Kier. VII psych. pozn., Kierunki VII - PSYCHOLOGIA POZNAWCZA


Kierunki VII - PSYCHOLOGIA POZNAWCZA

Psychologia humanistyczna, która za swój cel postawiła sobie "uczłowieczenie" jednostki ludzkiej, nie stała się trzecią siłą w psychologii, do czego aspirowała. Nieoczekiwanie na taką trzecią siłę w psychologii wyrosła psychologia poznawcza - niesłychanie żywotny nurt we współczesnej psychologii, który przybiera na sile i stosowany jest z powodzeniem zarówno do interpretowania rozważań teoretycznych jak i rozwiązań pragmatycznych.

Lata 20-ste, 30-ste, 40-ste i 50-te minionego stulecia są okresem imperialnej dominacji w psychologii behawioryzmu i psychoanalizy. Zwłaszcza w USA żaden psycholog nie mógł w tym czasie myśleć o karierze uniwersyteckiej prezentując inne, niż behawiorystyczne stanowisko w psychologii. Bezkompromisowy manifest Watsona z 1913 roku, w którym nalegał, aby posiadająca naukowe aspiracje psychologia zrezygnowała z odniesień do takich pojęć jak psychika czy świadomość odniósł niebywały sukces - psychologia na długie lata straciła świadomość w dociekaniach psychologicznych a ludzie możliwość świadomego sterowania swymi poczynaniami poprzez procesy myślenia.. Swe zainteresowania ograniczała do zewnętrznych form zachowania. Dziś wydaje się to nieprawdopodobne, gdy uświadomimy sobie, że najbardziej charakterystyczną cechą człowieka jest to, ze jest istotą myślącą .

Ten osobliwy stan nie mógł się zbyt długo utrzymywać i psychologia stopniowo, w mało spektakularny sposób, zaczynała przywracać w swych rozważaniach obraz człowieka jako istoty myślącej. Powoli, drogą raczej ewolucji niż rewolucyjnych zmian rodził się w psychologii jej nurt poznawczy. Psychologia poznawcza nie może wskazać tak jednoznacznego lidera i założyciela swego kierunku jak Freud w psychoanalizie, Watson w behawioryźmie czy Werheimer, Koffka i Köhler w psychologii postaci.

Gdyby na gruncie psychologii poszukiwać prekursorów psychologii poznawczej, można wskazać przede wszystkim Wilhelma Wundta, który czyniąc z psychologii odrębną dyscyplinę wiedzy, koncentrował się na strukturze świadomości, podkreślając rolę aktywności intelektualnej człowieka. Funkcjonaliści z Williamem Jamesem na czele poszukiwali w świadomości człowieka funkcji, która pozwala go naprowadzać na cel, który człowiek zamierza zrealizować. Psychologowie postaci w dobie dominacji behawioryzmu nie zaprzestali analizować procesów poznawczych. Nawet na gruncie behawioryzmu zaczęto odczuwać brak analizy procesów intelektualnych dla objaśnienia określonego zachowania człowieka. Jeden z bardziej znaczących behawiorystów E.R. Gutrie pod koniec swej kariery ubolewał, że behawioryści nie opisywali wpływających na człowieka bodźców odnosząc je Edward Tolman wprowadzając pojęcie map poznawczych nawiązywał bezpośrednio do procesów poznawczych i ostatecznie przyczynił się do spadku popularności modelu S→ R. Prekursorem psychologii poznawczej był szwajcarski uczony Jean Piaget (1896-1980), który przez szereg lat prowadził badania rozwoju mowy u dzieci.

Jaka jest zatem podstawowa idea psychologii poznawczej? Otóż na gruncie tego nurtu psychologii uważa się człowieka za istotę myślącą. Słynne zdanie Kartezjusza "myślę więc jestem" (cogito ergo sum) na gruncie psychologii poznawczej można by sformułować : "jestem więc myślę". W istocie nie sposób ujmