą. Tytuły nadawane przez cara (arcybiskup, metropolita) były tylko honorowe. Określono:
stan duchowieństwa przy każdej katedrze biskupiej i jej uposażenie,
wymagania stawiane kandydatom do święceń i wiek profesji zakonnej (mężczyźni - 30 lat, a kobiety - 50 lat).
W 1723 r. patryjarcha Konstantynopola Jeremiasz III z wahaniem zatwierdził nową strukturę cerkwi. Opowiadając się, że cerkiew jest częścią państwa, a na jej czele stoi Święty Synod, jako monarsza instytucja, car przyjmuje tytuł imperatora. Przy Św. Synodzie utworzył urząd nadprokuratora, a sam ogłosił się stróżem dogmatów, obrońcą prawowierności i całego cerkiewnego porządku.
Za czasów Katarzyny II Rosja zepchnęła Turcję z kontynentu. Zdobyto Krym, otoczenie Morza Czarnego, Kaukaz i wielkie obszary Syberii. Ostatecznie rozprawiono się z Rzeczpospolitą (III rozbiór). Cerkiew staje się całkowicie zależna od carycy. Katarzyna zmniejszyła liczbę członków Świętego Synodu. Pojawia się duże rozbicie wyznaniowe i coraz więcej grup opozycyjnych w stosunku do cerkwi - obejmuje się je nazwą „raskolniki” (w XVIII w. ok. 200 grup). Było mało chrześcijańskich elementów w ideologiach tych grup. Oto przykłady niektórych z nich:
starowiercy - za czasów Piotra I podzielili się na popowców i bezpopowców /mają one jeszcze charakter kościelny),
mołokanie - w czasie Wielkiego Postu używali tylko nabiału,
stranniki - wędrowcy,
hłyści - (biczownicy) skrajna sekta,
skopcy - (trzebieńcy) reakcja na rozwiązłość płciową,
sztundyści - (pietyzm) grupy Niemców nadwołżańskich.
25. REWOLUCJA FRANCUSKA 1789 ROKU WOBEC KOŚCIOŁA.
Sytuacja Kościoła i państwa francuskiego do 1789 r.
Og. syt. kość.:
27 milionów mieszkańców (największe demograficznie państwo Europy), w większości katolicy, na wsi do 95%. 135 diecezji, 70 tysięcy duchownych diecezjalnych, 60 tysięcy zakonników i zakonnic. Na jednego kapłana przypadało 386 wiernych. W ręku Kościoła 10 % ziemi uprawnej. Przywileje podatkowe, własne sądownictwo, słabe kontakty z Rzymem (-> gallikanizm).
20 IX 1792 - rządy rozpoczyna nowa izba tzw. KONWENT NARODOWY. Ostra radykalizacja (Robespierre, Danton -> Jakobini)
22 IX 1792 - obalenie monarchii i proklamowanie Republiki Francuskiej. Kontynuacja administracyjnej dechrystianizacji; wprowadzenie cywilnych związków małżeńskich, rozwodów. Zakaz prowadzenia kościelnych ksiąg metrykalnych
Był to najtrudniejszy czas dla Kościoła we Francji rewolucyjnej. Państwo zrzeka się nawet księży zaprzysiężonych.
W październiku 1793 r. wprowadzono kalendarz republikański, mający zmazać wszelką tradycję chrześcijańską (oparty o system dekadowy).
7 i 10 XI 1793 - dekrety oficjalnie znoszące religię chrześcijańską, proklamujące kult Rozumu. Był to jedyny dozwolony kult. Delegalizacja Kościoła Konstytucyjnego.
7 V 1794 - Robespierre uznaje oficjalnie istnienie Najwyższej Istoty i duszy nieśmiertelnej. W oparciu o te dwie zasady wprowadzono Religię Obywatelską.
Był to szczyt rewolucji. Jednak po jego przekroczeniu, po śmierci Dantona i zaprzysiężonego arcybp. Paryża, który spalony na stosie umierał ze słowami: "Niech żyje Chrystus" Robespierre cofnął państwowy kult rozumu i natury, choć terror przeciwko chrześcijaństwu nadal panuje.
Robespierre zginął na szafocie w lipcu 1794 r. wraz z ok. 100 swoich współpracowników. W ten sposób grupa najradykalniejsza została odsunięta.
VIII 1795 - ustanowienie pięcioosobowego DYREKTORIATU.
Pod rządami Dyrektoriatu ograniczone zostały represje w stosunku do Kościoła. Żądano jedynie od duchownych lojalności wobec Republiki. Okresowe represje, w tym deportacje związane były z ogólną sytuacją międzynarodową, np. niepowodzenia militarne. Kapłani mogą spełniać swoje funkcje i zadania, istnije wolny wybór religii.
Wpływ rewolucji na państwa ościenne
W międzyczasie wojska francuskie przeszły do ofensywy. Na podbitych terenach zaprowadzono rewolucyjne porządki. Utworzono republiki: Batawską 1795, Cisalpińską, Liguryjską 1797, Rzymską, Helwecką 1798 oraz Partenopejską 1799. Religię traktowano jako element wrogi, ale z obawy przed ludnością nie podejmowano ostrych represji Kościoła.
W republikach włoskich na czele wojsk francuskich stał Napoleon Bonaparte. Również i on uznawał równość wszystkich religii; widać to w konstytucji nadanej przez niego Republice Cispadeńskiej.
Państwo kościelne jako najbardziej aktywny element koalicji antyfrancuskiej opuszczone przez sojuszników zajęte zostało przez wojska francuskie. Utworzonej Republice Rzymskiej nadano Konstytucję, w której wprowadzono zasadę rozdziału Kościoła od państwa. Pius VI początkowo internowany w Rzymie, a 28 III 1799 deportowany do Francji, gdzie zmarł 28 VIII 1799. Dyrektoriat napisał do Napoleona donosząc o tym fakcie tymi słowy: «Stary bożek został zniszczony, tego chciał Rozum i filozofia». Miał to być ostatni papież.
PS. Niecałe siedem miesięcy po śmierci Piusa VI wybrano w Wenecji nowego papieża, tj. Piusa VII, a zniesione przez rewolucyjne armie Państwo Kościelne powróciło na mapy Europy po Kongresie Wiedeńskim.
Sytuacja społ-polit.
W wyniku trudnej sytuacji państwa (wielkie zadłużenie Francji, rozrzutna gospodarka) król Ludwik XVI zwołał pierwsze po 170-ciu latach Stany Generalne (5.05.1789 r.). Stany składały się z trzech izb: duchowieństwo, szlachta, mieszczaństwo i reprezentanci wsi. Stan Trzeci liczył 600 reprezentantów, a stany pierwszy i drugi razem 300. Przy uchwałach decydowały głosy stanów. Gdy nie potrafiono dojść do porozumienia Stan Trzeci zażądał, aby liczono głosy poszczególnych posłów. Król to zaakceptował. Tak rozpoczęła się Rewolucja Francuska. Jej etapy można wyróżnić wg. tego kto stał na czele rządu:
1. ZGROMADZENIE USTAWODAWCZE (1789-1791)
2. ZGROMADZENIE PRAWODAWCZE (1791-1792)
3. KONWENT (1792-1795)
4. DYREKTORIAT (1795-1799)
Symbolicznym aktem rozpoczęcia rewolucji było zdobycie twierdzy Bastyli 14.07.1789 r. - oznaczał on obalenie monarchii. Ogłoszono też wstęp do nowej konstytucji: "Deklaracja praw człowieka i obywatela" z hasłami: równość, wolność, braterstwo.
Relacja izb rewolucyjnych do Kościoła.
Zgromadzenie Ustawodawcze akceptowało Kościół katolicki we wszystkich jego prawach, nawet jeśli chodzi o przywileje duchowieństwa. Kościół miał pozostać państwowy i religia państwową. Jest to akceptacja w duchu gallikańskim. Z czasem jednak nastąpiła zmiana. Kościół był właścicielem ok. 10% ziemi upawnej, był dobrze uposażony, choć nie równomiernie.
2.11.1789 r. na wniosek samych biskupów dokonano sekularyzacji dóbr kościelnych. Państwo zobowiązało się do utrzymywania duchowieństwa i łożenia na cele kultu. Ten krok uzależnił proboszczów od państwa. Krótko po tej sekularyzacji państwo uczyniło pierwszą oszczędność względem Kościoła.
13.02.1790 r. zostały zniesione wszystkie zakony i kongregacje o ślubach uroczystych we Francji, oprócz tych, które były bezpośrednio użyteczne społecznie (przez prowadzenie szkół, szpitali). Zakonnicy otrzymali dożywotnią rentę, albo mogli pacować jako księża diecezjalni.
Poważnym ciosem celowo wymierzonym w Kościół była Konstytucja Cywilna Kleru - 12.07.1790 r. Ogólną tezą tej konstytucji było całkowite zerwanie z Rzymem i utworzenie Kościoła narodowego we Francji, choć wyraźnie tego nie sformułowano. Postanowienia konstytucji były następujące:
1) Wprowadzenie nowego podziału terytorialnego, zmniejszono liczbę metropolii - 10 i diecezji - 83.
2) Utrzymanie tylko trzech urzędów kościelnych: biskup, proboszcz i wikariusz, inne musiały zniknąć. Wśród biskupów miejsce wyjątkowe mają metropolici, którzy zastępują papieża.
3) Biskupa i proboszcza wybierali ludzie, nie tylko katolicy, ale wszyscy ci, którzy płacą podatek. O swoim wyborze biskup przez grzeczność może powiadomić papieża, ale nie w celu zatwierdzenia.
Księży zobowiązano do zaprzysiężenia się tej uchwale.
Kościołowi francuskiemu groziła wtedy schizma, gdyby większość biskupów poddała się tej uchwale. Stolica Apostolska nie zareagowała, czekając miesiące na decyzję episkopatu Francji. Tym razem jednak episkopat odrzucił konstytucję, jedynie ok. 7-miu biskupów ją podpisało oraz ok. 20 tys. księży z duchowieństwa niższego. Nastąpił podział. Kościół zaprzysiężony Zgromadzenie Ustawodawcze uznało za swój, natomiast księżom niezaprzysiężonym zakazano odprawiania kultu i odmówiono świadczeń finansowych ze strony państwa.
10 III 1791 - brewe Piusa VI «Quod aliquantum» uznające Konstytucję Cywilną Kleru za nielegalną (papież zawiesza zaprzysiężonych duchownych). W odpowiedzi skonfiskowano dobra papieskie we Francji (Awinion i Venaissin).
Od tego momentu rozpoczyna się egzekwowanie konstytucji i pojawiają się represje w stosunku do księży niezaprzysiężonych. Na przełomie 1790 i 1791 r. pojawiają się liczne deportacje. Ok. 30 tys. księży opuściło Francję przed represjami, którym największej pomocy udzieliły: Szwajcaria, Hiszpania i Anglia.
Wybuch powstania ludowego w prowincjach wiernych katolicyzmowi spowodował ustawę o zniesieniu wszystkich zakonów także charytatywnych.
2-5 IX 1792 - masowe egzekucje w Paryżu (septembryzacja) 1400 osób, w tym 200 księży -191 z nich beatyfikowano w 1926 roku.
26. NAPOLEON A KOŚCIÓŁ.
W 1793 r. papież Pius VI przyłączył się do koalicji przeciw Francji (Prusy, Anglia, Austria), która w tym czasie była potęgą militarną. W wojnie z koalicją wielką karierę zrobił Bonaparte. Koalicja szybko upadła, a w 1796 r. armia francuska wkroczyła do Państwa Kościelnego. Papież był zmuszony do zawarcia pokoju, który zawarto w Tolentino. W 1797 r. Państwo Kościelne przeszła pod panowanie Francji, a Rzym został wydany na łup żołnierzom. Pp. został uwięziony i wywieziony do Francji, gdzie w 1799 r. zmarł. Konklawe odbyło się w Wenecji pod osłoną cesarza austriackiego, gdzie następcą został Pius VII (14.III.1800-1823).
W listopadzie 1799 r. po zamachu stanu we Francji pierwszym konsulem zostaje Napoleon Bonaparte. Nastąpiło także odprężenie w życiu religijnym. Napoleon, chociaż był tylko deistą, potrzebował religii, która miała by szeroki wpływ społeczny. Pragną restytuować katolicyzm, aby znieść podział, który z wolna zabijał naród. Pragną także uczynić Kościół narzędziem pomocnym w jego absolutnych rządach.
Napoleon postanowił pertraktować z Rzymem na co Pp. przystał. Po wielu spięciach i turach rokowań doszło 15.VII.1801 r. do podpisania konkordatu (jako konwencji między Jego świętobliwością Piusem VII i rządem francuskim).
Starano się osiągnąć 2 cele :
- usunąć narosłe napięcia między Kościołem a państwem
- dostosować organizację kościelną we Francji do nowej sytuacji.
Uznano religię katolicką za religię większości francuskich obywateli.
1. Przyznano Kościołowi swobodę działania, ale z obowiązkiem stosowania się do przepisów porządku publicznego.
2. Unormowano sprawy majątku kościelnego (Kościół nie odzyskał utraconych dóbr).
3. Wprowadzono nowy podział diecezji: z 83 do 60 (50 biskupstw i 10 arcybp.)
4. Prawo obsadzania biskupstw (biskupów mianował Napoleon a zatwierdzał Pp.)
5. Proboszczów mianował bp. ale po uzgodnieniu z władzą państwową.
6. Mogły istnieć kapituły i seminaria ale bez dotacji państwowych.
7. Bpi. rezydujący do ustanowienia konkordatu mieli zrezygnować z swoich funkcji.
8. Szkoły nadal pozostawały świeckie.
Najwięcej sporu sprawił artykuł ustalający dymisję wszystkich dotychczasowych bpów. Nie wszyscy ten artykuł zaakceptowali. Themines z Blois i Coucy z La Rochelle zorganizowali czynny opór tworząc tzw. "Mały Kościół" - schizma.
Sam konkordat był bardzo ogólnie sformuowany, stąd Napoleon, aby konkordat został zaaprobowany, dołączył 77 artykułów organicznych (1802 r.), które ponawiały niektóre ograniczenia republikańskie Kościoła katolickiego. Na mocy tych artykułów wymagana była zgoda rządu na ogłoszenie papieskich zarządzeń i na zwołanie synodu krajowego czy prowincjonalnego, na utworzenie nowej parafii, polecały wprowadzić ujednolicony katechizm krajowy, zakazywały błogosławić małżeństwa przed zawarciem kontraktu cywilnego, ograniczały działalność papieskich nuncjuszy i delegatów. Bpi. byli całkowicie podlegli ministerstwu kultu. Pp. zaprotestował, ale kierowany realizmem na tym poprzestał. Po ratyfikacji konkordatu urządzono w katedrze Notre-Dame uroczystość pojednania Francji z Kościołem. Nastąpiła odnowa życia kościelnego.
Konkordat umocnił pozycję Napoleona. W 1802 r. dał państwu nową konstytucję, a w 1804 kodeks cywilny. W maju 1804 r. został obwołany dziedzicznym cesarzem Francuzów. Napoleon chciał koronować się na cesarza z tego też powodu zaprosił Pp. na tę uroczystość. Pp. zgodził się mając nadzieję, że uzyska pewne ustępstwa w kwestii artykułów organicznych. 2.XII.1804 r. odbył się akt koronacyjny Napoleona i jego żony. Napoleon, aby zaznaczyć, że nie przyjmuje korony od nikogo, założył ją sobie sam. Potęga militarna Napoleona wzrastała-zajął Wiedeń zmuszając Franciszka II do rezygnacji z tytułu cesarza rzymskiego. 2.II.1808 r. zajął ponownie Rzym. Powodem było niezgodzenie się Pp. na to, aby Napoleon miał prawo mianowania co trzeciego kardynała. Pp. nie chciał uznać artykułów gallikańskich, zniesienia celibatu, dopuszczenia do rozwodów w Państwie Kościelnym.
17.V.1809 r. Napoleon wcielił Państwo Kościelne do Francjii. W odpowiedzi na to Pp. rzucił na niego ekskomunikę. Pp. został wywieziony z Rzymu do Savony. Państwo Kościelne otrzymało francuską organizację. Kolejny gwałt Napoleona to zawarcie kolejnego małżeństwa z Marią Ludwiką. Z 29 kardynałów zaproszonych na ten ślub 13 nie przybyło za co zostali ukarani zakazem noszenia insygnii i wydaleni na prowincję.
Wzrastała liczba nie obsadzonych biskupstw gdyż Pp. odmawiał nominacji. Z tego też powodu Napoleon polecił zwołać synod narodowy w Paryżu. Rozpoczął się on 17.VI.1811 r. Znaczna część bpów. uznawała autorytet Pp. dlatego też Napoleon kazał zakończyć obrady. Wznowił nowy synod, na którym zatwierdzono, że jeżeli Pp. nie dokona aktu obsadzenia stolicy biskupiej, to po 6-ciu miesiącach wakandu może tego dokanać metropolita.
Napoleon wezwał Pp. do rezygnacji z urzędu i anulował wszystkie zawarte z nim układy.
Przed wyprawą na Rosję Napoleon kazał przenieść Pp. do Fontaineblean. Po powrocie z nieudanej wyprawy zawarł z Pp. układ który ogłosił jako konkordat z Fontaineblean. Pp. zgłosił protest i odwołał swój podpis.
Bitwa pod Lipskiem (klęska) zadecydowała o katastrofie Napoleona. 11.IV.1814 r. Napoleon podpisał abdykację na zamku w Fontainebleau, a 24.V.1814 r. Pp. powrócił do Rzymu. Na tę pamiątkę ustanowiono święto NMP Wspomożenia Wiernych.27. SPRAWY KOŚCIELNE NA KONGRESIE WIEDEŃSKIM.
Po przegranej Napoleona zebrał się kongres państw europejskich w Wiedniu, obradujący faktycznie pod dyktando pięciu mocarstw: Austrii, Wlk. Brytani, Prus, Rosji i Francji. Działał w kierunku równowagi politycznej w "Nowej Europie". Kongres zebrał się w 1815 r. i kierował się dwoma zasadami:
- legitymizmu: przywrócenie obalonych przez Napoleona dynastii w poszczególnych krajach m. in. Habsburgowie, Burbunowie i Państwo Kościelne.
- restauracji: przywrócenie przedrewolucyjnych stosunków społecznych.
Obawa przed dominacją któregoś z państw na Kongresie doprowadziła do zawarcia tajnego układu Anglii z Austrią i Francją, dzięki czemu Francja była pełnoprawnym uczestnikiem Kongresu.
Ze strony Stolicy Apostolskiej udział brał kard. Hercules Consalvi mianowany ponownie sekretarzem stanu przez Piusa VII 17.VI.1814 r. Mianowany ponownie, bo jak wiadomo pierwszy raz mianowany przez Piusa VII w roku 1800 gdy papież wrócił do Rzymu z wygnania ze Sieny dokąd go zesłano po Rewolucji Francuskiej i zajęciu Rzymu przez Francuzów. Zresztą niedługo potem, bo już w 1808 r. Napoleon ponownie zajął Rzym i w 1809 r. i wcielił Państwo Kościelne do Cesarstwa Francuskiego. Za ekskomunikę rzuconą na cesarza papież i kard. Consalvi zostali uwięzieni i wywiezieni do Francji do Savony. Odcięty od świata i od Kościoła rozchorowany papież podpisuje projekt kokordatu z Napoleonem 25.I.1813 r., który cesarz uznaje jako dokończony i ogłasza go w dzienniku ustaw. Za pozwoleniem cesarza papież wraca do Rzymu 24.V.1814 r. i już 17.VI. mianuje znów kard. Consalviego sekretarzem stanu.
Teraz po "stu dniach Napoleona" na Kogresie Consalvi musiał stoczyć batalie dyplomatyczną, by postanowienia Kongresu nie uderzyły w Kościół. Co udało mu się wynegocjować dla Kościoła? Przede wszystkim:
- Przywrócenie niezależności świeckiego zwierzchnictwa papieża nad Rzymem, na co wpłynął zapewne austriacki kanclerz Metternich, chcąc, by Rzym stał się strefą buforową pomiędzy południową a północną częścią Włoch. To świeckie zwierzchnictwo zapewniało papieżowi wykonywanie władzy duchownej.
Francuzi nie wycofali jednak swych jednostek z departamentu tybrzańskiego (z Rzymem włącznie) i trazymeńskiego z stolicą w Spoleto.
- Consalvi chciał ponadto zmniejszyć wpływ Austrii we Włoszech, albowiem domagała się ona zachowania dla siebie części Państwa Kościelnego tzw. legacje, które były administrowane przez dostojników rzymskich, a od 1797 r. należące do Francji na mocy traktatu podpisanego przez Piusa VI w Telentino. Ostatecznie zgodzono się oddać papieżowi te tereny z wyjątkiem obszarów na północ od Padu na rzecz Austrii i hrabstwa Venaissin na rzecz Francji.
- Przyznano nuncjuszom apostolskim rangę dziekanów dyplomatycznych przy wszystkich rządach gdzie były nuncjatury.
Ostatecznie uchwałę dotyczącą Państwa Kościelnego popisano 9.VI.1815 r.
Krótko po Kongresie podpisano z inicjatywy cara Aleksandra I tzw. "Święte Przymierze" z Austrią i Prusami (10.IX.1815). Miały one na wzór Trócy Św. okazywać sobie pomoc, by w rządach wewnętrznych i wobec innych państw kierować się zasadą ewangelicznej miłości. Do tego Przymierza zaproszono wszystkie kraje Europy z wyj. Turcji. W istocie tego przymierza chodziło o to, by pod jego osłoną utrwalić nielegalne zdobycze tych państw przed przyszłym bezprawiem.
Na mocy kongresowych postanowień ogłoszono, że istnieje naród polski, Kraków został wolnym miastem zaś Księstwo Warszawskie połączono unią personalną z Rosją.28. WIEK XIX: PRĄDY KULTUROWE, UMYSŁOWE, IDEOLOGIE NIESPRZYJAJĄCE
I PRZYCHYLNE KOŚCIOŁOWI I RELIGII.
1) Nowe ideologie przeciwstawne chrześcijaństwu.
A/ Światopoglądowe
Pozytywizm. Przemiany w kulturze europejskiej XIX w. łączyły się z rozwojem nauk eksperymentalnych i przyrodniczych. Nauka skupiała - zwłaszcza w drugiej połowie XIX w. - całą swoją uwagę na świecie przyrody. Badając świat w jego własnych strukturach, stawiała pytania, na które można było znaleść odpowiedź jedynie na drodze eksperymentu i dociekań intelektualnych. Doprowadziło to do wykrystalizowania się poglądów, że wszelki postęp zależy od rozwoju nauki. W takiej wizji świata i jego przyszłości nie było miejsca na religię i nadprzyrodzoność. Rozwijający się pozytywizm wyrażał postępujące tendencje zeświedczenia kultury. Od Augusta Comta uważano za realne, a tym samym pozytywne, to co jest dostrzegalne zmysłowo, w skutek czego prąd ten był nie do pogodzenia z chrześcijaństwem.
Ewolucjonizm. Wyrósł w naukach przyrodniczych. K. Darwin opracował teorię ewolucji, która tłumaczyła zagadkę świata (pochodzenie człowieka od małpy). Chrześcijaństwo nie umiało sobie poradzić z ewolucjonizmem a biblijnym opisem stworzenia świata.
B/ Społeczne
Socjalizm. Na pierwszym miejscu stawiał społeczne dobro, aż do unicestwienia praw jednostki. Z założenia filozofia ta chciała angażować w przebudowę gospodarki i społeczeństwa robotników. Tzw. socjalizm utopijny zakładał walkę klas jako motor postępu. Pierwszym przeciwnikiem walki klas jest chrześcijaństwo, które ze swoją "Miłością" staje się głównym wrogiem. Religia zostaje uznana jako opium dla ludu.
Liberalizm. W XIX w. stał się hasłem najbardziej popularnym w środowiskach postępowych a znienawidzonym w kręgach konserwatywnych. Swoimi początkami sięga od idei wolnościowych końca średniowiecza i renesansu. Liberalizm XIX w. jest jednak dzieckiem oświecenia. Stanowi on reakcję burżuazji przeciw dawnemu porządkowi społeczno-politycznemu. Żąda on całkowitej wolności dla jednostki, wolności słowa, bez prawa ingerencji Kościoła czy państwa. Wśród katolików sprawiał wiele problemów hierarchii (nie każdy może wierzyć jak mu się podoba, ale wiarę Kościoła czyni swoją). Kościół boi się liberalizmu, bo widzi go w skrajnej postaci, prowadzącej do anarchizmu. Hasłem liberałów była wolność sumienia. Byli wśród nich także katolicy skupieni wokół czasopisma L`Avenir (F. Lamennais), domagali się politycznej wolności narodów i odłączenia Kościoła od państwa. Doktryna ta jest bardzo pojemna, szeroka, o wielu formach: m.in. politycznym, ekonom., nauk., narod., relig.
2) Problemy ilościowe duszpasterstwa
- gwałtowny spadek liczby duchowieństwa
- Następuje gwałtowny wzrost liczby ludności w miastach
- Tworzą się ośrodki przemysłowe
- Następuje przedłużenie przeciętnej granicy życia. To prowadzi do konfliktu pokoleń (brak mieszkań, miejsc pracy)
- Sekularyzacja przyniosła upadek uczelni katolickich i rozwiązanie seminariów
- Powodem braku duchowieństwa jest także ogromna liczba zlikwidowanych zakonów
- Bpi nie mają dobrej kadry, która umiała by przygotować kandydatów do kapłaństwa
Do pracy w Kościele angażują się coraz częściej świeccy, co zmusza do poszukiwania nowych form pracy duszpasterskiej. Kościół zaradził w szybki sposób problemom ilościowym przez rozwój sieci parafialnych. W latach 1815-1914 wybudowano więcej kościołów niż przez 1700 lat. Kościoły budowane są ze składek wiernych. Na Górnym Śl. zdobywał sobie robotników, był to pewien fenomen w Europie (ks. A. Fitzek, ks. J. Szfranek).
3) Nowy wzorzec kapłana.
Duchowieństwo w połowie XIX w. nie miało jednakowego oblicza w całym Kościele. Duże różnice występowały między wiejskim plebanem we Francji, a wikariuszem w przemysłowej Nadrenii. W seminariach formację kapłańską kształtowali w Europie sulpicjanie, zalecając różne formy pobożności: cotygodniową spowiedź, okresowe dni skupienia, miesięczne rekolekcje. Francuski bp. Dupanloup upominał swoich duszpasterzy, by nie czekali na parafian tylko w kościele. Wielu kapłanów we Francji i Niemczech starało się dostosować metody duszpasterskie do potrzeb pewnych grup, jak: rzemieślnicy, dzieci, chorzy. Papieże drugiej poł. XIX okazywali troskę o podniesienie moralnego i umysłowego poziomu kleru, a przez to duszpasterskiej gorliwości. Nowymi ośrodkami kształtowania nowej postawy są Monachium i Tybinga. Duszpasterz jest współpracownikiem dzieła Chrystusa. Potrzeby praktyczne, społeczne już nie są punktem wyjścia. Przekazywanie zbawienia jest w centrum. We Francji kapłan jest bardziej człowiekiem modlitwy, stoi na uboczu problemów politycznych.
4) Katecheza.
Duszpastersko uformowany Pius X uważał katechizację za istotny wymiar posługi kapłańskiej. Nakazywał kapłanom zajmować się zaniedbaną katechezą dla dorosłych. Nowością było jego wskazanie, by kształtować świeckich katechetów. Polecił przygotować też nowy katechizm i uznał go za wzorcowy. Rozwój katechezy idzie w dwóch kierunkach. W krajach niemieckich szkoła jest wyznaniowa, na uniwersytetach są wydziały teologiczne. Podręcznikiem nauczania religii był „Katechizm” Deharbe, który usystematyzował wiedzę religijną. Po Rewolucji Francuskiej szkoły odebrano Kościołowi. Szkolnictwo stało się bezwyznaniowe, stąd powstał problem nauczania dzieci. Dlatego na terenie Francji katecheza odbywa się przy parafii. Akcentuje się tu życie sakramentalne - bierzmowanie, I-sza komunia św. Uroczystości te stają się świętem całej parafii, a nie jak wcześniej o indywidualnym charakterze. We Francji mniej zajmowano się teorią katechetycznego nauczania, gdyż nie istniała katedra teologii pastoralnej. Wskazywano na praktyczne umiejętności prowadzenia katechezy.
Na uniwersytetach wypracowano dwie metody prowadzenia katechez:
- monachijska (psychologiczna), wychodzi od pewnych stwierdzeń, konretów, dochodzi do pewnej formy dogmatycznej.
- wiedeńska (przeciwieństwo monachijskiej), od prawdy dogmatycznej do wyjaśnienia jej.
W XIX w., by rozbudzić życie religijne prowadzi się rekolekcje i misje parafialne. Od ok. 1820 r. pochodzi zwyczaj stawiania krzyża misyjnego.
5) Liturgia i pobożność katolicka.
Utramontanizm miał swój odpowiednik w ruchu, który postawił sobie za cel odnowę kultury religijnej, szczególnie życia liturgicznego. Rozwinął on się szczególnie w dwóch formach:
- benedyktyńskiej, nawiązujący do inspiracji Guerangera (ultramontanina), postulującego odnowę łacińskiej liturgii i zbliżenie jej do ludu
- ratyzbońskiej, rozwijającej się w ramach nurtu cecyliańskiego, dążącego do odnowy śpiewu gregoriańskiego i muzyki kościelnej.
Ruch liturgiczny wraz z ultramontanizmem prowadził do wewnętrznej konsolidacji Kościoła katolickiego. W odnowie liturgicznej duży wpływ mają klasztory benedyktyńskie we Francjii i Niemczech. We Francji Gueranger wydaje w latach 1829-30 "Rok liturgiczny". W Niemczech zajmowano się liturgią w aspekcie jej przydatności pastoralnej. Anzelm Schott wydaje "Mszalik" w jęz. niemieckim. Wolter propagował łączenie odnowy duchowego życia zakonnego z życiem liturgicznym. W tym tkwił problem reformy brewiarza. Sobór Watykański I zwrócił na to uwagę, a Leon XIII powołał komisję do przygotowania reformy brewiarza. Pius X pragnął tej reformy. Jego bulla "Divino afflatu" ogłosiła zmiany w Officium Divinum.
Zostaje podkreślony również udział we Mszy św., ale pobożność ludowa jest niesiona też nabożeństwami paraliturgicznymi:
- Adoracja Najśw. Sakramentu, przybierała różne formy. Pius IX zalecił wieczną adorację, która przyję się także poza Włochami w Anglii, Kanadzie i USA. W adoracji tej stosowano przebłaganie Chrystusa za grzechy.
- Z adoracji tej wypływał kult Najśw. Serca Pana Jezusa. Od 1856 r. rozciągnięto ten kult na cały Kościół poprzez parafialne misje.
- Pierwsze piątki miesiąca. Do ich odchodu przyczyniły się objawienia Małgorzaty Alacoque. Rozszerzało się apostolstwo modlitwy, a członków tej wspólnoty obowiązywała komunia św. raz w miesiącu i codzienny modlitwa w ustalonych intencjach.
- Częsta komunia św. Pius X wydał dekret w 1905 "O częstej" i w 1910 "O wczesnej" komunii św.
- Kongresy Eucharystyczne. Pierwszy odbył się w Lille we Francji (1881). Następne odbywały się najpierw co roku w Awinionie, we Fryburgu szwajcarskim, później w różnych odstępach czasowych.
- Kult Maryi. Z okresu objawień Matki Bożej zapoczątkowany został kult maryjny, który służył spotęgowaniu "Żywego Różańca", nabożeństw majowych, popieranych przez Piusa VII i przez niego obdarzonych odpustami. Leon XII zalecił w enc. "Octobri mense" praktykę codziennego różańca w październiku. Pierwszy kongres Maryjny zorganizowano w 1895 w Livorno. Sześć zatwierdzonych przez Kościół objawień: Katarzynie Laboure (1830), La Salette (1846), Lourdes (1858), Fatima (1917). Przyjmowała się praktyka poświęcania poszczególnych narodów Maryi.
6. Prasa i książka.
Czasopisma i gazety odgrywały dużą rolę w intelektualnej formacji katolików. W Niemczech Adam Lenning i Ignaz Dollinger, inspiratorzy ruchu katolickiego, docenili znaczenie prasy ale istniały trudności, jak: brak funduszów, pracowników i niechęć kleru. W Moguncji od 1821 wychodził "Katolik", w Nadrenii od 1844 r. założono dopiero "Rheinische Kirchenblatt". We Francji szczególne zasługi położyli asumpcjoniści ze swym wydawnictwem "Bonne Presse". Lamennais założył kongregację św. Piotra, by zajęła się rozwojem prasy katolickiej. W 1817 r. wydano 2 mln. 750 tys. dzieł antychrześcijańskich (np. "Życie Jezusa" Ernesta Renana, 205 wydań do 1923 r.). Największe znaczenie ma dziennik "La Croix". W Anglii pierwszy katolicki miesięcznik pojawił się w 1813 r. a w latach 30-tych prasa katolicka ukazuje się regularnie. Rozpoczyna się wydawanie książeczek do nabożeństwa. W latach 1841-1912 wydano 312 różnych śpiewników katolickich.
Liberalizm i ultramontanizm w pierwszej poł. XIX w.
LIBERALIZM, łac. liberalis - dotyczący wolności, kierunek polityczny głoszący hasła demokracji burżuazyjnej.
W Europie w pierwszej połowie XIX w. nasilają się prądy wolnościowe - liberalizm filozoficzno-religijny, polityczny, ekonomiczny. Można tu wyszczególnić prawa do wolności dla jednostki, grup społecznych i narodów. Ojcami liberalizmu politycznego są: Hobbes, Locke i Monteskiusz. W skrajnej postaci liberalizm żąda świeckości od państwa, rozdziału państwa od Kościoła, usunięcia z życia publicznego wszelkich elementów religijnych, laicyzacji szkół i szpitali, małżeństw cywilnych, odwołania przywilejów kleru. Kościół jest w opozycji do liberalizmu, boi się go bo wie, że liberalizm w skrajnej postaci to anarchizm. Liberalizmy XIX w. podejmą hasło: "Miejsce Kościoła jest w zakrystii i nie powinien się wtrącać do polityki, bo religia to prywatna sprawa każdego człowieka".
Szczególnie widać to na przykładzie republik latynoamerykańskich. Rewolucje i nowe podziały polityczne były bardzo niekorzystne dla Kościoła, bo powodowały dezorganizację struktur kościelnych. Duchowni niektórzy powrócili do Ojczyzny, zaś Stol. Apost. nie zatwierdzała bp-ów mianowanych przez rządy republikańskie. Przywódcy latynoamerykańscy szukali w Europie inspiracji ideologicznych - liberalizm z jego antyklerykalizmem i pozytywizm Comtea. Liberalne rządy początkowo ujawniały tendencje do utrzymania stosunków ze Stol. Apost., by mieć prawa na forum światowym i pozyskać dawne uprawnienia kościelne króla Hiszpanii (patronat). W latach 30-tych nowa generacja liberałów za warunek pełnej wolności człowieka uznała przekształcenie tradycyjnej struktury i działania Kościoła, domagała się zniesienia Jego przywilejów, kontroli państwa nad nim, odrzucenia jego autorytetu w nauczaniu. Liberałów niepokoiła działalność kapłanów z Europy, mieli oni lepsze wykształcenie i przygotowanie do walki z liberalizmem. Liberałowie chętnie pobudzali nacjonalizm w młodych republikach by wykazać, że Kościół jest ostoją kolonializmu. Postawę republikanów wobec Kościoła kształtowała religijność ludu co spowodowało wprowadzenie do konstytucji artykułu o uznawaniu i bronieniu jedynej religii katolickiej.
ULTRAMONTANIZM
Jest to nurt ideowy, który mocno podkreślał że autentycznym objawieniem i tożsamością Kościoła jest pp. - Stol. Apost. Dlatego tylko w ścisłej współpracy z pp. możliwa jest praca nad Kościołem i obrona Go przed zagrożeniem z zewnątrz. Za twórcę można uważać pp. Grzegorza XVI (1831-1846), który w 1799 r. nie będąc jeszcze pp. wydał dzieło "Trionfo della Santa Sede". W dziele tym zawarte są idee najwyższej władzy papieskiej, jego nieomylności, które opierają się na centralizacji rzymskiej i romanizacji życia kościelnego. Silnym ruchem stało się za pp. Piusa IX (1846-1878). Znalazło to przyjęcie i rozwinęło się w krajach pozaalpejskich - Niemczech i Francji. To ukierunkowanie się różnych krajów poza góry Alpy (ultra montanes) na papieski Rzym i wzorowanie się na nim nazwano ULTRAMONTANIZMEM. Określenie to wyszło z kręgów liberalnych, które chciały ośmieszyć świeckich i duchownych, że nie mają swych poglądów i "oglądają się za Alpy na papieża".
Teoretykami i propagatorami są ludzie świeccy - laikat, bo w pierwszej ćwierci XIX w. episkopat francuski jest skażony gallikanizmem a w Niemczech febronianizmem. świeccy którzy propagowali ultramontanizm: Joseph de Maistre w książce "Der Papst" - eksponował władzę pp. i tezę o jego nieomylności.
Felicjan Lamennais - przekonał najbardziej kler francuski do ultramontanizmu (do 30 roku życia świecki potem ksiądz). Powiedział on "bez pp. nie ma Kościoła, bez Kościoła nie ma chrześcijaństwa, bez chrześcijaństwa nie ma społeczności". W kampani prasowej za wolnością nauczania oparł się o tezy ultramontańskie, by podkreślić prawa kościoła i osłabić stanowisko gallikańsko nastawionych biskupów. Jako autor "Essai sur Lindifference" uzyskał sławę i zebrał wokół siebie młodych kapłanów rzymskiej orientacji.
Kard. Newman powiedział "w prawdziwej filozofii są dwie drogi: jedna wiedzie do ateizmu, druga do Rzymu".
Rozwojowi ultramontanizmu we Francji sprzyjały okoliczności. Kler szukał oparcia w Rzymie z powodu antyklerykalizmu na początku monarchii lipcowej. Biskupi potrzebowali pomocy Stol. Apost. w sporach doktrynalnych z ks. Lamennais. Ośrodkiem ideowym ultamontanistów była zakonna cela ojca Gaultiera - ze zgromadzenia Ducha świętego. Tu zatrzymywali się rzecznicy ultramontanizmu - Thomas Gousset i Pierre Parisis. Romanizacja objęła życie kościelne - widoczne w liturgii.
W Niemczech ultramontanizm musiał przezwyciężyć febronianizm, józefinizm i tradycje biskupów - książąt, którzy okazywali swą wielką niezależność. Odkryto teraz teologiczną tezę o uniwersalnym biskupstwie pp. Powstanie ultramontanizmu sprzyjało istnienie kół katolików. którzy dążyli do odnowy katolicyzmu niemieckiego. Największe znaczenie miał tzw."Krąg Moguncki" (Mainzer Kreis), korzystający z idei Lamennais`go i Mestera. Działał pod kierownictwem bp. Johanna Colmara, rektora seminarium duchownego Brunona Libermana i prof. Andreasa Rassa. Dążyli do wychowania kleru w orientacji rzymskiej i antyprotestanckiej, a w swym piśmie "Katolik" rozpowszechniali ultramontańskie tezy Belarmina. Teolog Johan Mohler pisał o pp. jako o żywym ośrodku jedności Kościoła. Drugi ośrodek ultramontański był w Spirze, gdy bp. był tam Johannes Geisel, potem Nicolaus Weis. Geisel jako arcybp. Kolonii propagował i realizował dalej idee ultramontańskie. W Monachium czynił to arcybp. Karl August Reisach - wychowanek niemieckiego kolegium w Rzymie.
Niemiecki ultramontanizm pierwszej połowy XIX w. różni się od francuskiego umiarem. Bpi po odrzuceniu tezy o wyższości soboru nad pp. uważali, że mogą kierować diecezjami bez oglądania się na Rzym. Mimo to rozpowszechniła się w Niemczech teza o nieomylności pp. w sprawach wiary (opowiedział się za nią Liberman). Ultramontanizm to "początek" dogmatu o nieomylności pp., który przjęto na soborze watykańskim I w 1870r.
29. PONTYFIKAT PAPIEŻA PIUSA IX I SOBÓR WATYKAŃSKI I.
Pius IX (1846-1878)-najdłuższy pontyfikat (32 lata). Można wyróżnić 2 okresy reform w ciągu jego pontyfikatu:
I. 1846-1850
Pp. do administracji Państwa Kościelnego dopuszcza świeckich, ustanawia Radę Państwa (rząd świecki) z kard. na czele, wprowadza dwu izbowy Parlament, ogłasza powszechną amnestię, uchyla kary aresztu domowego. Niestety z tych zmian nie są zadowoleni ani konserwatyści, ani liberałowie. A gdy Pp. odmawia wzięcia udziału Pań. Kość. w wojnie z Austrią, wywołuje to protesty. Organizowano demonstracje (początek 1.I.1848), wydalono Jezuitów, zamordowano świeckiego premiera Pań. Kośc. W tej sytuacji Pp. ucieka z Rzymu do Gaety (królestwo Neapolu), gdzie przebywał 17 miesięcy. Rzym ogłoszono Republiką z Mazinim na czele. W obronie Pp. wystąpiła Francja i Austria. Ich wojska interweniowały w Rzymie, obaliły Republikę, po czym Pp. mógł wrócić do Rzymu, gdzie pozostały wojska francuskie.
II. 1850-1878
W Pań. Kość. reformy podejmuje kard. Antonelli. Przyniosły one pewne uspokojenie. Ale we Włoszech narasta dążenie do zjednoczenia (w którym miałoby brać udział i Pań. Kośc.). Na Północy takim ośrodkiem jest Królestwo Piemontu (na czele król Wiktor Emanuel i premier Cavour), na Południu podziemie z Garibaldim na czele. Gdy Piemont zwycięża okupacyjne wojska austriackie, kilka prowincji papieskich chce przyłączyć się do król. Piemontu. Przyłączono Romanię. Pp. żąda jej zwrotu, a gdy to nie nastąpiło ogłasza wielką klątwę na uzurpatorów. Sam doznaje klęski z wojskami Piemontu (1860 r.), które zajęły Marchię i Umbrię. Pań. Kośc. (już właściwie tylko Rzym) staje się międzynarodowym problemem ("kwestia rzymska"). Pp. nie podejmuje rozmów z Cavourem, jest niegięty. Szuka poparcia biskupów. Ci jednak wystosowali "Adres" do niego, w którym potępili liberalizm, ale nie tak, jak chciał tego Pp. i opowiedzieli się za świecką władzą Pp.
Tymczasem Francja po klęsce z Prusami (1869-1870), wycofuje swoje wojska z Pań. Kość. Wtedy Piemont (z Garibaldim) zajmuje bezbronny Rzym (1870). W 1871 r. nowy rząd włoski wydaje Ustawy Gwarancyjne bez konsultacji z Pp., które uznawały Pp. za suwerena politycznego, przyznając mu kilka budynków, roczną pensję, oraz swobodne wykonywanie duchowej władzy Stolicy Świętej. Pp. nie dowierzając rządowi odrzucił to, ogłosił się "Więźniem Watykanu". Chodziło mu o to, by sprawę Pań. Kość. rozstrzygnąć drogą dwustronnych układów, by nie było to podyktowane jedynie dobrą wolą rządu, gdyż przy jego zmianie Pp. mógłby utracić prawa, które posiadał.
Sukcesy tego pontyfikatu:
- pp. wznowił hierarchię katolicką w Anglii, Walii, Szkocji (metrop. w Westminstern + 12 biskupstw)
- utworzono w Holandii metropolię w Utrechcie + 12 biskupstw.
- pp. zawarł konkordaty z Rosją (1847), Hiszpanią (1851), Austrią (1855), Ekwadorem (1863)
i Wenezuelą (1869)
Sprawy wewnątrzkościelne:
- powiększenie organizacji kościelnej o 206 nowych diecezji i wikariatów apostolskich
- odnowienie misji i popieranie rozwoju zakonów
- dwukrotne potwierdzenie nabożeństwa do Serca Pana Jezusa
- 1854 r. - ogłoszenie dogmatu o Niepokalanym Poczęciu NMP
- 1864 r. -ogłoszenie enc. "Quanta cura" wraz z katalogiem 80-ciu zdań ujętych jako błędnych i potępionych przez Kościół, pt. "Syllabus errorum". Potępiono racjonalizm, liberalizm, masonerię, socjalizm, naturalizm. Ogłoszenie " Syllabusa" wywołało wrogość do pp., krytykując go za zacofanie, przeciwstawianie się nowoczesnej cywilizacji i niweczenie zdobyczy kultury.
Sobór Watykański I (1869-1870)
Na decyzję zwołania soboru wpłynął wzgłąd pastoralny: przeciwstawianie się racjonalizmowi i naturalizmowi oraz potrzeba dostosowania kościelnego prawodawstwa do zmian w życiu Kościoła, jakie zaszły od soboru trydenckiego.
Pp. Pius IX w 1864 r. powołał 4 komisje do przygotowania soboru: dogmatyczną, d/s zakonnych, d/s Kościołów Wschodnich i misji oraz d/s kościelno-politycznych.
W 1867 r. pp. ogłosił sobór, który faktycznie rozpoczął się 8.12.1869 r. w obecności ok. 700 bp. W 1870 r. ogłoszono Konstytucję Dogmatyczną "O wierze" (o racjonaliźmie) - przedstawiono katolicką naukę o Bogu, Objawieniu i wierze. Mówi, że Boga można poznać przez rozum z rzeczy stworzonych.
Wiele kontrowersji wzbudziła Konstytucja Dogmatyczna "O Kościele" (1870), która zawierała dogmatyczną naukę o nieomylności pp. , stwierdzając, że bp. Rzymu ma najwyższą władzę w Kościele w sprawach wiary, obyczajów, karności i kierownictwa kościelnego, a gdy występuje "ex cathedra" w sprawach wiary i moralności to jego wypowiedzi są nieomylne same z siebie, a nie na mocy zgody Kościoła. Przeciwnikami tego dogmatu były Niemcy i Francja. Także na samym soborze doszło do podziału na infallibilistów (zwolenników ogłoszenia dogmatu) oraz antyinfallibilistów (przeciwników). Mimo tego większość głosowała za.
Po ogłoszeniu dogmatu opozycja się nie uspokoiła i w wyniku jej działania Kościół spotkały trzy ciosy:
- zerwanie konkordatu przez Austrię
- powstanie Kościołów starokatolickich (nie uznaję dogmatu)
- podjęcie Kulturkampfu przez Prusy
W czasie obrad Soboru do Rzymu wtargnęły wojska Piemontu i uniemożliwiły prowadzenie obrad. Pp. przełożył je na czas dogodniejszy, jednak nigdy już nie zostały wznowione.
Końcowa data soboru: 1.09.1870.
30. PONTYFIKAT PAPIEŻA LEONA XIII (1878-1903).
Urodził się 2.03.1810 r. Joachim Pecci pochodził z zubożałej rodziny szlacheckiej. Uczył się w domu, później w kolegium jezuickim w Viterbo, studiował na Gregorianum. Po ukończeniu teologii studiował na akademii Dei Nobili.
W 1837 r. przyjął święcenia kapłańskie obdarzony od razu godnością domowego prałata papieskiego. Później był referendarzem Sygnatury i konsultorem Kongregacji Soboru.
W 1838 r. został delegatem papieskim w Benewencie, potem w Spoletto, a następnie w Perugii, gdzie przyjął od Grzegorza XVI sakrę biskupią i tytuł arcbp. Diametty. W 1843 r. został wysłany do Belgii jako nuncjusz, gdzie przebywał do 1846 r. W Belgii ścierały się trzy kierunki plityczne: liberałów, liberalnych katolików i ultramontańskich katolików. Nuncjusz w sporze między episkopatem a rządem Belgii o komisję egzaminacyjną na uniwersytecie w Lowanium poparł episkopat za co został usunięty z nuncjatury na życzenie rządu. Wracając do Włoch przez Nadrenię, Anglię i Francję zapoznał się z uprzemysłowionymi regionami i zupełnie nową sytuacją ekonomiczno-społeczną ludności. Wtedy też zrodziła się u niego myśl o sytuacji gospodarczo-społecznej ludzi - kwestia robotnicza, którą pp. podjął w swoim nauczaniu.
Osiadł na stolicy biskupiej w Perugi. W 1851 r. Pius IX kreował go kardynałem. Dbał o naukę i kształcenie kleru a także o misje i dobroczynność.
Zwalczał włoski ruch rewolucyjny, występował przeciw antykościelnemu ustawodawstwu Piemontu. Ujawniał też w listach pasterskich zainteresowanie sprawami ekonomiczno-społecznymi. Czynił to pod wpływem bp. Kettelera podzielając jego obawy co do socjalizmu, ale nie uległ lękowi przed tym antykościelnym ruchem.
Po śmierci Piusa IX zebrało się konklawe w nowych warunkach (po zaborze Rzymu), trwało ono od 18-20.02.1878 r. Głosowało 60-ciu kard. z czego 44 na Pecciego. Swój program działania pp. wyłożył w enc. "Inscrutabili" z 21.04.1878 r. Zapowiedział obronę nieprzemijających wartości duchowych i moralnych, bez których nie może istnieć prawdziwa kultura i cywilizacja. Wśród tych wartości była zagrożona rodzina, która jest podstawą życia społecznego i państwowego oraz nadprzyrodzonej koncepcji ludzkiego celu. Pp. starał się działać po nowemu, ukazywać nowe ujęcia i stosować nowe środki. W Kościele umocnił autorytet Stolicy Apostolskiej i jej nuncjatur.
Polityka papieża
Leon XIII objął Stolicę Apostolską przy bardzo napiętych stosunkach z kilkoma państwami. Włochy nadal borykały się z zaborem Rzymu, sprawa rzymska nie została rozwiązana w czasie tego pontyfikatu. W Niemczech trwa Kulturkampf. We Francji Trzecia Republika jest antyklerykalna.
Papież sprzeciwiał się liberalnej koncepcji władzy. Swoją koncepcję przedstawił w enc.:
- "Libertas" (1888), wyjaśnił co można przyjąć z nowych poglądów na temat sumienia, kultu, prasy. Odróżnił on w nauce Kościoła elementy stałe od zmiennych wynikających z danej epoki. Nie godził się na sekularyzację instytucji.
- "Diuturnum illud" (1881), pp. przypomniał, że Kościół pełnił pokojową rolę pośrednika między państwami w czasach Świętego Cesarstwa np. wystąpił na prośbę Bismarcka jako rozjemca w sporze między Niemcami i Hiszpanią o Wyspy Karolińskie, Hiszpania jednak odmówiła mu prawa wydania wyroku.
Leon XIII nie tylko był politykiem, ale miał naturę władczą. Podejmował inicjatywy, które przekazywał do wypełnienia kardynałom i sekretarzom stanu (Franchi, Nina, Rampolla). Także wśród nuncjuszów pp. miał utalentowanych dyplomatów. Dzięki nowym ambasadom pp. odzyskał prestiż Stolicy Apostolskiej i to nawet w krajach niekatolickich.Świadczą o tym hołdy składane pp. przez przedstawicieli państw.
Chrześcijańska demokracja
Jej prekursorem stał się nurt postulujący zmiany ustroju. W XIX w. nurt ten wyraźnie określił swój cel: dążyć do takich zmian ustrojowych by położyć kres niepokojom, które wywołuje liberalizm, a nie popaść w marksistowski kolektywizm.
Leon XIII w enc. "Graves de communi" (1901 r.) posłużył się nazwą Chrześcijańska Demokracja, ale chciał by była ona ruchem społecznym a nie politycznym, i by na rzecz poprawy bytu robotników działała pod kierownictwem hierarchii.
W enc. "Diuturnum illud" za idealną formę państwa uznał paternalistyczną monarchię, najlepiej urzeczywistnioną w okresie św. cesarstwa kiedy to papieże namaszczali cesarzy.
Na temat Chrześcijańskiej Demokracji Pp. wypowiedział się w 1898 r. do robotników francuskich: jeśli demokracja zachowa chrześcijańskie wartości, zwłaszcza miłość bliźniego, wtedy przyniesie Francji pokój, dobrobyt i szczęście. Według Pp. złem od którego demokracja musi się odgrodzić jest socjalizm.
Na wskutek robotniczych pielgrzymek w 1891 r. Pp. ogłosił enc. "Rerum novarum" - "karta robotników". W tym dokumencie Pp. przeprowadził krytykę socjalizmu, skoncentrował się na obronie prawa do własności prywatnej. Popierał związki zawodowe, które miały dbać o interes robotników.
Leon XIII w rozwoju centralizmu rzymskiego dążył do uczynienia z Stolicy Apostolskiej rzeczywistego centrum Kościoła Katolickiego. Był elastyczny, popierał konferencje biskupów. Na stanowiska mianował bp. z opozycji z czasu soboru.
Kładł duży nacisk na naukę. Przyczynił się do odnowy tomizmu. W enc. "Aeterni Patris", stwierdził, że nauka św. Tomasza jest autorytatywną w dziedzinie filozofii, nakazał wykładanie jej w seminariach. Zreorganizował także Uniwersytet Gregoriański.
W enc. "Providentissimus Deus" (1893 r.) apelował, by Biblię studiować w sposób zbliżony do wymogów epoki. Biblia bowiem nie usiłuje dostarczyć rozwiązań naukowych a opisuje rzecz tak jak się objawiały.
W 1902 r. utworzono Papieską Komisję Biblijnych Studiów. Wcześniej, bo w 1880 r. Pp. udostępnił archiwa Watykanu dla wszystkich wyznań.
Do zasług tego Pp. należy też rozwój kultu Serca Pana Jezusa (1900 rok jubileuszowy - oddano całą ludzkość Sercu Jezusowemu) i Najśw. Maryii Panny (enc. różańcowa "Octobri mense").
Ogółem Pp. wydał 46 enc., które poruszały kwestie społeczne, życie sakramentalne i inne formy kultu.
Przez swoją politykę Pp. zbliżył się do innych wyznań chrześcijańskich a także do kultur niechrześcijańskich:
- prowadził rozmowy z anglikanami (przedstawicielem Pp. był Dezyderiusz Mercier, który dyskutował z lordem Califaxem). Rozmowy te zatrzymały się na sporze o ważność święceń. Komisja kardynałów powołana przez Pp. stwierdziła, że liczy się intencja święcącego a intencja święceń jest intencją sakramentalną.
- w 1897 r. Wydał enc. zielonoświąteczną adresowaną do chrześcijan wschodu w celu zbliżenia do innych wyznań chrześcijańskich.
W efekcie udało się za tego pontyfikatu przełamać opory w nawiątyniu kontaktów z kluczowymi państwami Europy:
- w 1885 r. cesarz Wilchelm II przybywa do Rzymu, kończy się Kulturkampf w Niemczech,
- w 1885 r. do Rzymu przybył król Anglii,
-prowadzono rozmowy z carem Mikołajem II.
O poularności Pp. Leona XIII może świadczyć fakt, że na złoty jubileusz kapłaństwa wszystkie państwa (oprócz Italii) przysłały mu życzenia.
31. SYTUACJA KOŚCIOŁA I KATOLIKÓW WE FRANCJI W XIX W.
W 1814 r. powróciła dynastia Burbonów, którzy wcześniej zniszczywszy kraj teraz chcieli odzyskać sympatię społeczeństwa przez Kościół katolicki. Ich rządy to lata 1815-1830.
Ludwik XVIII (zm. 1824) w nowej konstytucji (1814) uczynił katolicyzm religią państwową a innowiercą zapewnił wolność sumienia i kultu. Zobowiązał wszystkich do święcenia niedzieli, zawiesił rozwody, przywrócił prowadzenie ksiąg metrykalnych przez duchownych, powieżył duchownym nauczanie szkolne. W 1817 r. przygotowywano nowy konkordat korzystny dla Kościoła, lecz nie ratyfikował go parlament. Obowiązywał więc zmodyfikowany konkordat z 1801 r. Zwrócono majątki kościelne, zwiększono liczbę diecezji z 50 do 80. Po zamordowaniu następcy tronu w 1820 r. władzę objęli ultrarojaliści ( skrajni monarchiści ) z Villele em na czele. Kościół uzyskał wtedy korzystne zarządzenia m. in. dekret o karze za wystąpienia w prasie przeciw religii. Wzrósł jednak antyklerykalizm.
Za Karola X (1824-30) wzmocniły się wpływy duchowieństwa. Był on człowiekiem religijnym, prowadził politykę klerykalną. Koronację w Reims ( historyczne biskupstwo zniesione w 1801 ) przyjęto jako oznakę rządów we współpracy z Kościołem.
Za rządów Burbonów możliwa była odnowa życia religijnego dzięki poparciu materialnemu i moralnemu państwa dla Kościoła. Zwiększyła się liczba kościołów, seminariów, przeprowadzano misje ludowe, wzmożono edukację młodzieży przez kler, powstało mnóstwo zgromadzeń zakonnych. Zwiększyła się liczba powołań kapłańskich. Kapłani choć nie byli najlepiej przygotowani to było wśród nich wielu gorliwych np. św. Jan Vianey (zm. 1856). Odnowiono episkopat, w okresie tym mianowano 90-ciu biskupów. Zbyt słaby był jednak ich kontakt z kapłanami i wiernymi. Duchowieństwo przez rewolucję straciło szereg przywilejów, oparcia w tronie i słaby był ich kontakt z biskupami dlatego szukało ścisłej łączności z Głową Kościoła - ultramontanizm. W latach 20-tych XIX w. tworzy się grupa duchownych i świeckich wokół pisma " Pszyszłość " na czele z ks. Felicite Robert de Lamennais (od 1810 r. był we Francji rzecznikiem ultramontanizmu, później nazywany "apostołem wolności"). Opowiadał się on za wolnością nauczania, chcąc wobec państwa podkreślić prawo Kościoła. Walczył o wolność i niezależność Kościoła, by mógł wywierać wpływ na społeczeństwo. Pragnął oddzielenia Kościoła od państwa, bo uderzenie w państwo może spowodować klęskę Kościoła. Próbował liberalizm wprowadzić do katolicyzmu, bo powszechnie uważano, że liberalizm to rozwój i postęp, a skoro Kościół mu się sprzeciwia więc jest jego antytezą. Poglądy te zaniepokoiły biskupów, bo wydawało się, że prowadzą do nieposłuszeństwa wobec władzy kościelnej a przez to do anarchii, zakazano więc działalności ks. Lamennais. Papież Grzegorz XVI potępił liberalizm w encyklice "Mirari vos" (1832).
Rewolucja Lipcowa w Paryżu (27-29.07.1830). Bezpośrednią przyczyną polityczną jej wybuchu było dwukrotne rozwiązanie izby deputowanych ludowych. Proklamowano sojusz "ołtarza z tronem". Kler francuski nie dostrzegł społecznych przyczyn wzmagającej się obojętności religijnej ludu i bezbożności kręgów intelektualnych. Do tego doszedł problem protestantów, którzy zaczęli walczyć o swoje przywileje. Ludzie zaczęli mścić się na dotychczasowy sojusz "ołtarza z tronem". Dewastowano kościoły, seminaria, prześladowano kler. Gniew podsycał niewygasły gallikanizm parlamentarny. Rewolucja Lipcowa obaliła zasadę władzy królewskiej z ustanowienia Bożego.
7.08.1830 - Ludwik Filip książę Orleanu został królem Francuzów, a nie Francji, co podkreślało, że ma władzę z woli ludu. Nowa konstytucja uznawała katolicyzm za religię większości Francuzów, a nie za religię państwową. Po rewolucji chciano rządu, który "nie spowiada się" - monarchia odeszła więc od sojuszu "ołtarza z tronem". Papież uznał nowegomonarchę lecz nie uczynił tego arbp. Paryża. W 1833 r. przywrócono normalne stosunki Kocioła z państwem. Rząd doceniał wpływ duchowieństwa na lud, ale dbał też, by nie tworzono odrębnych ugrupowań politycznych. Powiększono budżet na cele kultu, co pozwoliło utworzyć wiele nowych parafii. Na biskupów wybierano też solidnych i pobożnych kandydatów.
Nowe problemy przyniósł spór Charlesa de Montalemberta, który chciał wymusić na rządzie wolność nauczania, chciał też utworzyć partię katolicką. Od 1808 r. istniał we Francji państwowy system szkolny. Po 1815 r. powstał problem wolności nauczania. Prywatne elementarne szkoły wyznaniowe zatwierdzono w 1833 r. , duchowni mogli być publicznymi nauczycielami. W 1850 r. powstają średnie szkoły wyznaniowe a w 1875 uniwersytety katolickie.
Rewolucja lutowa-1848 r. (Wiosna Ludów) była wynikiem wcześniejszych ruchów wolnościowych, które miały poparcie dużej części duchowieństwa katolickiego. Ludy oczekiwały wyzwolenia narodowego, politycznego i społecznego. W Paryżu wybuchła 23 lutego sprowokowana zakazem odbycia zebrania politycznego. Doszło do starcia z wojskiem, przerażony Ludwik Filip abdykował na rzecz wnuka. 25 lutego rząd ogłosił II Republikę pod hasłami: wolność, równość, braterstwo. Przeprowadzono szereg zmian, w których uczestniczyli duchowni m. in. głosili patriotyczne kazania i poświęcali sadzone "drzewka wolności". W okresie tym demokratyczną działalnością wśród katolików odznaczali się: Frederic Ozanam, dominikanin Henri Lacordaire, ks. Henri Maret. Po raz pierwszy w historii Francji przeprowadzono demokratyczne wybory, które dały 15-tu duchownym mandat w parlamencie m. in. H. Lacordaire owi. Ludzie ci zajmowali się też narastającymi problemami robotniczo-społecznymi. F. Ozanam chciał kwestię społeczną rozwiązać przez intesyfikację opieki katolików nad biednymi. Po rewolucji powstał dla Kościoła we Francji problem nie tylko uznania Republiki, ale przyjęcia jej socjalistycznego charakteru, niepokoiło to głównie katolików.
W 1848 r. Ludwik Napoleon (III) został prezydentem. Był życzliwy wobec Kościoła: obiecał wolność nauczania w szkołach średnich, udzielić pomocy papieżowi w obronie państwa kościelnego, biskupi otrzymali mandaty w parlamencie, nakazał święcenie niedzieli. Zyskał przez to poparcie katolików. 02.12.1851 r. dokonał zamachu i ogłosił się cesarzem. Istnieje alternatywa: L. Napoleon cesarzem, albo Republika socjalistyczna.
Kościół przez 4 lata II Republiki uzyskał usunięcie pozostałości Artykułów Organicznych, prawo budowy nowych kościołów, tworzenia szkół wyznaniowych, odbywania synodów, rozwój zakonów, armia otrzymuje kapelanów, rozwój pomocy społ. katolików na rzecz ubogich. Wojna krymska (1854-56) przyniosła Napoleonowi miano obrońcy katolików na Bliskim Wschodzie i zacieśniła jego więź ze Stolicą Apostolską.
Niezależnie od popierania Kościoła przez państwo wzrasta zobojętnienie religijne katolików we Francji o okresie II Cesarstwa. Źródła zobojętnienia: szkoła przez wiele lat była achrześcijańska, pojawiło się wiele popularnych pism krytycznych wobec chrześcijaństwa np. "Życie Jezusa" E. Renana, który ukazał Chrystusa jako wspaniałego człowieka, filozofia A. Comta głosząca zanik religii, nierozwiązana do końca kwestia społ. Przy Kościele zostaje inteligencja i dawna szlachta. Kościół traci znaczenie wśród ludu na wsi.
1869-70 - wojna z Prusami. Pokój zawarty z Prusami, oddający im Alzację i Lotaryngię wywołał w Paryżu rewolucję (18.03.-27.05.1871), która ogłosiła się Komuną Paryską. Przystąpiła do przebudowy ustroju, upada cesarstwo i powstaje III Republika. Rządy Komuny przypominały rządy Konwentu z czasów Wlk. Rewolucji Francuskiej. Następuje silne prześladowanie Kościoła. Zaczynają rządzić partie umiarkowane, ale antyklerykalne. Uważano, że "niebezpiczeństwo klerykalizmu to niebezpieczeństwo monarchii". Komuna Paryska została stłumiona, lecz pozostawiła przepaść między robotnikami a burżuazją, a także między nimi a Kościołem. Nieufność do Kościoła mieliteż chłopi. W tej sytuacji ograniczone znaczenie miało poświęcenie Francji Najśw. Sercu Pana Jezusa. Nabożeństwa budziły na duchu katolików, ale nie pozyskiwały tych, którzy już odeszli. Wzrastała liczba zakonów żeńskich, malała zaś liczba powołań kapłańskich. Na początku 1871 r. wybrano francuski "rząd ładu moralnego", w którym przewagę mieli katolicy. Umożliwił on wpływy Kościoła w państwie: w armii, opiece społ. i nauczaniu. Umożliwiono powstanie uniwersytetów kat. w 1875 r. (m. in. Paryż, Lille, Lyon, Angers, Tuluza) i rozwój szkolnictwa katolickiego.
W III Republice, gdy republikanie utrwalili swe rządy w nowych wyborach w 1876 r. i w 1881 r. stosunek władzy państwowej do Kościoła stał się wrogi. W tym okresie następuje redukcja praw kościelnych: duchownych zobowiązano do służby wojskowej, zniesiono obowiązek świętowania niedzieli, zniesiono kapelanów wojskowych. 1879 - ustawa zabraniająca nauczania zakonom i zgromadzeniom nie uznanym przez państwo. 1882 - laicyzacja nauczania elementarnego. Ograniczeniami objęto kazania, procesje, stowarzyszenia świeskich katolików, szpitale, cmentarze. W 1884 r. przyjęto ustawę o rozwodach. 1886 r. - zlikwidowano naukę religii w szkołach.
Papież Leon XIII starał się zachęcić katolików, by odeszli od chęci wznowienia monarchii chrześcij. (co było już nierealne), a stanęli na konstytucyjnym prawie republiki. Laicyzację Francji poprzedziło wiele wydarzeń m. in. konfliktowa sprawa szkół wyznaniowych, udział zakonów w nauczaniu, antyklerykalizm.
01.07.1901 r. - wydanie prawa ponownie zabraniającego prowadzenia szkół przez zgromadzenia (rządy E. Combesa), nie mogły istnieć szkoły prowadzone przez zgromadzenia. W 1903 r. zniesiono wszystkie zakony i zgromadzenia z wyjątkiem 5-ciu, które prowadziły misje. Episkopat zaprotestował. Odpowiedzią rządu był zakaz wspólnych zebrań. Papież Pius X był gotowy na ustępstwa, ale napięcie wzrosło, gdy rząd zabronił dwom biskupom wyjazdu do Rzymu w sprawach kościelnych. Prezydent Francji złożył wizytę na Kwirynale królowi Włoch a nie papieżowi. Tu zaprotestował sekretarz papieski. Rząd francuski odwołał więc swego posła przy Watykanie. 14.01.1905 r. - obalono Combesa, ale sytuacja się nie zmieniła. Groźny na pocz. XX w. jest proces kapitana wojsk francuskich Dreyfusa - był on Żydem, a sprawa dotyczyła szpiegostwa na rzecz innego państwa. Wokół tej sprawy wytworzyły się dwa stanowiska: monarchiczno-antysemicko-liberalne oraz katolickie. Pierwsze było za jego winą a drugie go uniewinniało. Orzeczono, że nie jest winien i to załamało środowisko monarchiczne.Uważano, że ta sprawa to opowiedzenie się za państwem wyznaniowym bądź laickim.
9.XII.1905 - ogłoszono prawo rozdziału Kościoła od państwa. Kościół traci osobowość prawną. Republika gwarantuje wolność sumienia i spełniania kultu pod pewnymi warunkami, ustalonymi dla dobra ogółu. Ludność katolicka protestowała, także Pius X w 1906 r. odrzucił to prawo (enc."Vehementer nos"), nie wykluczając pertraktacji. Budynki kościelne stały się własnością państwa, zniesiono budżet na cele kultu. Godzono się na powstanie stowarzyszeń kat. Grupa wiernych nie mniejsza niż 20 osób mogła wydzierżawić od państwa budynki kościelne. Stolica Apostolska zgodziła się na ten stan rzeczy dopiero w latach 20-tych po I woj. św. i trwa do dziś.
Nowa ustawa nie przyniosła śmierci Kościoła. Zaczął się rozwój (po osłabnięciu wrogości wobec religii) grupowych form życia religijnego. Zwoływano kongresy, nowe stowarzyszenia, powstają dzieła wspomagające powołania kapłańskie i seminaria, wzrasta działalność społeczna katolików. Zawiązała się akcja katolików: Action Catholique de la Jennese Franqeise (ACJF), założona w 1886 przez Roberta de Roquefeuil, a rozwinięta Alberta de Mun. Przygotowywała młodzież do działania apostolskiego. Współdziałano ze starszymi katolikami nad przywróceniem ładu społecznego.
32. KATOLICYZM W ANGLII I IRLANDII W XIX W.
Katolicy w krajach innowierczych znajdowali się w diasporze walczyli jednak o swoje prawa, które zostały im odebrane. Wielka Brytania w tym czasie to trzy grupy ludności: Anglicy, Irlandczycy, ludzie żyjący w koloniach.
1/ Anglia
W Anglii pod koniec XVIII w. katolicy stanowili około 1% ludności, czyli ok. 60 tyś. Wzmocniła ich imigracja katolików irlandzkich. Katolicy odprawiali swe nabożeństwa głównie w kaplicach ambasad państw katolickich. Stratą dla życia kościelnego była kasata jezuitów, którzy pozostali, ale jako kapłani diecezjalni.
W 1776 r. katolicy otrzymali pierwsze ustawowe uznanie swego wyznania (Cathatolic Relief Act), co było aktem rehabilitującym katolicyzm. Ustawa ta wywołała oburzenie wśród innowierców, zwłaszcza w Szkocji. Mimo sprzeciwów katolicy utworzyli w 1782 Komitet Katolicki, którego głównym celem było przywrócenie hierarchii katolickiej.
W 1791 r. Relief Act poszerzono. Nadawał on status prawny parafiom katolickim pod warunkiem obowiązkowej rejestracji i zezwalał kapłanom na pełnienie funkcji liturgicznych po złożeniu przysięgi lojalności. Ustalono jednak trzy ograniczenia:
- Kościoły katolickie nie mogły mieć na zewnątrz nic co by świadczyło o ich przeznaczeniu do celów religijnych.
- Nie wolno było poza nimi sprawować nabożeństw.
- Zakazano nosić publicznie strój duchowny (poza kościołem)
W roku 1800 zawarto akt unii politycznej Irlandii z Anglią, co było związaniem losu katolików w obu krajach. W Anglii trwały dyskusje co do przyznania katolikom praw politycznych. Podczas debaty w Izbie Gmin w 1813 r. postawiono katolikom trzy warunki:
- Stolica Apostolska miała przyznać królowi prawo veta przy ustanawianiu biskupów.
- Rząd zachowa prawo kontroli kontaktów katolików z Rzymem.
- Duchowni i świedcy katolicy przed przyjęciem funkcji publicznych będą składać przysięgę wierności.
Projekt upadł, zaczęły się polemiki, sprzeciwili się biskupi irlandzcy, widząc w tym poddanie Kościoła państwu protestanckiemu. Po wyborach w 1826 r., korzystnych dla katolików przyjęto ustawę (bill emancypacyjny), którą 13.04.1829 r. przyjął parlament i zatwierdził król. Bill emancypacyjny dał katolikom:
- bierne prawo wyborcze
- dostęp do wszystkich urzędów, z wyjątkiem tronu królewskiego, urzędu lorda, kanclerza i urzędu vice-hrabiego Irlandii
Teraz poważniej zaczęto myśleć o przywróceniu hierarchii. Katolicyzm wzmacniał się napływem irlanczyków (działalność Nicholasa P. S. Wisemana, konwersja J. H. Newmana) na co jednak duszpasterstwo angielskie nie było przygotowane (brak kościołów, szkół) stąd zrodziła się potrzeba wzmocnienia organizacji kościelnej.
Pius IX wzmocnił 29.09.1850 r. katolicką hierarchię w Anglii i Walii, ustanawiając metropolię w Westminsterze i 12-tu biskupów diecezjalnych. Arcybiskupem został Stephan Wiseman. Nowa hierarchia zajęła się rozbudowaniem sieci parafialnej i szkołami dla ubogich katolików. Na synodach prowincjonalnych (1852, 1855, 1859) określono granice parafii i zajęto się sprawą zwiększenia liczby katolików. Wiseman utworzył diecezjalne zgromadzenie kapłanów oblatów św. Karola, przełożonym mianował Manninga-konwertytę, który w 1867został arcybiskupem Westminsteru i kierował Kościołem w Anglii przez 27 lat. W 1908 r. zorganizowano w Londynie Kongres Eucharystyczny.
2/ Irlandia
Ludność w Irlandii była w większości katolicka. Katolicy zorganizowani w Stowarzyszeniu Katolickim, byli gotowi do złożenia Koronie Angielskiej przysięgi wierności za przywrócenie im swobód.
1774-modus vivendi, wprowadzony ze względu na kłopoty Korony ze Stanami Zjednoczonymi pozwolił:
- rozwinąć jawnie działalność religijną
- zakładać klasztory
W 1784 r. uzyskano całkowitą wolność kultu katolickiego (kościoły jednak nie mogły mieć dzwonnic i dzwonów). W 1800 podpisano akt unii, co pogłębiło przedział między katolikami a anglikanami oraz między katolikami irlandzkimi a agielskimi. Biskupi irlandzcy potępili w 1813 r. projekt rządowy, próbujący normalizować sytuację Kościoła. Na czele nieprzejednanych staną dubliński adwokat D. O`Connell, który wskrzesił w 1823 Stowarzyszenie Katolickie. Stał się niekoronowanym królem Irlandii. Wydanie billu emancypacyjnego uznano za zwycięstwo O Connella. Irlandczycy uzyskali drobne ustępstwa:
- zniesienie 10-ciu biskupstw anglikańskich (1832)
- zniesienie dziesięcin płaconych przez lud na rzecz duchowieństwa (1838)
Konflikty polityczno-społeczne zepchnęły na dalszy plan sprawy religijne.
W 1847 r. Irlandia doznała klęski głodu, co doprowadziło do masowej emigracji ludności. Katolicy stanowili jednak nadal 80% ludności. Budowano nowe kościoły i tworzono katolickie instytucje. Kler kształcono zasadniczo w kraju, zwłaszcza w seminarium w Maynooth.
Paul Cullen-arcybiskup z Armogh, potem z Dublina przewodniczył Kościołowi w latach 1849-1878. Otrzymał od papieża uprawnienia legata apostolskiego. Mógł więc odprawić synod krajowy w Thurles w 1850 r., który zabronił katolikom uczęszczania na międzywyznaniowe uniwersytety.
3/ Ruch oksfordzki
Efektem ożywienia religijnego ok. 1830 r. było powstanie:
A/ Ruch szerokiego Kościoła - zał. Samuel Coleridge i Thomas Arnold; dążył:
- do przyznania świeckim większych praw
- lepszego przygotowania duszpasterskiego biskupów
- reformy systemu zażądzania kościelnymi finansami
B/ Ruch oksfordzki - zał. John Keble (1833); dążył:
- do wzmocnienia autorytetu Kościoła
- nawrotu doktrynalnego i liturgicznego do Kościoła pierwszych wieków
- pogłębienia życia religijnego wiernych
Etapy rozwoju ruchu oksfordzkiego:
1) Traktarianizm (1833-1841) - przedstawicielem był J. H. Newman, duchowny anglikański, który stwierdził, że Kościół anglikański jest bardzo bliski katolickiemu. Poglądy te skłoniły go do konwersji na katolicyzm (1845)
2) Puseyizm (1841-1860) - przedstawicielem był anglikański teolog Edward Pusey. Zachował on jednak kierunek anglikański.
3) Rytualizm (ok. 1860) - dążność do uwzględnienia obrzędów rytuału rzymskiego w nabożeństwach anglikańskich (cześć krzyża, obrazów, Matki Bożej i świętych, podnoszenie Hostii podczas Mszy, modlitwy za zmarłych).
33. KOŚCIÓŁ KATOLICKI W MEKSYKU I AMERYCE ŚRODKOWEJ
W XIX I XX W.
Meksyk
W 1511 r. Wyspy Antylskie otrzymały organizację kościelną, powstały 3 biskupstwa. Ok. 1526 r. chrześcijaństwo wkroczyło do Meksyku (obejmował on wówczas Honduras, Gwatemalę, Nikaraguę, Kostarykę i San Salwador).
Sytuacja Kościoła w Meksyku wydawała się dobra, połowa ziemi należała do niego, duchowieństwo niższe było pochodzenia tubylczego. Głównie oni włączali się w ruchy rewolucyjne z racji społecznych. X. Costilla poderwał wieśniaków do walki pod sztandarem MB z Gwadelupy, w jego ślady poszedł ks. Pawon, który domagał się zwrócenia ziemi Indianom i zniesienia niewolnictwa. Warstwy wyższe opowiadały się za panowaniem Hiszpanów. W 1820 r. gen. Augustyn de Itrubile podjął walkę o niepodległość ogłaszając się 24.II.1821 cesarzem Meksyku jako Augustyn I, po dwóch latach obalony. Uważany był za prawdziwego obrońcę tradycji meksykańskich. W 1823 r. ogłoszono Meksyk Republiką, a w 1824- przyjęto konstytucję na wzór Stanów Zjednoczonych Ameryki. Wszystko to działo się za sprawą sił liberalnych. Na czele republiki staną Valentino Gomez Faries. 30.XI.1826 r. wygnano Hiszpanów co spowodowało ubytek wśród duchowieństwa. 16.V.1831 r. ogłoszono układ między prezydentem Gvererą a Pp. Grzegorzem XVI - jako prawo państwowe, miało ono zapewnić obsadzenie wakujących stolic biskupich. Pp. jednak nie uznał Republiki, co spowodowało, że umowa nie weszła w życie. Od roku 1833 władzę objęli jorkiści, a prezydent Lopez de Sanktanna zatwierdził uchwałę o zniesieniu klasztorów i przynależących do nich majątków. Walki o władzę rozgrywały się między dwoma obozami o dwóch rytach: jorkiści i szkotyści (zwolennicy centralizmu).W 1854 r. wybuchł ruch rewolucyjny "La reforma" (Juares), który miał na celu wprowadzić klasyczny liberalizm, w 1857 r. ogłoszono nową konstytucję; zawierała ona artykuły, których celem było wprowadzenie liberalizmu do sfery ekonomicznej i politycznej, wywłaszczenie Kościoła, rozdział Kościoła od państwa. W opozycji stanął abp Labastida, poparł on cesarza Maksymiliana. Po odzyskaniu władzy Juares złagodził antyklerykalne prawa. Następny dyktator Diaz w swoich dwóch kadencjach rozpowszechnił profiryzm (despotyzm Diaza), na który składały się:
a) sekularyzacja wg. prawa z 1855 r.
b) tolerancja religijna z racji ekonomicznych,
c) idee masońskie.
Diaz nie zniósł rozdziału Kościoła od państwa natomiast mogli wrócić zakonnicy i dokonano nowej organizacji Kościoła: utworzono 3 metropolie (Oaxaca, Mouterey, Durango), erygowano 11 biskupstw. W 1896 r. odprawiono synod prowincjalny oraz urządzano Kongresy. W 1910 r. wybuchła wielka meksykańska rewolucja społeczna, wywołana przez Maderę (został on prezydentem), niedługo jednak został obalony przez gen. Huerty, wobec którego Kościół się zdystantował. Nowi teoretycy rewolucji zmierzali do stłumienia wpływu religii na społeczeństwo. Dlatego w 1911 r. do konstytucji meksykańskiej włączono artykuły wrogie tradycyjnym wpływom religii co wywołało bunty kat., które krwawo stłumiono.
W 1937 r. połączono katolickie organizacje w Union National Sinaquista, potępiono rewolucjonistów, liberalne wpływy, nawoływano do opowiedzenia się za " mistycznym " porządkiem (humanitaryzm, miłość, hiszpańskie dzidzictwo, Kościół Kat.). Zaczęto na początku 1937 r. znosić ograniczenia dot. liczby księży w Meksyku, otwierano kościoły, powrócił abp.Flores i bp. Zarate. Kościół zaczął popierać prezydenta Cardenasa, który zainicjował pojednanie Kościoła z państwem. Nieugiętość katolików oraz ich gorliwość religijna doprowadziły do kompromisu dzięki czemu katolicyzm zachował swe miejsce wkulturze narodowej. Nadal jednak obowiązuje ustawodastwo antyklerykalne, które posiada sens tylko czysto formalny.
Ameryka środkowa
W początkowym okresie panowania liberałów Gwatemalą rządził Rafael Carrera. W 1840 r. ogłoszono nową konstytucję, która przywróciła Kościołowi przywileje i zwróciła zakonom zabrane ziemie.
W 1852 r. rząd gwatemalski podpisał jako pierwsze państwo Ameryki Łacińskiej konkordat z Watykanem ( utrzymanie dziesięcin, przywileje dla duchowieństwa ). Swoimi rządami Carrera spowodował, że w 1861 r. Honduras podpisał podobny konkordat, a w 1862 także Salwador.
W 1871 r. liberałowie obalili rządy w Hondurasie, Salwadorze i Gwatemali. Zaproponowali program antyklerykalny, niszcząc władzę doczesną Kościoła.
Liberalny prezydent Gwatemali Justo Barriosa w 1879 r. zwołał zgromadzenie konstytucyjne. Opracowano nową konstytucję z większością ustaw antyklerykalnych. Kościół został pozbawiony osobowości prawnej, ziemskiej, miejsc kultu, zniesiono klasztory, rozdzielono Kościół od państwa, zlaicyzowano szkolnictwo.
W 1882 r. w Gwatemali zalegalizowano protestantyzm.
Na przełomie XIX/XX w. Koścół Kat. w Ameryce środkowej został zmuszony do respektowania szeregu antyklerykalnych ustaw prawnych. Cechą katolicyzmu w tym okresie był prawicowy nacjonalizm.
W 1944 r. wybuchła rewolucja społeczna. Kościół zaczął szukać dróg do ściślejszch kontaktów z masami indiańskimi. Po wybuchu rewolucji prawicowi nacjonaliści katoliccy pod kierunkiem abp. M. Avellano zaatakowali komunizm i protestantyzm.
W 1954 r. konserwatywna arystokracja odzyskała władzę. Kilka lat później uchwaliła ustawy antyklerykalne. Wprowadzono poprawki do konstytucji ograniczając działalność Kościoła (zwłaszcza w szkolnictwie).
Kostaryka - Republika środkowo-amerykańska, sytuacja wyjątkowa. Przyznała Kościołowi szeroki zakres wpływów w sprawach doczesnych. Kościół kierowany przez abp. V.Martineza wykorzystał swe uprzywilejowane stanowisko.
34. STOSUNKI KOŚCIELNO - POLITYCZNE W NIEMCZECH W XIX W.
Sekularyzacja w Niemczech.
Zwycięstwo rewolucyjne wojsk francuskich przyniosło zmiany polityczne w krajach niemieckich co z kolei wywołało gwałtowne zmiany w strukturze organizacyjnej tamtejszego Kościoła. Na podstawie wcześniejszych rokowań przyjęto w pokoju z Campo Formio (1787 r.) zasadę, że książęta niemieccy otrzymują rekompensatę w postaci terytoriów kościelnych za zabrane przez Francję ziemie po lewej stronie Renu. Zasadę tę potwierdzono na sejmie w Ratyzbonie w 1803 r. Uchwalono też sekularyzację i mediatyzację. Sekularyzacja dawała władcą prawo dysponowania dobrami Kościoła oprócz tych, które należały do parafii. Mediatyzacja zaś polegała na wcielaniu mniejszych księstw do większych państw.
Przewidziano:
a) stałe dotacje dla biskupów i katedr
b) uposażenie dla duchowieństwa pozbawionego dochodów z zabranej ziemi
c) państwo miało ustalić wysokość sum na utrzymanie kościołów, szkół, szpitali i instytucji dobroczynnych.
W wyniku sekularyzacji zlikwidowano wszystkie klasztory, wszystkie kościelne księstwa niemieckie, a pozostałe majątki kościelne przeszły w ręce książąt.
Po bitwie pod Austerlitz cesarz habsburski ogłosił się cesarzem austriackim (1806). Jest to koniec imperium cesarstwa niemieckiego powstałego w 962 r. gdy pp. namaścił Ottona I.
Książęta niemieccy utworzyli Związek Reński pod dyrektywą cesarza Francuzów i arcbp. mogunckiego T. Dalberga, który potem został arcbp. Ratyzbony i prymasem Niemiec (bez Prus i Austrii). Za swój cel przyjął on utworzenie niezależnego Kościoła niemieckiego.
Próby zawarcia konkordatu.
Po 1815 r. Stolica Apostolska czyniła starania, by zawrzeć konkordat z Rzeszą Niemiecką, ale nie było kompetentnego partnera. W 1817 r. zawarto konkordat z królestwem katolickim - Bawarią. Konkordat stworzył dobre warunki dla Kościoła. W 1825 r. królem zostaje Ludwik I, który w Monachium stworzył ośrodek ochraniający życie religijne katolickie. Ludwik I odnowił szereg klasztorów i utrzymał konkordat z Rzymem. Za Ludwika II sytuacja Kościoła jest również dobra. Duchowni mają pełną swobodę, a Bawaria staje się mocnym ośrodkiem katolickim. Kryzys rozpoczyna sią po soborze watykańskim I. Rząd Bawarii występuje przeciw dogmatowi o nieomylności papieża i popiera starokatolików.
Prusy.
Prusy jako państwo protestanckie na Kongresie Wiedeńskim przyjmowały i reprezentowały interesy protestantyzmu niemieckiego. Po zajęciu Śląska przez Prusy, katolicy na tych terenach byli dyskryminowani, chociaż oficjalnie mieli zagwarantowaną swobodę. W 1850 r. katolicy otrzymali w konstytucji wolność a Kościół uzyskał swobodę w działaniu. Zaczęły powstawać nowe zgromadzenia zakonne i akcje charytatywne. W 1848 r. w Moguncji odbył się zjazd katolików niemieckich tzw. Katholikentag, na którym za sprawą arcbp. Kettelera postulowano rozwiązanie kwestii robotniczej. Zjazdy odbywały się do 1869 r.
Kulturkampf w Prusach
Termin "Kulturkampf" (walka kulturowa) użyty został po raz pierwszy 17.01.1873r. podczas przemówienia w parlamencie pruskim przez posła, radykalnego liberała Rudolfa Virchowa. Miał oznaczać walkę liberalnego państwa z Kościołem o kulturę a stał się określeniem walki o pełne podporządkowanie Kościoła państwu. Najsilniej walka ta wystąpiła w Prusach w latach 1873 - 1875 za rządów kanclerza Otto Bismarcka. Pierwszym aktem Kulturkampfu było zniesienie w 1871 r. wydziału katolickiego przy pruskim ministerstwie oświaty. W ślad za tym poszło usunięcie kleru ze szkół pruskich i wydalenie jezuitów oraz zakonów im pokrewnych. W 1873 r. wydano tzw. prawa majowe, które były ustawami antykościelnymi. Kandydaci do stanu duchownego musieli kształcić się na uniwersytetach państwowych i zdawać państwowe egzaminy. Wprowadzono nadzór nad seminariami, obowiązek zatwierdzania przez władze państwowe kandydatów na stanowiska kościelne, przyznano starokatolikom prawo do świątyń i majątków katolickich, obowiązek zawierania ślubów państwowych przed kościelnymi. Od biskupów zażądano przysięgi, że będą stosować się do tych przepisów.
W 1875 r. Pius IX ogłosił, że prawa majowe są nieważne a duchowieństwo i wierni poparli w tym papieża.
Bismarck zastosował represje wobec tych, którzy się sprzeciwiali. Część biskupów i kapłanów pozbawiono stanowisk, część skazano na grzywny, a część wtrącono do więzień. Wprowadzono zarządy świeckie do majątków kościelnych. Wiernym pozostali tylko "księża rządowi", których jednak nie zaakceptowano. Wprowadzono więc tzw. "nabożeństwa laickie" odprawiane przez świeckich. Ciągłe represje utwierdzały tylko katolików w zdecydowanym oporze. Ducha podtrzymywała ówczesna niemiecka prasa katolicka, która była w tym czasie mocno rozpowszechniona. W parlamencie rozgorzała walka przeciw prawom majowym prowadzona przez partię Centrum Katolickie.
Dwukrotny zamach na cesarza Wilchelma I oraz wybór pp. Leona XIII w 1878 r. skłoniły Bismarcka do zmiany stanowiska. Rozpoczęły się pertraktacje z dworem papieskim. W 1878 r. odbyło się spotkanie Bismarcka z nuncjuszem Masellą. Dzięki temu Bismarck mógł z honorem wycofać się z antykościelnych poczynań. Od 1880 r. zaczął zawieszać prawa majowe. Obsadzano wakujące biskupstwa i parafie, zniesiono kary nakładane na duchownych. W 1890 r. zniesiono obowiązek służby wojskowej duchownych. W 1894 r. zezwolono na powrót redemptorystom i Zgromadzeniu Ducha Świętego a w 1904 r. także jezuitom. Tak zakończyła się walka o kulturę w Prusach.
35. ŚW. PIUS X, ASPEKTY PASTORALNE PONTYFIKATU.
Giuseppe Sarto ur. się 2.VI.1835 r. Kapłanem został w 1858 r., w 1884 r. został bp. Montui gdzie przekształcił zaniedbaną diecezję w diecezję wzorcową. W 1893 r. pp. Leon XIII mianował go kard. i patriarchą Wenecji. Po śmierci Leona XIII w konklawe liczyło się 2 kandydatów - Rampolla (sekretarz stanu pp. Leona XIII) i Sarto. Wtedy kard. Jan Puzyna z Krakowa zgłosił "veto" w imieniu dworu wiedeńskiego wobec Rampolli. Dlatego też 4.VIII.1903 r. wybrano kard. Sarto papieżem.
Jego najbardziej wpływowi współpracownicy: Vives y Tuto - doradca świętego Oficjum, kard. Gaetano de Lai, Kard. Merry de Val. Jego pontyfikat jest "czysto" duszpasterski i zna problemy Kościoła od strony praktycznej. Jego zasada to: "Instaurare omnia in Christo" (odnowić wszystko w Chrystusie).
1. Troska o podniesienie poziomu moralnego i umysłowego kleru:
a) Reforma Seminariów (wychowania seminaryjnego). Chodziło o seminaria niższe, których było we Włoszech ok. 300. Po dyskusji z bpami, pp. wydał w 1907 r. program nauki seminaryjnej i w 1908 r. regulamin seminaryjny, który normy organizacyjne, wychowawcze i dyscyplinarne. Pp. polecił otworzyć seminaria regionalne dla kilku diecezji (ok. 50-100).
b) Pp. miał świadomość, że kapłani będą tacy jak ich bpi. przypomniał więc im ideał bp. na przykładzie Anzelma z Canterbury wydając enc. "Communium rerum" (1909). Od bp. wymagał regularnego przybywania do rzymu "ad limina" co 5 lat i dostarczania szczegółowych sprawozdań o stanie diecezji.
- ideał kapłana przedstawił w enc. "Incunda sane " (1904) z okazji 1300 rocznicy śmierci Grzegorza Wielkiego i w obszernym wywodzie z okazji 50 lecia swego kapłaństwa ogłoszonym enc. "Haerent animo" (1908), który osobiście zredagował. podany przez niego ideał kapłana uwzględniał wszystkie zalety dobrego duszpasterza.
2. Skierowanie uwagi duszpasterzy na kult Eucharystii.
Ważne są tu dekrety: "O częstej komunii św." (1905), gdzie zalecił postulowane już przez Sobór Trydencki częste, wręcz codzienne przyjmowanie komunii św. z zachowaniem warunków: - stan łaski (wolność od grzechów),- dobra intencja,- post eucharystyczny (od północy).
Drugi dekret "O wczesnej komunii św." (1910), który postuluje wczesną komunię św., gdy dziecko potrafi odróżnić chleb zwykły od eucharystycznego. Te dekrety przyczyniły się do nazwania pp. Piusa X "papieżem Eucharystii".
3. Sprawy wewnątrzkościelne - (reforma liturgii, Kurii rzymskiej).
- w 1903 r. rozpoczął od reformy muzyki kościelnej,udzielając poparcia śpiewom gregorińskim ("Motu proprio" z 20.XI.1903 r.). Następne "Motu proprio" (1904), polecił benedyktynom z Solesme wydanie gregoriańskich melodii.
- w 1907 r. upoważnił zakon benedyktynów do rewizji Wulgaty, zaś w 1909 r. utworzył Instytut Biblijny w Rzymie aby zwiększyć znaczenie studiów biblijnych w Rzymie.
- reforma Brewiarza kapłańskiego w 1911 r. Głównym celem było pogodzenie pracy duszpasterskiej z odmawianiem godzin kanonicznych. Nastąpiło skrócenie szczególnie czytań, psalmów i wspomnień (commemoratio). Zostało to ogłoszone bullą "Divino afflnatu" (1.XI.1911)
- Z inicjatywy pp. podjęto sprawę kodyfikacji prawa kanonicznego. Główne prace prowadził późniejszy kard. Piotr Gaspari, sekretarz Pacelli (pp. Pius XII) i A. Sapieha. Kodeks tenarcydzieło myśli kanonicznej. Kodeks został wydany już po śmierci pp. Piusa X w 1917 r.
- W 1908 papież dokonał reformy Kurii (ustanowionej od 1587 r. przez papieża Sykstusa V na zasadzie kongregacji kardynalskich). Zmniejszono ich liczbę z 18-tu do 12-tu i dokonano nowego podziału ich zadań. Zreformował trybunał kościelny - Rotę Rzymską.
- W 1909 r. przez wydanie "Acta Apostolicae Sedis" stworzył pismo urzędowe, w którym ukazywały się wszystkie papieskie rozporządzenia.
- W 1905 r. opracowano jednolity katechizm dla Italii - miał się stać pomocą w nauczaniu religii.
- Papież jest pionierem Akcji Katolickiej - w encyklice "Vehementer nos" (1906 r.)podaje swą koncepcję Akcji Katolickiej. Wzywała ona katolików do zaangażowania się w życie Kościoła (działalność społeczna i charytatywna).
4. Obrona czystości wiary przed modernizmem.
Moderniści głosili, że dogmaty wiary Kościoła są zmiennymi symbolami religijnej prawdy tzn. zależnie od rozumienia poszczególnych epok mogą być rozumiane, modernizowane, czy na nowo formułowane. Spory wokół modernizmu wywołał francuski kapłan Alfredo Loisy, który zainspirowany protestancką krytyką biblijną odniósł zasady metody historycznej krytyki literackiej do badań naukowych nad Pismem Św. Papież potępił modernizm w encyklice "Pascendi Dominici gregis" (1907). Skrytykował modernistyczną koncepcję krytyki biblijnej i subiektywne traktowanie Biblii, orzekł o niezmienności dogmatów. Modernizm określony został jako "zbiornik" wszystkich herezji. Papież podał środki do usunięcia zła modernizmu. Enc. zawiera "Syllabus" - wykaz 60-ciu błędów teologicznych. 1.09.1910 r. papież wydał Motu proprio "Sacrorum Antistitum", w którym żądał od duchowieństwa w Kościele przysięgi antymodernistycznej (aż do 1968 r.)
5. Sprawy polityczne.
- odblokował rozwiązanie "sprawy rzymskiej", wycofując po cichu zakaz uczestniczenia w życiu politycznym katolików włoskich i zgodził się na powstanie katolickiej partii politycznej. W enc. "In fermo proposito" (1905) podaje zasady obowiązujące katolików w działaniu.
- W 1905 r. we Francji ogłoszono rozdział Kościoła od państwa. Państwo gwarantuje wolność sumienia i spełnianie kultu religijnego pod pewnymi restrykcjami dla dobra publicznego. Zniesiono budżet na cele kultu i przyznano państwu budynki kościelne. Kościoły mogły być powierzone stowarzyszeniom wyznaniowym utworzonym przez wiernych. Papież zaprotestował przeciw temu w enc. "Vehementer nos" (1906), ale rząd przystąpił do wykonania ustawy. Papież złożył kolejny protest w enc. "Gravissimo officio" (1906) - zabronił wiązania się stowarzyszeń wyznaniowych. Zaprzestano wtedy wykonywania ustawy, ale powstał problem prawnego użytkowania kościołów. Zdecydowano się, by kościoły były użytkowane bez określenia tytułu prawnego, co wywołało administracyjny nieład.
2.08.1914 r. papież wezwał narody do pokoju i do modlitwy o pokój. Zmarł w nocy z 19/20.08.1914 r. Kanonizowany przez Piusa XII 20.05.1954 r. Wg proroctw Malachiasza był ogniem gorejącym (ignis ardens).
36. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POCZYNAŃ MISYJNYCH KOŚCIOŁA W XIX W.
Zastój pracy misyjnej Kościoła kat. sięgał połowy XVIII w. Miały na to m.in. wpływ: spory o ryty malabarskie i chińskie, sprawa jezuitów (akcja antyjezuicka doprowadziła do zniesienia w 1773 r. tego zakonu). Poza tym racjonalizm, pragmatyzm i utylitaryzm, które przyniosło oświecenie nie sprzyjały pracy misyjnej. Dopiero od ok.1830 r. wzrasta zainteresowanie misjami, aż do ponownego rozkwitu misji kat. na przeł.XIX i XX w.
Na Soborze Wat. I (1869/70) zdołano jedynie przygotować schemat o misjach. W schemacie uwzględniono problematykę misji Łacińskich na Bliskim Wschodzie nie uwzględniając misji wśród pogan. Sobór zalecił zakładanie: Stowarzyszenia Rozkrzewienia Wiary i Stowarzyszenia do popierania szkół na Wschodzie.
Na większe zainteresowanie pracą misyjną wpłynęły następujące czynniki:
1. Rozwój kontaktów między poszczególnymi krajami i kontynentami w XIX w., co związane jest z systemem kolonialnym. Kraje europejskie zainteresowały się misjami afrykańskimi i azjatyckimi.
2. Pojawienie się nowych środków lokomocji np. statki parowe. Przyniosło to także podniesienie bezpieczeństwa podróży.
3. Rozkwit życia zakonnego, które za pierwszorzędny cel wybrały pracę wśród ludów pogańskich np.:
- Misjonarze Najśw. Serca Jezusowego
- Misjonarze Słowa Bożego (Werbiści).
We Francji powstały zgromadzenia zajmujące się kształceniem kleru tubylczego krajów misjonowanych:
- Siostry od św. Józefa z Cluny
- Ojcowie misji afrykańskich z Lyonu
- Ojcowie Biali.
Ponad to pracą misyjną zajęły się:
- zakon Jezuitów (odnowiony w 1814 r.)
- niektóre klasztory benedyktyńskie (kongregacja otyliańska).
4. Zwrócenie uwagi na misje przez papieży XIX-tego wieku:
- pp. Pius VII wznowił Colegium Urbanum z XVI w.
- Grzegorz XVI (1831/46). Przed wyborem na pp. był prefektem Kongregacji Wiary. Jako pp. w swej pierwszej enc. misyjnej "Probe nostris" z 1840 r. przypomniał katolickiemu Zachodowi jego obowiązki na polu misyjnym. Poparł także rozwój stowarzyszeń o charakterze misyjnym. W 1845 r. wydał on Instrukcję Rozkrzewienia Wiary "De clero indigeno", która wskazuje na konieczność wychowania rodzimego kleru (wbrew poglądowi o jego niskiej kulturze).
- Leon XIII. Jego praca sprzyjała sytuacji misji. Zabiegał o polepszenie stosunków państwo-kościół we Francji i w Niemczech, wysyłał podziękowania do cesarzy Japonii i Chin za dobre traktowanie misjonarzy.
- Pius X. Zreformował Kurię Rzymską. Kongregacja Rozkrzewiania Wiary zajęła się odtąd krajami niechrześcijańskimi.
5. Zmiana świadomości misyjnej w społeczeństwie kat. Dotąd przede wszystkim rządy i królowie ponosili koszty misji. Zrozumiano jednak, zwłaszcza gdy Kongregacja Rozkrzewiania Wiary wspierająca misje utraciła swoje majątki, że odpowiedzialność za misje ciąży na całym Kościele. Powstały liczne stowarzyszenia misyjne:
- Związek Rozkrzewiena Wiary (1822 r. Lyon)
- Stowarzyszenie Dzieciątka Jezus (1843 r. Paryż, dzieci i młodzież)
- Sodalicja św. Piotra Klawera (zał. przez M.T.Ledóchowska, działa na rzecz misji afrykańskich)
- Bractwo św. Leopolda, działało w Austrii
- Dzieło św. Piotra Apostoła (miało służyć pomocą dla kształcenia kleru tubylczego).
Poruszano także tematykę misyjną na łamach prasy.
Problemy misji
1. Rywalizacja na terenie misyjnym z protestantami. Misje protestanckie to inicjatywy towarzystw misyjnych mających charakter niemal prywatny, miały one fundusz pochodzący ze skarbu państw protestanckich lub od prywatnych dawców. W Kościele kat. zaś zaczyna brakować funduszy na ten cel.
2. Rywalizacja mocarstw lokalnych.
3. Wykorzystywanie prac misyjnych dla celów politycznych np. Francja prześladowała Kościół na własnym terenie a w krajach misyjnych Go popierała.
4. Obojętność religijna i niemoralne życie chrześcijan na terenie państw misyjnych.
5. Liczne męczeństwa i prześladowania np. męczennicy Korei (32 mężczyzn i 50 kobiet), męczennicy z Ugandy (22 osoby, umęczone w 1885 r.)
W ciągu XIX w. ogółem pozyskano 30 mln. katolików. Papieże od Grzegorza XVI bardziej zainteresowali się pracą misyjną. Papieże Pius IX, Leon XIII, Pius X powołują samodzielne struktury kościelne na terenach misyjnych.
Praca misyjna obejmowała nie tylko pogan ale i niekatolików. Pp. Pius IX stworzył dla tego celu w Propagandzie Wiary odrębny wydział dla spraw wschodnich, który Benedykt XV podniósł do godności odrębnej Kongregacji. Benedykt XV założył odrębny Instytut Wschodni prowadzony przez Jezuitów.
PRAWOSŁAWIE ROSYJSKIE W XIX I XX WIEKU.
A/ Zarząd i nauczanie. Wierni.
Zarząd Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego należał do Świątobliwego Synodu, któremu przewodniczył metropolita Moskwy, ale faktycznie był podporządkowany absolutnej władzy cara. Zastępcą cara w Synodzie był oberprokurator, z reguły człowiek świecki, którego uprawnienia w stosunku do Kościoła sięgnęły zenitu w drugiej połowie XIX w. On też był faktycznym rządcą Cerkwi. W latach 1865-1880 oberprokuratorem był Dmitrij Tołstoj - biurokrata o nastawieniu antykatolickim. Jednak dużą troską otoczył seminaria i akademie duchowne, przeprowadzając w nich reformę. Po nim oberprokuratorem został Konstantin Pietrowicz Pobiedonoscew (1880-1905),dobry pawnik, filozof, człowiek pobożny. Był przeciwny demokracji i parlamentaryzmowi. Uważał, że tylko sprawny zarząd Kościoła, czystość prawosławia, troska o liturgię może uchronić Rosję przed rewolucją. Rozbudował zarząd Świątobliwego Synodu, zreorganizował szkolnictwo cekiewne, zdynamizował misje wśród ludów niechrześcijańskich w Rosji. Akademie teologiczne w Petersburgu, Moskwie, Kazaniu i Kijowie były bardziej uzależnione od miejscowych biskupów. Przyjmowały one tylko seminarzystów. Na przełomie XIX i XX w. prawie każda diecezja wydawała własne czasopismo, akademie wydawały czasopisma naukowe np. petersburski "Cerkovnyj Vjestnik". Akademia moskiewska od 1872 r. zaczęła drukować po rosyjsku dzieła Ojców Kościoła. Poważne osiągnięcia w zakresie historii Kościoła zdobył Makary Bułgakow (1816-1883), uczeń akademii kijowskiej, późniejszy metropolita moskiewski, autor 12-to tomowej "Historii Ruskiej Cerkwi" (1857-1866). Inni zasłużeni w tej dziedzinie to: A. Gorskij (badacz biblioteki Świątobliwego Synodu w Moskwie), Gołubinskij, Lebiediew, Bołotow, Małyszewskij. Na odcinku teologii dogmatycznej zasłużył się Fiłariet Humiliewskij, pisząc swój podręcznik dla wyższych zakładów teologicznych. Nieco wcześniej M. Bułgakow wydał "Prawosłavnoje dogmaticzeskoje bogosłovie". W użyciu był także podręcznik dogmatyki rektora akademii kijowskiej A. Amfitieatrowa. Inni znani teologowie tego okresu to: Kaptierew, Starogorodskij, Malinowskij, Głubowskij.
W roku 1892 Rosyjski Kościół Prawosławny podjął dialog z Kościołem starokatolickim. Niektórzy teologowie na nowo podjęli problemy Filioque i o Niepokalanym Poczęciu. W 1863 r. powstało Towarzystwo Szerzenia Biblii w Rosji, dzięki któremu ukazały się kolejne księgi Pisma św. w języku rosyjskim. Teologia moralna pozostawała pod silnym wpływem teologii katolickiej i duńskiego moralisty protestanckiego Martensena, którego dzieła zostały przetłumaczone na język rosyjski.
Religijność prostego ludu kształtowała głównie liturgia i pielgrzymki do sanktuariów. Wiara ich była często powierzchowna i bez pogłębienia teologicznego. " Zabierz rosyjskiemu wieśniakowi ikonę, to zabierzesz mu jego religię " (Pobiedonoscew). Obok tych negatywnych zjawisk dało się zauważyć także wzrost pobożności wśród rzemieślników a nawet arystokracji. Głównymi propagatorami odnowy religijnej byli mnisi. Grupą społeczną, która najdalej odeszła od Cerkwi było mieszczaństwo.
B/ Misje wśród pogan.
Misje wśród pogan i ludów mahometańskich w granicach Cesarstwa Rosyjskiego wyraźnie się wymogły. Misjonarzy kształtowała głównie Akademia Duchowna w Kazaniu z misyjnym zakładem naukowym. W roku 1870 utworzono Prawosławne Towarzystwo Misyjne, które podjęło pracę misyjną na Syberii. Państwo popierało misje. Wyżej wspomniane Towarzystwo założył Jan Wieniaminow, jeden z głośniejszych ówcześniemisjonarzy (późniejszy metropolita moskiewski). Innymi misjonarzami prawosławnymi byli: N. I. Ilmiński - pracuje wśród plemion nadwołżańskich i uralskich, zwrócił uwagę na kształcenie kleru tubylczego; N. Kasatkin - działalność misyjna w Japonii.
W sumie Rosyjska Cerkiew Prawosławna w 1899 r. prowadziła 20 misji w samej Rosji i 5 poza nią (Alaska, Korea, Chiny, Japonia i Persja).
C/ Ruch reformistyczny w Cerkwi rosyjskiej na przełomie XIX i XX w.
Po śmierci cara Aleksandra III, jego następcą został car Mikołaj II (1894-1917). Cerkwią nadal rządził Pobiedonoscew, ale w całej Rosji słychać było głosy niezadowolenia (także wśród biskupów i niższego duchowieństwa). Na dworze carskim działał głośny mnich G. J. Rasputin. Niepokoje, korupcja, przegrana wojna z Japonią, nienawiść przeciw systemowi władzy doprowadziły do wybuchu rewolucji w 1905 r., krwawo stłumionej. Rewolucja wtargnęła także w szeregi niższego duchowieństwa. Dopiero teraz uświadomiono sobie jak bardzo lud jest oddzielony od swoich pasterzy. Zrozumiano, że Cerkwi potrzebne są reformy, że winna ona zrzucić niewolę państwa, odrzucić narzucony przez Piotra Wielkiego ustrój i powrócić do ustroju patriarchalnego. Reprezentantem takiego kierunku działania był bp. wołyński A. Chrapowicki. Ukaz z 1904 zapowiadał wolność kultu religijnego, ale Cerkiew prawosławna nadal była Kościołem państwowym. Wystosowano memoriał, w którym domagano się zwołania narodowego synodu z udziałem niższego kleru i świeckich w celu przedsięwzięcia najkonieczniejszych reform. W kwietniu 1905 r. car Mikołaj II wydał ukaz tolerancyjny związany ze zniesieniem ucisku pozaprawosławnych wyznań. W tym też roku wydał manifest, wprowadzający różne wolności obywatelskie. Episkopat rosyjski wystosował list do cara (15.II.1905 r.), postulujący przywrócenie wolności Cerkwi, przeprowadzenie jej reformy i zwołania synodu narodowego. Car Mikołaj II zgodził się na przygotowanie synodu narodowego. W okresie 8.III-15.XII 1906 r. obradowało Priedsobornyje Priustvie w Petersburgu pod przewodnictwem metropolity petersburskiego. Dyskutowano problemy władzy w Cerkwi, zarząd diecezjami i parafiami, udział świeckich w synodzie narodowym, ograniczenie uprawnień prokuratora. W 1906 r. car zawiesił obrady prosynodu a zwołanie samego synodu narodowego zawiesił na czas nieokreślony.
Ostatni oberprokurator W. K. Sabler (1911-1915) starał się ponownie ograniczyć wolność innych Kościołów chrześcijskich. W 1912 r. powołał komisję, która miała zająć się przyszłym synodem narodowym. Podjął też wysiłki w celu całkowitego podporządkowania Cerkwi państwu.
D/ Prawosławie rosyjskie w XX w.
Pierwsza wojna światowa wstrząsnęła odwiecznymi podstawami jedności prawosławia. Synod wszechrosyjski zebrał się w Moskwie w sierpniu 1917 r. Arcybiskupa Wilna Tichona wybrano na patriarchę Moskwy i całej Rusi, przywracając instytucję zniesioną przez Piotra Wielkiego. Opozycja patriarchy wobec władzy radzieckiej doprowadziła w latach 1918-1919 do utraty przywilejów i większości swych dóbr Kościoła prawosławnego, a patriarchę Tichona aresztowano w 1922 r. Spowodowało to wzrost ruchu dysydenckiego, który przyjął nazwę Kościoła Synodalnego lub Żywego. Zniósł on celibat biskupów, zezwolił księżom żonatym na zawieranie nowych związków i nową organizację synodalną Kościoła. Wobec takiego obrotu wydarzeń patriarcha Tichon uznał rząd radziecki i przyrzekł lojalność wobec nowej konstytucji (1923 r.), w zamian za co mógł podjąć swe funkcje i rozpocząć walkę z ruchem dysydenckim.
Po śmierci Tichona (1925 r.) zamęt w Kościele uniemożliwił zwołanie synoduwyborczego. W tej sytuacji wikariusz patriarchalny metropolita Sergiusz z Nowogrodu rozpoczął rozmowy z rządem radzieckim. Rozmowy zakończyły się podpisaniem czegoś w rodzaju konkordatu (10.05.1927 r.). Rząd uznał oficjalnie Kościół patriarchalny, a Sergiusza jako tego, który trzyma stolicę patriarszą. Metropolita Sergiusz ze swej strony ogłosił w lipcu 1927 r. list, w którym uznał władzę radziecką i wezwał wszystkich członków Kościoła Rosyjskiego do zaprzestania działalności opozycyjnej wobec rządu pod karą skreślenia z listy wiernych. Ta odnowiona deklaracja lojalmości wywołała nowe kłopoty w Kościele rosyjskim. Kilku metropolitów zerwało z Kościołem oficjalnym i utworzyło coś na kształt "Kościoła katakumb".
O dalszych losach Kościoła patriarchalnego w Moskwie zadecydował w dużej mierze apel, wystosowany przez metropolitę Sergiusza 22.06.1941 r., w dniu przekroczenia granicy ówczesnej ZSSR przez armie hitlerowskie. Metropolita wezwał wiernych do obrony ojczyzny w imię Kościoła prawosławnego. Metropolici z Leningradu i Kijowa poparli ten krok (utożsamiający Kościół z walczącym narodem). Po spotkaniu tych hierarchów ze Stalinem zwołano synod wyborczy, na którym patriarchą wybrano Sergiusza. Rozpoczęto też wydawać "Czasopismo Patriarchatu Moskiewskiego". Perspektywy odnowy religii stawały się coraz jaśniejsze. Po śmierci Sergiusza jego następcą został Aleksy z Leningradu (od 2.02.1945). Od początku patriarcha ten pragnął nawiązać kotakt z innymi Kościołami autokefanicznymi, aby zapewnić Kościołowi rosyjskiemu odpowiednią rolę w całym prawosławiu. W końcu doszło do konferencji wszechprawosławnej w Moskwie od 9 do 17 lipca 1948 r. Hierarchia rosyjska potwierdziła swój zamiar odgrywania decydującej roli w sprawach dotyczących całego prawosławia, jednocześnie ujawniły się gwałtowne ataki na Watykan i przeciw ruchowi ekumenicznemu.
"Odwilż" przyszła dopiero pod koniec lat 50-tych XX wieku. Doszło do pojednania patriarchatu moskiewskiego z Konstantynopolem oraz coraz przychylniej zwracano się ku ideom i ruchom ekumenicznym.
37. ŻYCIE ZAKONNE W XIX W.
Rozkwit życia zakonnego na początku XIX w. jest symptomem rozbudzenia życia duchowego w łonie Kościoła.
Koniec XVIII w. był bardzo trudny dla zakonów: upadek wielkich zakonów (benedyktyni, dominikanie), kasata klasztorów we Francji i Austrii, zniesienie Towarzystwa Jezusowego. Wrogość wobec zakonów miała swój punkt szczytowy we Francji rewolucyjnej. Wszystkie te trudności nie zniszczyły jednak życia zakonnego. Prócz odrodzenia się zniszczonych zakonów i rozkwitu dawnych zgromadzeń mamy do czynienia w tym czasie z powstaniem całkowicie nowych fundacji.
Udział w odnowie życia zakonnego mieli papieże: Pius VII, Pius IX (powołał w 1848 r. kongregację d/s reformy życia zakonnego, wydał dwie encykliki dot. zakonów, popierał i dążył do centralizacji władz zakonnych), Leon XIII.
1) Odnowienie dawnych zakonów:
a) Benedyktyni: dzięki papieżowi Piusowi VII i królowi Ludwikowi I bawarskiemu otworzonych zostało kilka domów w Niemczech i Italii. Prosper Gueranger odnowił klasztor w Solesmes (stał się on ośrodkiem odnowy liturgicznej). Potem utworzono kongregację.
Do innych znanych kongregacji należą:
- beurońska, założona w 1863 r. w opactwie Beuron przez braci Walterów. Zasługą jej jest praca nad odnową liturgiczną, pielęgnowanie muzyki i sztuki kościelnej.
- otyliańska, powstała w 1884 r. w St. Ottilien dla misji niemieckich.
Papież Pius IX i Leon XIII dążyli do scentralizowania benedyktynów. Ostatecznie opactwa związano w kongregacje ze wspólnym opatem - prymasem. Siedzibą opata prymasa było kolegium św. Anzelma w Rzymie na Awentynie.
b) Cystersi - związali się w szereg kongregacji, przeprowadzono reformę reguły.
c) Dominikanie - we Francji wskrzesił ich Henri Lacordaire. Leon XIII zaostrzył im wymagania co do życia wspólnego. Na polecenie pp. zaczęto wydawać pismo św. Tomasza.
d) Franciszkanie - pp. Leon XIII w 1897 r. zreformował obserwantów łącząc ich 4 rodziny (bernardynów, reformatów, alkantarystów, rekolektantów) w jedną i nadał im nazwę Bracia Mniejsi. Odtąd wyróżnia się: franciszkanów konwentualnych, braci mniejszych i kapucynów.
e) Jezuici - 7.08.1814 r. pp. Pius VII przywraca ich w całym świecie katolickim. Zwrócono im jednocześnie wszystkie ważniejsze domy w Państwie Kościelnym. Za rządów Fortisa i Roothana przeżywają niezwykły rozkwit.
2) Nowe zgromadzenia zakonne.
W XIX w. pwstało bardzo wiele nowych zgromadzeń zakonnych. Rozwój ich ma 4 zasadnicze rysy:
- źródłem ich powstania jest sama wspólnota chrześcijańska, pp. i biskupii jedynie je zatwierdzali;
- większość nowych zgromadzeń jest do siebie podobnych pod względem celów i metod działania;
- cechą charakterystyczną tych zgromadzeń jest praktycyzm i wszechstronność, odpowiadają one wszystkim ówczesnym potrzebom społecznym;
- powstała duża liczba braci szkolnych.
A/ Nowe zgromadzenia męskie:
- salezjanie: 1859 r. w Turynie, zał. Jan Bosco, cel - wychowanie zaniedbanej młodzieży.
- Kongregacja Najśw. Serca Jezusa i Maryi: zał. w 1805 r., zadaniem jest prowadzenieseminariów duchownych, nauczanie ubogich dzieci, praca misyjna wśród ludu i wśród pogan.
- Oblaci Niepokalanej Maryi Panny: w 1816 r. zał. ks. Eugeniusz de Mazenod, powstali w Prowansji, cel - działalność misyjna.
- assumpcjoniści: kapłani Wniebowzięcia NMP, zał. w 1845 r. przez ks. Alzona, cel - wydawanie prasy religijnej.
- misjonarze Ducha Św.: powstali w 1848 r., zał. Maria Paweł Liberman, cel - misje
- Ojcowie Biali: zał. przez kard. Karola Lavigerie do pracy misyjnej wśród Murzynów afrykańskich.
- pallotyni: zał. przez Vincentego Palloti w Rzymie, cel - rozbudzenie ducha apostolskiego wśród wszystkich stanów, kształcenie młodzieży, prowadzenie misji krajowych i zagranicznych, rozpowszechnianie pism katolickich.
- werbiści (Zgromadzenie Słowa Bożego): założeni w 1875 r. przez ks. Arnolda Jansena w Steyl (Holandia), cel - głoszenie słowa Bożego, misje.
- salwatorianie: założeni przez Jana Jordana w 1881 r. w Rzymie, cel - misje krajowe i zagraniczne, praca z młodzieżą.
- Misjonarze św. Rodziny: powstali w 1895 r., cel - wychowanie ubogich chłopców na kapłanów-misjonarzy.
B/ Zgromadzenia żeńskie:
- Najświętszego Serca Jezusowego: zał. w 1800 r. w Paryżu przez Magdalenę Zofię Barat, cel - szerzenie kultu Serca Jezusowego, wychowanie intelektualne młodzieży żeńskiej, utrzymywanie szkół dla ubogich dzieci.
- Siostry Matki Bożej Miłosierdzia: powstały w 1818 r. z inicjatywy Teresy Roudeaux, cel - opieka nad upadłymi moralnie dziewczętami i pomoc w uczciwym życiu.
- Sakramentki (Siostry Franciszkanki Najświętszego Sakramentu): zgromadzenie kontemplacyjne, cel - nieustanna adoracja Najświętszego Sakramentu.
- Elżbietanki: zał. w Nysie w 1842 r. przez Marię Merket, cel - pielęgnowanie chorych, prowadzenie sierocińców i szpitali.
- Zgromadzenie Sióstr św. Jadwigi: zał. przez ks. Roberta Spiske w 1859 r. we Wrocławiu, cel - opieka nad opuszczonymi dziećmi.
C/ Zgromadzenia polskie:
- Zmartwychwstańcy: powstali dla opieki nad emigracją polską, otwarli kolegium dla potrzeb wychowania polskich księży.
- Albertyni i Albertynki: św. Adam Chmielowski (Brat Albert) powołał do istnienia zgromadzenie braci (1888) i sióstr (1891) trzeciego zakonu św. Franciszka służące ubogim.
- Zgromadzenie Służebnic NMP: zał. E. Bojanowski, cel - prowadzenie ochronek, nauczanie dzieci religii, służba ubogim w parafiach.
- Felicjanki: w 1855 r. zał. przez Zofię Truszkowską, cel - jw.
- Serafinki: w 1894 r. zał. przez ks. J. Pelczara, cel - opieka nad ubogimi dziewczętami zwłaszcza robotnicami i służącymi.
- Niepokalanki (Córki Niepokalanego Poczęcia NMP): zał. przez ks. Kajsiewicza w 1857 r., cel - wychowanie młodzieży żeńskiej.
- Nazaretanki (Zgromadzenie Sióstr Najśw. Rodziny z Nazaretu): zał. w 1873 r. przez Franciszkę Siedliską, cele wychowawcze.
- Zmartwychwstanki: zał. przez Celinę Bożęcką w 1882 r. (Rzym), cel - wychowanie dziewcząt i religijno-moralne odrodzenie polskiego społeczeństwa w kraju i na emigracji.39. KOŚCIÓŁ A KWESTIA ROBOTNICZA.
W XIX w. Kościół staje przed nowymi problemami:
I. Szybki rozwój demograficzny oraz uprzemysłowienie, którego skutkami są: bezrobocie na skalę masową, przemieszczenie ludności ze wsi do miast oraz spowodowany tym upadek moralny.
II. Sekularyzacja - odebranie Kościołowi zaplecza materialnego. Uniemożliwiało to instytucjonalną działalność na rzecz ubogich.
Wobec tych problemów w Kościele pojawiają się środowiska, które pragną pomóc ubogim na drodze działalności charytatywnej oraz domagania się sprawiedliwości społecznej.
Działalność charytatywna
Powstają stowarzyszenia charytatywne i towarzystwa dobroczynności oparte na motywacji filantropijnej:
1. Konferencje św. Wincentego a`Paulo-założone w 1833 r. przez Franciszka Ozanama. Skupiały one głównie ludzi, którzy byli pośrednikami między ofiarodawcami, którzy chcieli zostać anonimowi, a ptrzebującymi. Miały także znaczenie wychowawcze gdyż uświadamiały dawcom wartość ich czynów, przez które sami odnoszą korzyści.
2. Rodzina Kolpingowska - zał. w 1846 r. przez A. Kolpinga. Stworzył on Stowarzyszenie Czeladnicze, którego zadaniem było pomaganie młodzieży pozaszkolnej, zwłaszcza wiejskiej, która szuka lub przygotowuje się do zawodu w mieście, oraz pomoc w czasie choroby. Tworzono więc kursy zawodowe, kasy pożyczkowe. Zadbano także o wychowanie religijne, działalność oświatową i kulturalną.
3. Działalność ks. Jana Bosko. Zajął się wychowaniem dzieci dokształcając je w zakresie podstawowym, oraz młodzieżą zapewniając jej wykształcenie zawodowe, aby uchronić ją w przyszłości przed wyzyskiem i zapewnić awans społeczny.
4. Działalność w Polsce:
- ks. J. Szafranek założył tzw. szkołę niedzielną zawodową w Bytomiu
- ks. N. Bończyk: poeta śląski, organizator spektakli teatralnych. Założył stowarzyszenie młodzieży męskiej na wzór młodzieży kolpingowskiej - alojzjanie.
- B. Markowicz: w Galicji przystosował metody Jana Bosko
- działalność rodziny kolpingowskiej w Bytomiu "kasyno kat." (świetlica).
Domaganie się sprawiedliwości społecznej
W drugiej połowie XIX w. pojawiły się środowiska, które uważały, że działalność charytatywna nie rozwiązuje w pełni kwestii robotniczej. Była to bowiem w/g nich kwestia nie tylko miłosierdzia lecz sprawiedliwości społecznej. Robotnikowi bowiem za jego pracę należy się słuszna zapłata zgodnie ze stwierdzeniem św. Tomasza: "ci którzy nie mają warsztatu pracy, którzy się najmują do pracy mają prawo domagać się od społeczeństwa troski o swój los".
Już w latach 40-tych pojawiają się we Francji pierwsze próby zakładania różnych przedsiębiorstw przemysłowych, rzemieślniczych i rolniczych. Ich właściciele kierowali się zasadą paternalizmu produkcyjnego tzn. stosunki między właścicielami a robotnikami były oparte na zasadach rodzinnych czyli chrześcijańskiej miłości i sprawiedliwości.
Kościół nie doceniał jednak panującego w tym czasie liberalizmu Smitha, a zwłaszcza jego skrajnych poglądów. Głosił on, że o słuszności działania decyduje zysk, w ekonomii rządząprawa wolności produkcji i handlu. Nie liczył się on z sprawami robotników, nie uznawał praw ani kontroli z zewnątrz ograniczających właściciela.
Dopiero za pontyfikatu Piusa IX powstają kat. środowiska, które uświadamiają sobie zadania które stanęły przed Kościołem w wyniku rewolucji przemysłowej i powstania kwestii robotniczej. Jednak episkopat francuski nie udzielał poparcia tym środowiskom, ponieważ bał się przekształcenia działalności społecznej w działalność polityczną. Było to jednym z powodów wybuchu w 1871 r. krwawych wyładowań nienawiści do Kościoła - Komuna Paryska, która obaliła cesarstwo Napoleona i dokonała przebudowy ustroju -III Republika.
Do twórców kat. nauki społecznej którzy opierali się na zasadzie sprawiedliwości należą:
- F. le Plai: założyciel szkoły reformy społecznej we Francji. W/g niego inicjatywa reform społecznych winna wyjść od społeczeństwa i należy ją zacząć od naprawy obyczajów i moralności.
- F. Ozanam: założyciel Konferencji św. Wincentego a`Paulo. Przeciwstawiał walce klas zasadę solidaryzmu społecznego.
- La Tour du Pin: teoretyk szkoły w Liege, która w przeciwieństwie do szkoły w Angere głosiła że kwestię robotniczą można rozwiązać w oparciu o zasadę sprawiedliwości oraz że państwo ma prawo ingerować w sposób ograniczony w sprawy społeczno-gospodarcze. Reprezentował koncepcję korporacjonizmu społecznego: korporacja - organizacja społeczno-zawodowa wywodząca się ze średniowiecznych cechów.
- W. E. von Ketteler - bp Moguncji, twórca demokracji chrześcijańskiej. Stanął w opozycji wobec liberalizmu gospodarczego oraz socjalizmu. W 1841 r. w czasie Katolikentagu wystąpił z programem pracy społecznej, który dopracowany ukazuje się w 1864 r. pt. "Kwestia robotnicza a chrześcijaństwo". Szczególny akcent kładł na organizację i rozwój robotniczych związków zawodowych, które korzystając z autonomii wobec państwa winne opracować ustawodawstwo socjalne, stanowiące podstawę reform społ. Domagał się on:
- ustalenia wysokości płacy, która winna odpowiadać istotnej wartości pracy
- określenia maksymalnej długości dnia pracy
- zakazu pracy dzieci i kobiet
- prawa do wypoczynku w niedziele i święta
- kontrolowania przedsiębiorstw przez inspektorów państwowych.
Dzięki nim , a zwłaszcza dzięki Kettlerowi sprawa społ. dotarła do świadomości Kościoła. Dowodem są enc. pp.,które proponują sposoby rozwiązania kwestii społ.
"Rerum Novarum" - Leona XIII, wydana w 1891 r. Przeciwstawiał się pp. doktrynie marksistowskiej, głoszącej kolektywizację dóbr oraz walkę klasową jako sposób rozwiązania kwestii społ. W przeciwieństwie dowodzi, że istnienie własności prywatnej jest gwarantem wolności człowieka, zaś kwestię robotniczą należy rozwiązać w oparciu o wartości religijne, o zasadę sprawiedliwości i harmonii między pracą a kapitałem. Klasy panujące ostrzega przed nadużywaniem dóbr i niesprawiedliwym ich rozdziałem. Ochroną tych, którzy narażeni byli na niesprawiedliwość czyli robotników musi zająć się państwo. Stosunki produkcji (między właścicielem a robotnikiem) winne być oparte na zasadzie miłości. Poprawianie doli robotników miało służyć także zalecone gromadzenie oszczędności, które stając się kapitałem zbliżą obie klasy do siebie. Zopobieganiu konfliktom miałyby służyć korporacje - instytucje najwyższej użyteczności publicznej jednoczące na bazie zawodowej.
"Graves de communi" - Leona XIII (1901 r.)
1) Tezy przeciw kapitalizmowi i liberalizmowi gospodarczemu, które doprowadziły do niegodnego traktowania człowieka.
2) Zasady demokracji chrześcijańskiej: miłość i sprawiedliwość.
Zasady kat. nauki społ. sformułowane przez Leona XIII spowodowały rozwój chrześcijańskich związków zawodowych i ruchów społ. Pierwszy powstaje w Niemczech Związek Górników w zagłębiu Ruhry (1877). We Francji gromadzą robotników danego regionu lub zawodu (branżowe). Wobec rozwoju ruchu związkowego powstaje w 1896 r. we Francji organizacja centralna oraz międzynarodowy sekretariat z siedzibą w Kolonii. W 1903 papieżem zostaje Pius X. Zwiększa się napięcie między hierarchią Kościoła a radykalnymi odłamami katolickiego ruchu społ., które domagały się wprowadzenia demokratycznych zasad życia społ.-polit. Pp. ten pojmował chrześcij. akcję społ. W duchu paternalistycznym i klerykalnym. Źródłem dyskusji staje się sprawa między- i poza-wyznaniowych związków zawodowych. Ostatecznie Pius X zezwolił na uczestnictwo w nich katolikom.
Kryzys społ.-gospod. w latach 20-tych i 30-tych oraz rozwój partii komunistycznych zmusiły Piusa XI do wyd. w 1921 r. enc.
"Quadragesimo anno". Pp. skierował tę enc. do wszystkich wiernych chrześcijan całego świata, od których zależy odnowa ustroju społ. w duchu sprawiedliwości. Proponowana koncepja rozwoju - korporacjonizm chrześcijański, który poprzez wspólne organizacje pracowników i pracodawców przeciwstawiony jest kapitalistycznej zasadzie nieograniczonej konkurencji, jak i zasadom życia gospod., kierowanego odgórnie przez państwo. Głównym wymogiem jest odrodzenie moralne.
Głębokie przemiany w nauce, technice, gospodarce i życiu społecznym powodują wydanie przez Jana XXIII w 1961 r.encykliki
"Mater et Magistra" - zawiera fundamentalne zasady o godziwym życiu jednostek i społeczeństw-nauka o wolności sumienia i wyznania. Omawia formy współpracy międzynarodowej, oparte na zasadzie sprawiedliwości społecznej. Rozszerza pole interwencji państwa w życie gospodarcze, które ma polegać na pomocy i koordynacji inicjatywy prywatnej.
"Pacem in terris" - (1963), jest to manifest skierowany do wszystkich chrześcijan wszystkich ludzi dobrej woli, których wzywa do współpracy w sprawach dobra wspólnego. Warunkiem pokoju jest właściwe rozwiązanie problemów społeczno-gospodarczych. Podstawą ładu społecznego jest ład moralny oparty na zasadach wolności, sprawiedliwości i miłości. Prawdziwy pokój nie opiera się tylko na równowadze sił, lecz na wzajemnym zaufaniu.
"Gaudium et spes" - KDK - konstytucja uchwalona na Vaticanum II w 1965 r.
- prawo każdego człowieka do powszechnego dostępu kultury i czynnego wkładu w nią,
- postęp gospodarczy winien służyć każdemu i całemu człowiekowi. Winien być kształtowany przez wszystkich ludzi wg. określonego porządku,
- praca winna rozwijać człowieka, zaznacza prawo do wypocznku,
- własność prywatna jest gwarancją wolności osobowej ale wspomina też o obowiązku wspomagania ubogich.
"Populorum progresio" - Paweł VI (wyd. w 1967 r.) - główny temat to rozwój integralny i zupełny całego człowieka oraz wielopłaszczyznowy: gospod., kulturalny, religijny. Warunki tego rozwoju: solidarność, sprawiedliwość społeczna i miłość. Wskazuje też na pierwszeństwo prawa powszechnego używania dóbr, bo prawo własności prywatnej nie może być absolutne. Wspominając o krajach opóźnionych w rozwoju, pp. potępia wszelkie formy kolonializmu wobec nich i zaznacza, że bezinteresowność państwniosących pomoc jest powinnością. Rozwój jest nowym imieniem pokoju. Zagrożeniem dla niego mogą być zbyt wielkie dysproporcje w różnych dziedzinach. Postuluje więc utworzenie funduszu pomocy dla biednych państw oraz rewizji stosunków między narodami.
"Octogesima adveniens" - Paweł VI (wyd. w 1971 r.) - pp. zajmuje się plagami płynącymi z urbanizacji: narkomanią, przestępczością, erotyzmem, rozkładem rodziny. Szczególnej opieki wymagają młodzież i kobiety. Aby temu przeciwdziałać wzywa katolików do działalności politycznej a nawet do współpracy z lewicą i liberałami. Ich zadanie - uwrażliwić na zasady etyki katol. Cel - dobro człowieka.
Zaproponowany przez Kościół program reform sołecznych nie był w historii w całości realizowany - przyczyny:
1. Wielu katol. uważało, że rozwiązanie kwesti robotniczej wykracza poza kompetencje Kościoła, który wg. nich miał się zająć tylko pracą charytatywną.
Odpowiedź na ten zarzut: o rozwiązanie kwestii robotniczej, Kościół musi się starać gdyż jest to kwestia moralności i sprawiedliwości.
2. Brak współpracy z władzą państwową, zwłaszcza w tych krajach gdzie przewagę w rządzie mieli liberałowie. Nie uznawali oni bowiem ograniczenia uprawnień klas posiadających, które niosły ze sobą reformy społeczne proponowane przez pp.
3. Wroga działalność partii politycznych, zwłaszcza socjalistycznych i komunistycznych, które przeciwnym programem blokowały katolicki program reform.
Nauka społeczna Kościoła nie jest trzecią drogą między kapitalistycznym liberalizmem a komunizmem, ani żadną alternatywą innych rozwiązań. Nie chce też stworzyć swego systemu społ. - polit., lecz koncentruje się na przypominaniu podstawowych zasad moralnych i wartości życia ludzkiego.
40. POCZĄTKI RUCHU EKUMENICZNEGO. KOŚCIÓŁ KATOLICKI
A EKUMENIZM DO SOBORU WATYKAŃSKIEGO II.
Ruch ekumeniczny - ma za cel doprowadzenie do jedności wszystkich Kościołów chrześcijańskich przy zachowaniu pluralizmu teologicznego i wyznaniowego.
Problem ekumenizmu pojawił się już za Apostołów. Potem rodziły się dążenia unijne (6 razy przezwyciężano schizmę między Rzymem a Bizancjum). Dwa razy próbowano znieść schizmę Celeriusza (1054 r.), na soborze Liońskim II i Florenskim.Ruch ekumeniczny tkwi korzeniami w reformacji. Po podziale chrześcijaństwa w XVI i XVII w. próby rozmów kończyły się niepowodzeniem i przechodziły w polemikę, przejawiając się w:
1) zabiegach podejmowanych przez wybitnych humanistów - (np. wymiana listów Erazma z Roterdamu z M. Bucerem, działalność M de Montaigne) prowadzone na płaszczyźnie pozateologicznej.
2) publicznych dysputayh teologicznych inspirowanych przez panujących np. Dysputa Lipska (1519) między katolikami (J. Eck) a luteranami (A. Karlstad). Rozmowy lipskie - katolików reprezentował G. Witzel, a luteran Melanchton. Kalwinium lipskie - pomiędzy teologami luterańskimi a kalwińskimi (1631).
3) w pismach w formie dysput dialogowych oraz w wymiarze korespondencji (min. G. Calixt)
Pierwsze inspiracje ekumeniczne miały miejsce w XIX w.
Było kilka przyczyn rozwijającego się ruchu jedności:
A) Działalność misyjna, która miała decydujący wpływ na I okres kształtowania się ruchu ekumenicznego. Inicjatywa wyszła od protestantów. Rozbicie wewnętrzne chrześcijaństwa, różnice doktrynalne i dyscyplinarne zrodziły potrzebę współpracy grup misyjnych dla efektywności w akcji misyjnej.
B) Istna lawina podziałów we wpólnotach anglikańskich i protestanckich - próbą ratowania sytuacji zajął się min. pastor Kniewel na terenie Gdańska; i częściowo z jego inspiracji T. Chalmers - zał. w Londynie Powszechnego Aliansu Ewangelickiego (1847), którego celem była współpraca wewnątrzwyznaniowa. Z Aliansem związanych było wiele ruchów młodzieżowych np. Organizacja Chrześcijańskich Związków Młodych Mężczyzn (1855), Światowy Związek Studentów Chrześcijańskich. W XIX w. powstało też wiele grup o charakterze wewnątrzwyznaniowym i ekumenicznym np. Alians Reformowany (1875), Światowy Związek Babtystów i Metodystów, Towarzystwo Biblijne, Unia Utrechska, Komitet Kościołów Anglikańskich. Podstawę dialogu ekumenicznego przygotował J. Mohler, przedstawiając w 1832 r. wykład zasad.
Możliwość dialogu ekumenicznego między anglikanami a katolikami zarysowuje się w Ruchu Oxfordzkim, który pogodzenie chrześcijaństwa widział w teorii E. Puseyo o tzw. trzech gałęziach. Zbliżenie między anglikanami a katolikami dały rozmowy z Mechelen (Malines) 1921 - 1925. Ich inicjatorem był anglikański kard. Halifax oraz O. Portal. Stronie katolickiej patronował kard. Mercier a rozmowy popierał pp. Pius XI. W przyszłości stały się one wzorem dla ekumenicznego dialogu. Organizowano światowe konferencje ekumeniczne. Najważniejsze to: Sztokcholm 1925, Lozanna 1927, Oxford Edynburg 1937. Zakładano wspólnoty ekumeniczne np. Taize 1940 r. przez kalwina Rogera Schaltza. Dzięki Contunierowi powstał w 1937 r. Dombeski Ośrodek Ekumeniczny. Głoszona przez Braudina idea odnowy monastycznej Kościoła wschodniego dała początek ośrodkowi ekumenicznemu w Cheretogne, zaś staraniem Ekumenicznej Rady Kościołów powstał w 1947 r. BossejskiInstytut Ekumeniczny.
Główne nurty ruchu ekumenicznego
1) nurt misyjny,
2) nurt doktrynalny,
3) nurt praktyczny.
Powstanie współczesnego ruchu ekumenicznego jest zjawiskiem XX-to wiecznym wyrosłym w łonie chrześcijaństwa niekatolickiego. Jego geneza sięga Światowej Kongregacji Misyjnej Towarzystw Protestanckich w Edynburgu (1910 r.), która potępiła podziały chrześcijańskie jako przeszkodę w dziele ewangelizacji świata. Z tej konferencji wyłoniło się wiele ruchów dążących do jedności chrześcijaństwa m. in.: zawiązano Komisję Wiara i Ustrój dla studiowania zagadnień doktrynalnych w aspekcie ekumenicznym, powołano Komitet Kontynuacji Pracy, który wydawał periodyk ekumeniczny "Międzynarodowy Przegląd Misyjny", powstała międzynarodowa Rada Misji do współpracy misyjnej w Lake Mahok 1921 r. pod kierunkiem prezbiterianina Jahna Motta. Ważnym etapem Rady były trzy konferencje: w Jerozolimie 1928, Tambaram 1938 i Withiby. Ruch Życie i Działanie (nurt praktyczny tzw. praktyczne chrześcijaństwo) powołany do współpracy międzywyznaniowej na płaszczyźnie społecznej i kulturalnej, którego głównym mediatorem był luterański bp. Upsali Natan Soderblom. Hasło ruchu "doktryna dzieli, działanie łączy". Pierwsza konferencja w Sztokcholmie w 1925 r. Powołano komitet, który miał przygotować następne.
Ważnym dziełem było Seminarium Ekumeniczne i czasopismo "SOEPI". Następcą po Soderblomie został Bell. Na koferencji w Oxfordzie w 1937 r. doszło do połączenia Ruchu Życie i Działanie z ruchem Wiara i Ustrój (zapoczątkowany przez ruch anglikański bp. Brenta, cel - współpraca praktyczna, badanie przyczyn rozłamu i ich usuwanie. Kościół katolicki odniósł się do niej krytycznie, wydając w 1928 r. enc. "Mortalium animos", piętnująca panchrystianizm).
Światowa Rada Kościołów - powstała w Amsterdamie w 1948 r. Scaliła nurt doktrynalny Wiara i Ustrój i nurt praktyczny Życie i Działanie, a od 1961 r. również nurt misyjny.
Na konferencji w Amsterdamie byli obecni przedstawiciele 150-ciu Kościołów. Światowa Rada Kościołów nie uważa się za Kościół w ścisłym znaczeniu, nie posiada władzy nad Kościołami członkowskimi, nie może narzucać określonej koncepcji Kościoła. Ma charakter jedynie służebny w pracy nad jednością całego Kościoła. Światowa Rada Kościołów zespala tylko te wspólnoty i Kościoły, które do charakteru chrześcijańskiego się przyznają na gruncie przyjmowania ustalonych elementów chrześcijańskiego Credo. Istotę ŚRK wyraża tzw. baza doktrynalna z New Dehli (1961) "ŚRK jest społecznością Kościołów, które zgodnie z Pismem Św. wyznają iż Pan Jezus Chrystus jest Bogiem i Zbawicielem i dlatego dążą wspólnie do tego, do czego są powołane...". Struktura organizacyja obejmuje trzy zasadnicze ogniwa:
1) Zgromadzenie Ogólne - w skład wchodzą delegaci Kościołów, czyli członkowie Rady i inni uczestnicy nie mający głosu decydującego. Zadaniem jest sprawdzenie jak był realizowany program ŚRK między zgromadzeniami oraz analiza aktualnej sytaucji świata i chrześcijaństwa i ocena działalności Rady.
2) Komitet Naczelny - organ wykonawczy zgromadzenia. Liczba członków od 90 - 140 w zależności od Kościołów członkowskich. Zbiera się raz w roku. Wybiera z swego grona Komitet Wykonawczy zbierający się dwa razy do roku.
3) Sekretariat Generalny - kieruje stałymi organami Rady, utrzymuje łączność z organami terenowymi. Kieruje nim sekretarz.
Działalność ŚRK rozwija się w dwóch kierunkach:
- teoretyczny - troska o rozwój teologii uprawianej w duchu ekumenicznym,
- praktyczny - rozszerzanie i pogłębianie świadomości wśród Kościołów, nawiązanie ekumenicznych kontaktów, organizowanie światowych konferencji, wspieranie Kościołów w ewangelizacji świata.
Tendencje ekumeniczne w prawosławiu
Prekursorzy - Włodzimierz Sołowjow, o. Sergiusz Bułgakow, prof. Hamilkar Alerisatos, o Jerzy Fłorowski.
Pierwsze inicjatywy w enc. patriarchy Konstantynopola Joachima III w 1902 r. Wtedy wydano orędzie do wszystkich siostrzanych Kościołów prawosławnych. Prawosławni uczestniczyli w pracach komisji Wiara i Ustrój oraz Życie i Działanie, nie angażując jednak swoich Kościołów. Zasada równości głoszona przez ruch ekumeniczny godziła w Kościół prawosławny jako jedyny Kościół Chrystusowy.
CIĄG DALSZY TEZY 40
Dlatego też tylko niektóre Kościoły np. grecki i rosyjski widziały swój udział w ruchu ekumenicznym tylko na płaszczyźnie praktycznej. Patriarchat Ekumeniczny wydał w 1920 r. enc. do wszystkich Kościołów (Wielka Karta Ekumenizmu Prawosławnego) postulująca utworzenie Rady Kościołów do zjednoczenia chrześcijan. Prawosławni brali udział w konferencjach protestanckich. W 1936 r. odbył się Ogólnoprawosławny Kongres Teologów. W latach 1907-1930 uczestniczyyli w 7-miu Kongresach Welehrackich organizowanych przez Kościół katolicki.
Katolickie inicjatywy ekumeniczne
Przgotował inicjatywy Ruch Oxfordski (J. Newman, H. Manning, E. Pusey), który zbliżył Kościół anglikański i katolicki przez życzliwość i studium. W Niemczech J. Mohler z Tubingen w dziele "Symbolika" metodą porównawczą zestawił pozytywnie teologię katolicką i protestanską. W 1894 r. Leon XIII wydaje enc. "Praeclara gratulationis" poruszającą problematykę jedności. Problem ten pojawił się także w enc. "Caritas studium" z 1898 r. - Ks. Metzger próbował jednoczyć w bractwie Una Sancta wysiłki katolicko - protestanckie na rzecz pokoju przez modlitwę. Klasztor benedyktyński zał. przez L. Beaudin w Amaysur - Meuse (1925 r.) pracuje nad zbliżeniem z chrześcijaństwem wschodnim przez liturgię i monochizm (przeniesiony do Chevetogne w 1939 r.).
- We Francji C. J. Dumot OP powołał w 1927 r. ośrodek Instina do studiów nad Kościołem wschodnim.
- Y. Congar zainicjował w 1937 r. serię wydawniczą "Una Sancta" poświęconą studiom teologicznym zagadnień ekumenicznych.
- Ks. P. Couturier dał początek w Lyonie w 1936 r. Tygodniowi Modlitw o Jedność Chrześcijan.
- Ks. G. Rossi zakłada ośrodek Pro Civitate Christiana do poznania życia i nauki niekatolików.
Od 1943 r. ruch świeckich Focolare szerzy jedność międzyludzką przez prototę i ubóstwo chrześcijańskie. Święte Officium zakazywało uczestnictwa z obradach ruchów ekumenicznych organizowanych przez protestantów. Pp. Benedykt XV popierał ryty wschodnie. Utworzył Kongregację d/s Kościołów Wschodnich i Papieski Instytut Studiów Orientalnych. Organizowano Kongresy Welehrackie (1907-1936). Pewne zbliżenie katolików z protestantami dokonało się poprzez wykłady K. Bartha. Pp. Pius XII zapraszał w czasie wojny do Rzymu przedstawicieli wyznań chrześcijańskich.41. PONTYFIKAT PAPIEŻA PIUSA XI.
ROZWIĄZANIE "SPRAWY RZYMSKIEJ".
Pius XI (1922-1939) Achillo Ratti, przed wyborem na papieża był arcbp. Mediolanu, był także nuncjuszem apostolskim w Polsce (1918-1922). Człowiek bardzo roztropny i rozważny ale także stanowczy i konsekwentny. Ekspert problemów wschodnich, stczególnie ZSRR.
Polityka Watykanu w stosunku do państwa włoskiego zmienia się radykalnie.
Pius XI był człowiekiem głębokiej pobożności, żywił szczególny kult dla proboszcza z Ars, którego wraz z Teresą od Dzieciątka Jezus kanonizował w 1925 r. Ogółem pp. przeprowadził 500 procesów beatyfikacyjnych i 33 kanonizacje.
Nieustannie troszczył się o kler, o podniesienie poziomu duchowego księży i popierał wielkie nabożeństwa czasów najnowszych, a zwłaszcza kult Najśw. Serca Pana Jezusa.
A) Misje
Piusa XI nazwano pp. misyjnym. w swej enc. "Rerum ecclesiae" z 1926 r. kładzie nacisk na awansowanie rodzimego kleru. Chętnie udzielał konsekracji biskupich kapłanom pochodzącym z krajów misyjnych : Chin, Indii, Japonii itd. Liczba misjonarzy w czasie jego pontyfikatu podwoiła się.
Pp. podjął rozmowy z Kościołem anglikańskim i prawosławnym, kierując się ideą zjednoczenia wspólnot chrześcijyńskich. Rozbiły się one jednak o przeciwstawną koncepcję Kościoła o której pp. pisze w enc. "Mortalum Animos" z 1928 r., że nie istnieje żadna możliwość federacyjnego połączenia chrześcijan.
Pius XI wykazał również staranie o prześladowanych chrześcijan w niktórych częściach świata np. w Rosji i Meksyku.
B) Akcja Katolicka
Dzełem życia Piusa XI stała się Akcja Katolicka "AK" (ruch o charakterze duchowo-religijno-społecznym, zdecydowanie nie polityczny). Zalążki jej programu podał w enc. "Ubi arcona" z 1922 r. AK dotyczyła zaangażowania się laikatu w życie Kościoła, odnowienie życia religijnego i mocnego angażowania się w powszechnym kapłaństwie. Korzenie AK sięgają XIX w. Pp. sprecyzował i zdynamizował tę inicjatywę. Owocem AK miało być ukształtowanie świata według zasad chrześcijańskch. Hasło AK to: "Pokój Chrystusa w Państwie Chrystusa".
Struktura Ak opierała się na czterech organizacjach stanowych:
- stowarzyszenie mężczyzn,
- stowarzyszenie niewiast,
- stowarzyszenie młodzieży męskiej,
- stowarzyszenie młodzieży żeńskiej.
Ośrodkiem koordynacyjnym stała się Rada Centralna w Rzymie.
C) Sprawy społeczno-polityczne
Rok 1925 ogłosił pp. rokiem jubileuszowym, ustanowił uroczystość Chrystusa Króla w ostatnią niedzielę paźdźiernika (po Waticanum II w ostatnią niedzielę roku liturgicznego). Enc. "Quas primas" podkreślała królowanie Chrystusa jako władcy pokoju w świecie.
a). Enc. "Divini illius magistri" (1929)-wskazał w niej na obronę prawa ludzi młodych dochrześcijańskiego wychowania. Pierwsze prawo przysługuje rodzicom, drugie państwu, trzecie Kościołowi.
b). Enc. "Casti connubii" (1930) - przypomnienie - bez jakichkolwiek ustępstw na rzecz nowoczesnej mentalności - katolickiej nauki małżeńskiej i nawoływanie do bardziej świętego życia w rodzinie.
c). Enc. "Quadragesimo anno" (1931) - podejmuje w niej wysiłki na rzecz upowszechnienia bardziej chrześcijańskiej koncepcji życia robotników i stosunków ekonomicznych. Popiera kat. tygodnie społeczne i chrześcijańskie związki zawodowe.
d). Enc. "Rerum omnium" (1923) - naciski na wykorzystywanie prasy jako środka upowszechniania kat. punktu widzenia.
e). Enc. "Divini Redemptoris" (19.03.1937) - zawiera podstawową wykładnię doktryn marksistowskich, ale jednocześnie obszernie przedstawia naukę Kościoła o człowieku, rodzinie i społeczeństwie, jak też środki skutecznego przciwstawiania się komunizmowi.
f). Enc. "Mit brennender Sorge" (14.03.1937) - przeciwstawia ortodoksję kat. neopoganizmowi hitlerowskiemu. Przypomina także liczne pogwałcenia konkordatu z r.1933 przez Rzeszę Niemiecką.
D) Nauka i sztuka
W 1937 r. Pius XI otwiera Papieską Akademię Nauk - ma znaczenie honorowe, zrzesza uczonych rozmaitych dziedzin wiedzy.
Powstaje również Centralna Komisja dla Sztuki Sakralnej. Za jego pontyfikatu przbudowano i wyposażono w nowoczesne urządzenia (np. centralne ogrzewanie, radiostacja) Watykan.
E) Konkordaty
Pp. szukał porozumienia ze wszystkimi państwami by znaleźć mocne oparcie dla działania Kościoła. Za jego pontyfikatu Stol. Apost. zawarła konkordaty : 1924 z Bawarią, 1929 z Prusami i Włochami, 1933 z Rzeszą Nimiecką i Austrią, 1935 z Jugosławią. Z Czechosłowacją, Francją i Portugalią zawarła umowy niższe regulujące prace Kościoła.
F) Sprawa rzymska
Pius XI był całkowicie świadom tego, że realia kwestii rzymskiej zmieniły się radykalnie w ciągu półwiecza i że chodzi już nie o władzę doczesną pp., lecz o wolność duchową Stol. Apost. Sprawą zasadniczą było dla niego to, by rozwiązanie tego problemu prawa międzynarodowego nastąpiło równocześnie z należytym uregulowanie sytuacji Kościoła we Włoszech. Negocjacje były prowadzone w największej tajemnicy od r. 1926 z inicjatywy rządu faszystowskiego. Stronę watykańską reprezentował kard. Gasparii i adwokat Francesko Pacelli (brat przyszłego pp.). Ze strony rządu włoskiego występował minister Barnoego. Chociaż szybko osiągnięto porozumienie w sprawie rzymskiej, jednakże w okresie najbliższych dwóch lat bywało ono często zagrożone z powodu rozbieżności opini co do ruchów młodzieżowych, nad którymi reżim faszystowski chciał zachować wyłączną kontrol. Pius XI zgodził się w końcu na włączenie skałtów kat. do Opera Nazionale Balilla, ale okazał nieustępliwość w sprawie ruchów kierowanych przez AK, na co Mussolini ostatecznie się zgodził.
Ostatecznie 11.02.1929 r. został zawarty potrójny układ : polityczny, finansowy i religijny.
Pius XI uznał Królestwo Włoch z Rzymem jako stolicą, a Włochy ze swej strony uznawały suwerenność pp.
Państwo Watykańskie rozciągało się na obszarze 44 ha., zapewniono pp. także pełnąniezależność. W skład Państwa Kościelnego weszły cztery bazyliki (św. Piotra, św. Pawła za Murami, św. Jana na Lateranie, Matki Boskiej Większej) oraz willa w Castel Gandolfo.
Przyznano możliwość utrzymywania swoich przedstawicielstw w innych krajach, a także dyplomatów krajów konkordatowych przy Watykanie. Przznano jednorazowe odszkodowanie za zagarnięcie Państwa Kościelnego (1870) w wysokości 750 mln. lirów.
W traktatach laterańskich zawarto również konkordat z Włochami. Ppieżowi udało się w nich wynegocjować dwie ważne sprawy: wychowanie młodzieży, małżeństwa chrześcijańskie.
CIĄG DALSZY TEZY 41
Niezachowywanie uchwał konkordatu przez Mussoliniego doprowadziło do ogłoszenia w 1931 r. enc. "Non abbiamo bisogno", w której potępia faszyzm. Pp. był nieustępliwy i po wielu rokowaniach Mussolini ustąpił - przynajmniej jeśli chodzi o zasady - w kilku podstawowych sprawach.
Sekretarzami Stanu w czasach pontyfikatu pp.Piusa XI byli:
- do 1930 r. Piotr Gaspari
- od 1930 r. Eugenio Pacelli (późniejszy pp.Pius XII).
Pius XI umiera 10.02.1939 r.
42. ŻYCIE KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W PIERWSZEJ POŁOWIE XX W.
Półwiecze to przygotowało Sobór Watykański II.
W pierwszych latach XX. zarzucono, że wcześniejsza duchowość była zbyt czułostkowa (np. pieśni rel.) i mało żywa (nacisk na praktyki zew., bardziej etyka niż religia). Stąd reakcja:
a) pp. Pius IX - skoncentrował pobożność kat. na Chrystusa.
b) pp. Pius X - zalecenie częstej Komunii, powrót do sakramentów.
Po I wojnie odrodzenie świadomości religijnej w Niemczech pod wpływem ruchów liturgicznych i młodzieżowych - działa R. Guardini.
W całej Europie Zach. Akcja Katolicka organizuje liczne rekolekcje, dni skupienia, powstaje duchowość czynu. Dzięki jej działaniom od 1930 mówi się częściej o duchowości świeckich, duchowości małżeńskiej, duchowość pracy. Idea: można dojść do świętości żyjąc w świecie.
W 1925 Pius XI w encyklice "Quas primas" ustanowił święto Chrystusa Króla (na ostatnią niedzielę października), zarządzając, aby co roku odnawiać w tym dniu akt poświęcenia rodzaju ludzkiego Najświętszemu Sercu Jezusa. Już w 1881 r. Gabriel de Belcastel mówił: "Jesteśmy poddani Chrystusowi, a dopiero później władzy cywilnej". Chciano ogłosić "Królestwo społeczne Jezusa Chrystusa". Poparli to kardynałowie i bp. Nowe święto podkreślało specjalny cel Akcji Katolickiej w czasie jej największego rozwoju.
Charakterystyczna popularność książek o Chrystusie (biografie, naukowe, apologetyczne). Nadaje to pobożności wymiar chrystocentryczny. Odradza się teologia duchowości - liczne czasopisma oraz bogata literatura duchowa.
Kult maryjny w liturgii jest bardzo silnie rozwinięty. Nabożeństwa majowe, pielgrzymki (Lourdes, Fatima), kongresy maryjne a nawet narodowe towarzystwa studiów mariologicznych, w 1939 r. w Rzymie powstaje Centrum Maryjne: czasopismo Marianum. Od 1921 r. za sprawą kard. Mercier nastąpił rozwój mariologii. Powstało wiele literatury maryjnej. Punkty kulminacyjne to:
- ogłoszenie dogmatu o Wniebowzięciu 1950 r.
- setna rocznica ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu 1954 r.
Biblijny i liturgiczny kierunek pobożności to cecha charakterystyczna lat 40-tych i 50-tych. Dzięki wpływom ruchu liturgicznego, Akcji Katolickiej, dziełom pisarzy i poetów (Peguy, Claudel, Le Fort) przełamano antyprotestanckie postawy i nastąpiło odnowienie lektury Pisma św.
Rozpowszechnienie nowych przekładów Pisma św., broszury do medytacji, czasopisma, płyty z psalmami. Powstają liczne Związki Biblijne. List apostolski pp. Piusa XII z 15.12.1955 r. zinstytucjonalizował kręgi biblijne ustanawiając nad nimi kontrolę biskupów. Na podłożu tych zmian nastąpiło odnowienie studiów egzegetycznych.
Liturgia: od 1920 r. upowszechnia się praktyka Mszy dialogowanej. W Niemczech powstał ośrodek odnowy liturgicznej w Maria Laach (opactwo benedyktyńskie) oraz ruchy młodzieżowe. W okresie hitlerowskim, gdy Kościół musiał wycofać się z działalności publicznej do świątyń umocnił się ruch liturgiczny. W Niemczech powstaje Narodowa Komisja Liturgiczna (Fulda). W Austrii P. Parsch zakłada Volkliturgisches Apostolat i wydaje różne liturgiczne broszury. We Francji Solesmes staje się centrum pastoralno-liturgicznym (postulat powrotu do źródeł biblijnych i Tradycji).
20.12.1947 r. Pius XII wydaje enc. "Mediator Dei" - pierwszą całkowicie poświęconą liturgii, popiera ruch liturgiczny; liturgia, będąc publicznym sprawowaniem kultu nie jest tylko samym ceremoniałem.
Dyskutuje się nad językiem narodowym w liturgii. W 1948 r. wychodzi poufny okólnik na temat reformy brewiarza, który stał się impulsem do bardziej ogólnej reformy liturgicznej.
Od 1951 r. do soboru watykańskiego II w opactwie Maria Laach odbywają się spotkania dotyczące reformy liturgii. Przyjęto rozwiązaniz częściowe:
- nowy rytuał sakramentów
- zmiana w liturgii Wlk. Tygodnia (pierwsza zmiana mszału od 1570 r.)
Konstytucja "Christus Dominus" z 1953 r. dokonała zmian w poście eucharystycznym, pozwoliła na Msze wieczorne, uprościła rubryki brewiarza i mszału.
PONTYFIKATY PAPIEŻY JANA XXIII I PAWŁA VI.
Jan XXIII (1958-1963), Angelo Giuseppe Roncalli. 1904 r. przyjął święcenia kapłańskie, od 1925 r. wizytator papieski w Bułgarii i konsekracja na bp. a od 1944 r. nuncjuszem we Francji a od 1953 r. mianowany abp. Wenecji i kard.
Na początku papieskiej posługi wyznaczył sobie 3 zadania :
1. odbycie synodu dla miasta Rzymu (pierwszego dla tego miasta) za pomocą którego chciał nadać nowe impulsy dustpasterstwu i życiu miasta. Synod odbył się w styczniu 1960 r.
2. stworzenie nowego prawa kościelnego. Prace nad nim rozpoczęły się zaraz po objęciu przez niego pontyfikatu. a zakończyły się w 1983 r. wydaniem przez Jana Pawła II Kodeksu Prawa Kanonicznego.
3. zwołanie II Watykańskiego Soboru powszechnego. 25 I.1959 r., trzy miesiące po wyborze na papieża, w Bazylice św. Pawła za Murami, Roncalli powiadomił o swej decyzji, która zebranych wprawiła w osłupienie. W Zielone święta 1959 r. Zaczęła pracować pierwsz komisja przygotowująca sobór. Pp. powołał także 10 innych komisji soborowych, komisję główną i Sekretariat do Spraw Jedności Chrześcijan. 25.XII.1961 r. pp. zwołał sobór na 11.X.1962 r. W sesji otwierającej wzięło udział 2540 Ojców Soborowych, po raz pierwszy w historii 18 niekatolickich kościołów przyjęło zaproszenie pp. przysyłając swych oficjalnych obserwatorów. Pirwsza sesja trwała do 8.XII.1962 r., drugiej sesji pp. już nie dożył.
Pp. Jan XXIII uważał się za duszpasterza. Odwidzał w Rzymie Kościoły, szpitale i więzienia. Nawiązywał szybki i skuteczny kontakt z ludźmi, jego serdeczność i dobroć zadziwiała wszystkich. Z perspektywy jego duszpasterskich zainteresowań należy docenić przemówienia, a także obwieszczenia kościelnego magisterium.
Encykliki:
"Ad Patri Cathedrum" - zapowiedź soboru, druga-poświęcona jest trosce o stan kapłański. Trzecia poświęcona modlitwie różańcowej, czwarta zajmuje się problemem pracy misyjnej. Z poważnym rezonansem spotkała się enc. społeczna "Mater et Magistra" z 1961 r. z okazji 70 rocznicy "Rerum Nowarum". Pp. określił stosunki między Kościołem a społeczeństwem z jednej, a między Kościołem a światem z drugiej strony, potępiając niektóre formy kapitalizmu, równie niebezpiecznego jak komunizm, rozważa w niej również problem antagonizmu między narodami biednymi a bogatymi.
"Pacem in Terris" z 1963 r. na temat pokoju wśród narodów, w sprawiedliwości i wolności.Stałą troską otaczał pp. Kościoły przaśladowane w krajach komunistycznych. Głosił otwarcie na świat co nie utożsamiało się z zerwaniem z przesząością, był mocno zakotwiczony w tradycji-po tej lini idą jego wskazania w kwestii interpretacji Bibli, pozostanie przy łacinie jako właściwym jętyku studiów teologicznych, zaprotestuje wobec francuskich księży robotników, którzy podejmowali pracę w fabrykach by być bliżej środowisk robotniczych. Również pobożność i głęboka religijność pp. charakteryzowały się tradycjonalizmem świdczą o tym zwłaszcza jego "Dziennik duszy" i "Duchowy testament".
Pp. Jan XXIII zmarł 3.VI.1963 r. Określenie jakie mu nadano, "Jan Dobry", "Dobry Pp. Jan" wyrażają istotę jego charakteru działania, a także sympatię jaką cieszył się u wszystkich.
Paweł VI (1963-1978)
1920 r. otrzymał święcenia kapłańskie a po dalszych studiach wstąpił do służby dyplomatycznej Stolicy Apostolskiej. W 1937 r. został Podsekretarzem Stanu przez co stał się jednym z najbliższych współpracowników pp. Piusa XII.
1954 został abp. Mediolanu. Tam poświęcił się reformie dustpasterstwa i odnowie liturgicznej. Na pierwszym konsystorzu Jana XXIII został mianowany krd. Jako bp. i krd. brał udział w pierwszej sesji Soboru Wat.II. Bezpośrednio po wyborze na pp. wyznaczył otwarcie drugiej sesji soboru na 29.X.1963 r. Kontynuację soboru uznał za najważniejsze zadanie pontyfikatu. 7.XII.1965 r. odbyła się ostatnia sesja a natajutrz 7.XII. zamknięcie obrad.
Wielkie znaczenie miały decyzje pp. w sprawie wyboru pp.: kardynałowie z osiągnięciem 80 roku życia tracili prawo wyboru, dla wszystkich krd. kurialnych jak równiż dla bp. wprowadzono granice 75 lat, kiedy winni zaproponować swoje ustąpienie.
Uznanie zdobyły enc. pp.:
"Ecclesiam suam" o Kościele z 1964 r. "Misterium Fidei" o przeistoczeniu eucharystycznym. "Sacerdotalis celibatus" o celibacie kapłańskim. Gwałtowne dyskusje wzbudziła enc. "Humanae vitae" z 1968 r. o małżeństwie, miłości małżeńskiej i regulacji urodzin. Wielkie znaczenie zyskała enc. "Populorum progressio" o rozwoju ludów z 1967 r.
Do ważniejszych wypowiedzi w ramach magisterium papieskiego zalicza się "Credo Ludu Bożego", które ogłoszono 30.VI.1968 r. z okayji zamknięcia Roku Wiary. Wielką wagę Paweł VI przywiązywał do nominacji kardynalskich, w 1969 r. liczba krd. wzrosła do 136, chodziło o podkreślenie uniwersalności Kościoła i uczynienia kolegium kardynalskiego bardziej owocnym. Po tej lini szła reforma Kurii, którą zamierzał umiędzynarodowić.
W 1964 r. pp. utworzył Sekretariat dla Religii Niechrześcijańskich, a w 1969 r. dla niewierzących. Za pontyfikatu Pawła VI pogłębiły się stosunki z Kościołem Prawosławnym. W 1964 r. pp. spotkał się w Jerozolimie, a w 1967 r. w Konstantynopolu z Patriarchą Atenagorasem I. 7.XII.1965 r. uroczyście zniesiono wielką ekskomunikę rzuconą na Kościół Prawosławny w 1054 r. W dialogu Paweł VI upatrywał poważny krok na drodze ku zjednoczeniu Kościoła.
Jako pierwszy podjął rozmaite podróże do różnych części świata. W 1975 r. pod hasłem "Pojednania, odnowa, pokój" obchodził Rok święty.
Zmarł 6.VIII.1978 r
43. PONTYFIKAT PAPIEŻA PIUSA XII.
Pius XII (1939-1958) urodził się 2.03.1876 w Rzymie. Od 1901 pracował w papieskim sekretariacie stanu. W 1917 r. został nuncjuszem w Berlinie. W tych latach gruntownie poznał niemieckie życie, niemiecką kulturę i Kościół w Niemczech. Jego hasłem wyborczym jako papieża było: " Pokój jest dziełem sprawiedliwości ". Wkrótce po wyborze 12-go maja ogłosił, że jego głównym zadaniem jest ratowanie zagrożonego pokoju. Na jego notę przekazaną 5-tego maja przez Cesare Orsenigo (nuncjusza w Niemczech) Hitlerowi, w której wskazywał jako główny cel zachowanie pokoju, odpowiedziano, iż w danym momencie nie ma żadnego zagrożenia dla pokoju. Również jego prośba wyrażona wobec Mussoliniego, aby wstawił się u Hitlera na rzecz utrzymania pokoju nie odniosła skutku. 24.08.1939 r. skierował papież energiczny apel do narodów o pokój. 1.09.1939 r. wybuchła II wojna światowa. Również podczas wojny nawoływał papież do pokoju, nakreślając jego prawne i religijne zasady. Temu celowi służyły zwłaszcza jego przemówienia na Boże Narodzenie. Pius XII zabiegał o to, by trzymać Rzym z dala od walk i uchronić go przed atakami lotnictwa. Udzielił azylu ponad 5000 Żydów. Planował też protest publiczny wobec rządu Rzeszy przeciwko prześladowaniu Żydów, ale kiedy zrozumiał, że rządowe środki odwetu mogłyby wskutek tego jeszcze pogorszyć ich sytuację, odstąpił od tego zamiaru - z czego mu po wojnie uczyniono zarzut, oskarżając o tchórzostwo i niezdecydowaną postawę w kwestii rasowej. Papież starał się łagodzić grozę wojny. Natychmiast powołał do życia służbę poszukiwań i informacji o jeńcach wojennych i rannych, która w ciągu wielu lat pośredniczyła w ponad 11 mln. przypadkach. Po wojnie na czoło wysunęła się dystrybucja rozmaitych darów miłosierdzia dla przezwyciężenia nędzy powojennej. Papież odrzucił też głoszoną tezę o kolektywnej winie wszystkich Niemców i wskazał na prawa, które powinny być stosowane również wobec zwyciężonych. Mianował też wizytatora apostolskiego dla Niemiec, amerykańskiego biskupa wojskowego Alosiusa Muncha; był to gest pojednania z Niemcami.
Nie było niemal kwestii natury dogmatycznej czy etycznej, wobec której papież w swych licznych przemówieniach lub encyklikach nie zająłby stanowiska. Teologicznie ważka była encyklika "Mistici corporis" (1943) - o Kościele; podobnie wielka encyklika biblijna "Divino affante Spiritu" (1943). "Mediatoor Dei" (1947) - to encyklika poświęcona liturgii. W encyklice "Humani generis" (1950) zwracał się przeciwko błędom, które fałszowały naukę Kościoła. Punktem szczytowym tego pontyfikatu było ogłoszenie 1.11.1950 r. - podczas Roku Świętego - dogmatu o fizycznym Wniebowzięciu Maryi. W 1954 podczas Roku Maryjnego papież ogłosił ustanowienie Święta Maryi Królowej. Również czci Serca Jezusowego poświęcił papież encyklikę (1956). Choć nie ogłosił żadnej encykliki społecznej, to jednak w licznych przemówieniach i tzw. listach apostolskich zajmował stanowisko wobec kwestii społecznych. Ta działalność w zakresie urzędu nauczycielskiego staje się szczególnie widoczna, jeśli zauważyć, jak bardzo II sobór watykański uwzględnił owe wypowiedzi Piusa XII.
Papież przeprowadził 33 kanonizacje, wśód nich Piusa X. W jego nominacjach kardynalskich znajduje odbicie więź Kościoła ze światem przy jednoczesnej rezygnacji z włoskiej większości w Kolegium Kardynalskim. Jednak na terytoriach opanowanych przez komunizm Kościół podczas tego pontyfikatu doznał licznych prześladowań: tak w Chinach, jak i w Rosji, gdzie walka z Kościołem szczególnie dotknęła związany z Rzymem ukraiński Kościół grecko-unicki. Aresztowano i skazano tam niemal 1000 kapłanów oraz wszystkich pięciu biskupów. Pius XII zmarł 9.10.1958 r. Szczególnym zadaniem tego papieża było przeprowadzenie Kościoła przez kataklizm II wojny światowej i przemiany okresu powojennego. To zadanie Pius wypełnił, co bardzo umocniło moralny autorytet papiestwa.Kiedy za pontyfikatu jego następcy Jana XXIII doszło do swoistego "otwarcia na świat", mogło to wywołać wrażenie, że poprzednio zdecydowanie tego brakowało. Pius XII głęboko pobożny, oddany swemu zadaniu, uczynił to, co było możliwe w jego czasie i w jego życiowych okolicznościach.
KOŚCIÓŁ WOBEC NARODOWEGO SOCJALIZMU W NIEMCZECH.
I. Rozwój narodowego socjalizmu i czasy hitlerowskiej władzy.
Niemcy po przegranej wojnie stanowiły politycznie Republikę. Od 11.08.1919 r. Niemcy stanowiła tzw. Republikę Wajmarską ze swą konstytucją. Fakt przegranej Niemiec pociągał za sobą liczne konsekwencje: zakaz powszechnej służby wojskowej, sądy nad przestępcami wojennymi, obowiązek płacenia odszkodowań wojennych. Wszystkie te postanowienia koalicji nie były jednak poważnie egzekwowane. Oddziałało to na psychikę Niemców, którzy uważali, że państwa koalicji są słabe, a Niemcy stanowią silne państwo.
Państwo niemieckie zaczęło się prężnie odbudowywać. W 1925 r. prezydentem zostaje feldmarszałek Hindenburg, przedstawiciel dawnego pruskiego militaryzmu.
Po raz pierwszy na arenę polityczną wchodzi partia narodowych socjalistów (NSDAP) po wyborach do parlamentu w wrześniu 1930 r. (znana dotychczas z nieudanego przewrotu w maju 1923 r.). W 1930 r. Hindenburg zamianował pozaparlamentarny rząd z von Papenem na czele. Von Papen wobec rosnącego poparcia dla Hitlera i jego partii. Chciał, aby Hitler został wicekanclerzem. Hitler zarządał pełni władzy na co nie chciał zgodzić się Hindenburg. 12.09.1932 r. parlament obalił rządy von Papena, ten jednak skłonił Hindenburga, by ostatecznie zgodził się na nominację Hitlera na kanclerza Rzeszy (30.01.1930 r.).
Hitler starał sią teraz umocnić swoją władzę stąd po 6 miesiącach pozbył się Hindenburga, a po 18 miesiącach von Papena. Już w listopadzie 1933 r. zdobył w wyborach 92,1% głosów. Hitler od tego czasu zakazuje działalności innym partiom politycznym i usuwa Żydów ze społeczności narodowej.
Po śmierci Hindenburga (sierpień 1934 r.) zostaje "wodzem i kanclerzem Rzeszy", co potwierdził też plebiscyt przeprowadzony w tym samym miesiącu. W tym czasie nastroje w Niemczech odżywają do marksizmu. Narodowi socjaliści wysuwają ideę państwa-cesarstwa, oraz ideę podboju całego świata. Ideologia Nitschego doprowadziła do tego, że Niemcy zaczęli czuć się "nadprusakami". Jak wyraził się sam Hitler, dla tych celów warto było poświęcić 2 mln. młodych ludzi.
W paźdźierniku 1933 r. Niemcy wystąpiły z Ligi Narodów, dwa lata później przywrócono obowiązek powszechnej służby wojskowej. Od tego czasu Niemcy bezpośrednio przygotowywały się do wojny.
II. Stosunek Kościoła katolickiego do nacjonalizmu niemieckiego.
Po powstaniu Republiki Wajmarskiej następował rozkwit katolicyzmu. Mówi się otym okresie jako o "wiośnie monastycznej i liturgicznej". Rozkwit ten był wzmocniony konkordatami: z Bawarią (1924), Prusami (1929) i Badenią (1932). Cała ta budowla została zagrożona dostaniem się Hitlera do władzy (styczeń 1933). Biskupi potępili ideologię nazizmu, zakazując wiernym przynależności do partii. Wiele jednak katolików nie chciało okazać się "złymi niemcami" a taka rosła obawa przed komunistami stąd sprzyjali NSDAP jako jedynej partii.
Czasy władzy Hitlera i stosunki z Kościołem dzielimy na trzy okresy:
a) 1933-1934; okres zakamuflowanej walki, w której Hitler jest "pozytywnie" nastawiony do Kościoła. Hitler, by wejść na arenę międzynarodową podpisał bardzo korzystny Kościoła konkordat (dla całej Rzeszy, podpisany 27.07.1933 r. a ratyfikowany we wrześniu). Konkordat potwierdzał granice diecezji, regulował materialne uposarzenie Kościoła, wprowadzał religię do szkoły jako przedmiot obowiązkowy. Jak się później okazyłopostanowienia konkordatu będą systematycznie łamane. Konkordat korzystnie został przyjęty przez niektórych, ponieważ uspokajał on sumienia Niemców, stwarzał atmosferę zaufania do partii i Hitlera. Z episkopatu niemieckiego jedynie Michael Faulkaber krytycznie odniósł się do Hitlera i konkordatu. Konkordat domagał się zniesienia stowarzyszeń o charakterze politycznym i dlatego ruchy Quickborn i Neu-Deutschlan wcieliły się do Hitler Jugend.
b) 1934-1939; walka z Kościołem pod hasłem laicyzacji życia. Duchowieństwo w tym okresie stawia się przed sądami z oskarżeniem o handel i nadużycia seksualne, pojawiają się zakazy prasy katolickiej, zaczęto eliminować stopniowo religię w szkołach (eliminowano katechetów), rozpoczna się walka z Żydami (Kristal Nacht 9 listopada-wyjęcie Żydów spod prawa). Na te nadużycia Kościół nie odpowiedział jednoznacznie. W 1937 r. enc. "Mit brennender Sorge" pp. Piusa XI, która jednak nie wymieniła imiennie ani kraju, ani partii, ani osoby.
c) 1940-1945; próba całkowitej likwidacji Kościoła. Najmocniej proces ten zaznaczył się na ziemiach wcielonych, gdzie zginęło ok. 2/3 duchowieństwa.
Reakcja Kościoła na te niedwuznaczne akty pogwałcenia praw międzynarodowych i ludzkich nie była jednoznaczna. Pius XII nie zerwał konkordatu z Niemcami ponieważ uważał, że jest to jeszcze jedyna droga by móc z Hitlerem coś zrobić (tu miał pp. sprzymierzeńca w kard. Bertramie). Poszczególni bp. niemieccy bardzo mocno wytępowali przeciw Hitlerowi. Jednym z nich był bp. Klemens von Galen "Lew z Minster", który bardzo mocno wystąpił przeciwko tzw. akcji Guadentod w 1939 r. (zadanie śmierci chorym, kalekom nieużytecznym społecznie).
Czynniki wpływające na postawę pp. Piusa XII:
- przekonanie, że Kościół powinien troszczyć się wyłącznie o zbawienie dusz,
- obawy aby nie pogarszać sytuacji Kościoła,
- obsesja nurtująca pp., że konflikt zostanie szybko zakończony,
- przświadczenie, że pp. powinien występować w roli pośrednika stąd też nie może opowiedzieć się za jednąze stron,
- po rozpoczęciu wojny ze Związkiem Radzieckim pp. uważał komunizm za jeszcz większego wroga,
jeżeli pp. nie zajął się sprawą Żydów to tylko dlatego, że sądził że jego wystąpienie nie przyniesie większego pożytku.
.44. SOBÓR WATYKAŃSKI II.
1) Geneza.
Chociaż ogłoszenie przez Jana XXIII w dniu 25.01.1959 r. zamiaru zwołania soboru powszechnego wywołało duże zaskoczenie, to jednak idea ta nie była zupełnie czymś nowym. Już Pius XI chciał wznowić obrady przerwanego Vat. I (1870), by uregulować stosunek Kościoła do zmian, będących konsekwencją I wojny światowej. Ta inicjatywa upadła jednak z powodu rozbieżności opinii na ten temat w kolegium kardynalskim.
Ideę tę podjął Pius XII w 1948 r. Prace przygotowawcze zlecił belgijskiemu misjonarzowi Charles SJ, które trwały do 1951 r. i znowu poważne różnice zdań je przerwały, co zdawało się być potwierdzeniem, że era soborów definitywnie się skończyła.
Jan XXIII nie podzielał tej opinii; miał niejasne wyobrażenie na temat konkretnego programu zapowiadanego soboru; miał jednak nadzieję, że mógłby on pomóc w lepszym dostosowaniu apostolatu do epoki przyspieszonych zmian i stanowić zaproszenie dla wspólnot odłączonych do wspólnego poszukiwania jedności. Zorganizowano konsultację biskupów, przełożonych zakonnych, wydziałów teologii i prawa. Utworzono także komisję przedprzygotowawczą z kard. Tardinim na czele. 5.06.1960 r. powołano 10 komisji przygotowawczych i 2 sekretariaty (środków społecznego przekazu i jedności chrześcijan). Bardzo postępowe było utworzenie komisji d/s Apostolatu Świeckich i sekretariat Jedności Chrześcijan. Do komisji weszło wielu biskupów sprawujących władzę w diecezjach. Przewagę w tych komisjach miały tendencje konserwatywne, chociaż nie brakowało przedstawicieli innych prądów teologicznych i duszpasterskich np. O. Congar i O. de Lubac. Większość schematów opracowanych przez komisje reprezentowało średni poziom, a niektóre były wręcz niedobre (atakowały inne Kościoły). Schematy te wymagały wielu poprawek.
Regulamin soboru z dnia 6.08.1962 r. przewidywał trzy rodzaje posiedzeń (na każdym miała obowiązywać zasada większości 2/3 głosów):
a) publiczne - przewodniczyć miał papież
b) kongregacje generalne - przewodniczyło 10-ciu kardynałów wyznaczonych przez papieża, na których Ojcowie dyskutowali nad przedłożonymi im tekstami.
c) komisje - przepracowywały teksty z uwzględnieniem uwag.
Sekretarzem generalnym soboru został abp. Felici.
2) Przebieg.
Sobór został otwarty 11.10.1962 r. w obecności 2500 Ojców. Sobór miał światowy charakter pod względem reprezentacji poszczególnych Kościołów. I tak z Europy Zach. 33% Ojców; z USA i Kanady 22%; z Azji i Afryki po 10%; z Oceanii 2,5%; z Arabii 3,5%; z krajów socjalistycznych było tylko 150-ciu biskupów w tym z Polski stale było od 20 - 60-ciu osób (bp. Franciszek Jop był w komisji d/s liturgii; bp. Wycisk brał udział w trzech ostatnich sesjach).
Odbyły się 4-ry sesje:
I 11.10 - 8.12.1962
II 29.09 - 4.12.1963
III 14.09 - 21.11.1964
IV 14.09 - 8.12.1965
Na soborze aktywni byli także niekatolicy. Przmówienie papieża na otwarcie soboru wskazywało, że sobór będzie dążył do zjednoczenia chrześcijan. Zostało to pozytywnie przyjęte przez patriarchę Konstantynopola, Kościół anglikański i przez Światową RadęKościołów. 93 obserwatorów reprezentowało 28 Kościołów i wyznań. Ich głosy były uwzględniane w opracowywaniu uchwał, dzięki czemu odegrali oni zasadniczą rolę w ekumenicznym charakterze soboru.
Mimo nawoływań papieża do jedności między Ojcami nie brakowało podziałów między nimi. Zaznaczył się ten podział między "większością", która była wyczulona na realia świata, otwarta na ekumeniczny dialog, a "mniejszością" przywiązaną do stabilności Kościoła i jego monarchicznego charakteru, wyczuleni oni byli na ryzyko tkwiące w zmianach, pragnęli ocalić depozyt wiary.
Ta "mniejszość" odegrała pożyteczną rolę przpominając o podstawowych prawdach i zapobiegając przedwczesnemu opublikowaniu tekstów jeszcze nie dopracowanych. Przykładem dyskusji między stronnictwami jest kwestia schematu o źródłach Objawienia. Mógł ten schemat urazić Kościoły reformowane, był też regresem w stosunku do enc. "Divino afflantu spiritu". Brakowało głosów do odesłania schematu do ponownego rozpatrzenia. Papież sam musiał interweniować.
Duże znaczenie dla prac soboru mieli eksperci, którzy przybyli z wielu krajów. Część z nich oficjalnie wchodziła w skład komisji a część prywatnie przebywała w Rzymie.
Po I sesji zmniejszono liczbę schematów z 70-ciu do 20-tu.
Zmiana na tronie piotrowym nie zakóciła prac soboru. 22.06. Paweł VI (kard. Montini) postanowił kontynuować obrady w duchu "przerzucania pomostu między Kościłem a światem". Dowodem tego jest wprowadzenie świeckich na obrady (od III sesji także kobiet). Papież dokonał zmian w kierownictwie soboru, zwiększyła się liczba moderatorów niekurialistów. Kolegium moderatorów tworzyli kardynałowie: Suenens, Dopfner, Lercaro, Agagianian.
Przed zakończeniem soboru (4.12.) papież poraz pierwszy odprawił Mszę Św. z niekatolikami; ogłosił reformę Świętego Oficium (od tej pory Kongregacja Doktryny Wiary); 7.12. ogłoszono o zniesieniu ekskomuniki między Rzymem a Konstantynopolem; 8.12. nastąpiło uroczyste zamknięcie soboru.
3) Osiągnięcia.
W bazylice św. Piotra miało miejsce 168 posiedzeń plenarnych, 10 publicznych, ponad 2300 przemówień w formie relacji i dyskusji, 538 głosowań. Papież bardzo często spotykał się z uczestnikami soboru.
Owocem intensywnej pracy uczestników soboru jest 16 uchwał:
II sesja
1. Konstytucja o liturgii świętej (Sacrosanctum Concilium)
2. Dekret o środkach społecznego przekazu (Inter mirifika)
III sesja
3. Konstytucja dogmatyczna o Kościele (Lumen gentium)
IV sesja
4. Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu (Dei verbum)
5. Dekret o ekumeniźmie (Unitatis redintegratio)
6. Dekret o Kościołach wschodnich katolickich (Orientalium Ecclesiarum)
7. Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele (Christus Dominus)
8. Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego (Perfectae caritatis)
9. Dekret o formacji kapłańskiej (Optatam totius)
10. Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim (Gravissimum educationis)
11. Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich (Nostra aetate)
12. Dekret o apostolstwie świeckich (Apostolikam actuositatem)
13. Dekret o działalności misyjnej Kościoła (Ad gentes divinitus)
14. Dekret o posłudze i życiu kapłana (Presbyterorum ordinis)
15. Deklaracja o wolności religijnej (Dignitatis humanae)
16. Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym (Gaudium et spes)
Razem 4-ry konstytucje, 9 dekretów, 3 deklaracje.
4) Znaczenie.
Sobór bardzo mocno wpłynął na ewolucję Kościoła katolickiego w wielu dziedzinach. W pełni jednak nie da się ocenić znaczenia soboru gdyż czas obecny jest czasem realizacji tego na co zwrócono uwagę na soborze. Ważne jest zbliżenie się Kościoła do Światowej Rady Kościołów i różnych wyznań chrześcijańskich oraz uznanie dla wkładu laikatu w budowie Królestwa Chrystusowego. Sobór zapoczątkowując odchodzenie od wielu ograniczeń i wyrzekając się oficjalnie elementów tryumfalizmu i ekskluzywizmu otworzył przed Kościołem nowe możliwości ekspansji wywodzącej się z posłannictwa ewangelicznego i opartej na współpracy z wszystkimi możliwymi siłami chrześcijańskimi.
45. ENCYKLIKI PAPIEŻA JANA PAWŁA II.
Kardynał Metropolita Krakowski Karol Wojtyła został wybrany na papieża 16.10.1978 r. Jest on pierwszym pp. pochodzącym z narodów słowiańskich. Od początku swego pontyfikatu odbył już ponad 50 pielgrzymek zagranicznych i dlatego zasłużył sobie na miano Apostoła Narodów obecnych czasów. W wyborze imienia wyraził swój program: pogłębienie życia Kościoła oraz współudział w rozwiązywaniu wielkich spraw epoki pokoju, spraw człowieka i wolności. Jego encykliki właśnie tym sprawom są poświęcone.
Encykliki o charakterze doktrynalnym
REDEMPTOR HOMINIS - wydana 4.03.1979 r. w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu.
Papież pierwszą swą encyklikę poświęcił w całości prawdzie o człowieku, który w pełni i do końca odsłania się w Chrystusie, jego godności w tajemnicy Chrystusa - Odkupiciela.
Problematyka enc.:
1) Centrum dokumentu - człowiek konkretny, rzeczywisty. Każdy człowiek jest poniekąd drogą Kościoła.
2) Tajemnica wyniesienia człowieka - zbawienie (pogłębienie i współczesna interpretacja)
3) Miejsce człowieka w świecie a jego odkupiona godność.
4) Dostojeństwo człowieka.
5) Rozwój człowieka w nauczaniu społ. i eklezjologii.
DIVES IN MISERICORDIA - wydana 30.11.1980 r. w pierwszą niedzielę Adwentu w Rzymie u św. Piotra. Encyklika o Bożym Miłosierdziu nawiązuje częściowo do "Redemptor hominis". Podmiotem jest człowiek, któremu Bóg Ojciec odsłania swe miłosierdzie najpełniej w Chrystusie. Ukazanie człowieka w pełnej godności jego człowieczeństwa nie może się dokonać inaczej niż przez odniesienie do Boga. Całej strotestamentalnej tradycji miłosierdzia Bożego Chrystus nadaje ostateczne znaczenie - w NT przypowieść o synu marnotrawnym, misterium paschalne - miłosierdzie objawione na Krzyżu i w zmartwychwstaniu. Dokument ma na celu przybliżenie wszystkim tej tajemnicy. Stając się równocześnie żarliwym wołaniem Kościoła o miłość, której tak bardzo potrzebuje dzisiejszy człowiek.
DOMINUM ET VIVIFICANTEM - napisana i wydana po polsku. Napisana 18.05.1986 r. w uroczystść Zesłania Ducha Św. Encyklika przedstawia rolę Ducha Św. w życiu Kościoła i świata. Jest trzecią częścią "Trynitarnej trylogii", na którą składają się jeszcze dwie enc. wydane wcześniej ("Dives in misericoria" - o Ojcu, "Redemptor hominis" - o Synu). Stanowi jakby rozpoczęcie duchowych przygotowań do jubileuszu Dwutysiąclecia Chrystusa, który się począł z Ducha Św. Składa się z trzech części:
- Duch Ojca i Syna dany Kościołowi (obietnica posłańca Pocieszyciela)
- Duch, który przekonuje świat o grzechu
- Duch, który daje życie (przygotowanie się do roku 2000)
Mówi się w niej o nadziei i radości, o śmierci i zagrożeniach jakie ciążą nad światem.
REDEMPTORIS MATER - wydana 25.03.1987 r. w uroczystość Zwiastowania Pańskiego. Encyklika jest poświęcona Maryi Dziewicy w życiu pielgrzymującego Kościoła. Napisana na rozpoczęcie Roku Maryjnego, zapowiedzianego 1.01. Dokument ukazuje Maryję, która przewodzi, wyprzedza niejako na drodze wiary wszystkich, którzy przez wiarę pielgrzymują za Chrystusem. W świetle wiary wyjaśnia znaki czasu i w ten sposób ukazuje Kościołowi i ludzkości kierunek dalszej drogi, taki jest też sens Roku Maryjnego. Składa się z wprowadzenia wyjaśniającego motywy jej ogłoszenia oraz trzech części:
- Maryja w tajemnicy Chrystusa (medytacja nad osobą Maryji w Jej odniesieniu doChrystusa)
- Bogurodzica pośrodku pielgrzymującego Kościoła (aspekt ekumeniczny)
- Maryja jako Pośredniczka (aspekt teraźniejszy i przeszły)
Encykliki społeczne
LABOREM EXERCENS - dokument przygotowany na 90-tą rocznicę enc. "Rerum novarum", wydana 14.09.1981 w Castel Gandolfo w święto Podwyższenia Krzyża. Dokument przedstawia problem pracy ludzkiej w 90 lat po "Rerum novarum" Leona XIII. W pierwszej części pp. nawiązuje do dokumentu swojego poprzednika, uwspółcześniając i wykazując nowe problemy świata np. dysproporcje żywienia na różnych częściach Globu. Część druga - praca i człowiek. Podkreślono tu wolność człowieka, jego podmiotowość w stosunku do pracy oraz prawo do własności prywatnej. Na zakończenie pp. wskazuje jak człowiek ma współdziałać ze Stwórcą w dziedzinie uduchowienia swej pracy.
SOLICITUDO REI SOCIALIS - wydana 30.12.1987 r. z okazji 20-tej rocznicy ogłoszenia "Populorum progressio". Ukazała się 19.02.1988 r. Pp. uaktywnił w niej podstawy doktrynalne nauki społecznej Kościoła, naświetlając nowe jej aspekty, szczególnie w odniesieniu do państw Trzeciego Świata. Głównym tematem enc. jest człowiek i jego droga do zbawienia. Pp. zajmuje się współczesną rzeczywistością w skali globalnej. Wzywa ludzi do głębokiej miłości przez solidarność międzyludzką.
CENTESIMUS ANNUS - wydana 1.05.1991 r. w 100-tu lecie ogłoszenia "Rerum novarum" w dniu św. Józefa Rzemieślnika. Pp. dokonuje tu obszernej syntezy dorobku całego stulecia. W enc. zawarte są rozważania na temat niektórych zjawisk najnowszej historii. Pierwszy rozdział jest ponownym odczytaniem "Rerum novarum". Drugi dotyczy rzeczy nowych naszych czasów widzianych w świetle zasad podanych przez Leona XIII. Trzeci rozdział nosi tytuł: "Rok 1989" (mowa jest tu o Polsce, jak i o upadku systemu totalitarnego w Bloku Wschodnim). Dalsze rozdziały enc. ukazują stosunek Kościoła do systemu demokratycznego. Enc. ukazuje troskę i odpowiedzialność za człowieka powierzonego Kościołowi przez samego Chrystusa.
Encykliki o tematyce misyjnej
SLAVORUM APOSTOLI - wydana 2.06.1985 r. w urocuystość Trójcy Przenajświętszej w tysięczną rocznicę dzieła ewangelizacji św. Cyryla i Metodego. Pp. przypomina zasługi jakie mają święci dla Kościoła krajów słowiańskich, szczególnie Polski, Czech, Rusi i innych narodów. Dokument papieski zachęca do szczególnych obchodów jubileuszu przyjęcia Chrztu i Ewangelii. Na zakończenie pp. odprawia wielką modlitwę za misje przez wstawiennictwo patronów.
REDEMPTORIS MISSIO - wydana 7.12.1990 r. w 25 lat po ogłoszeniu dekretu soborowego "Ad gentes" o działalności misyjnej Kościoła. Na wstępie pp. przypomina wciąż ważny nakaz Jezusa do głoszenia Ewangelii. W pierwszych trzech rozdziałach przedstawia aspekty teologiczne działalności misyjnej. W czwartym rozdziale pp. mówi o trzech rodzajach jednej misji Kościoła:
a) duszpasterstwo wśród wiernych
b) nowa ewangelizacja ochrzczonych
c) misja wśród ludów nieznających Chrystusa
Zakończenie poświęcone jest drogom misji i misjonarzom. U progu trzeciego tysiąclecia cały Kościół wezwany jest do głębszego przeżywania tajemnicy Chrystusa i pełnej wdzięczności współpracy z dziełem zbawczym.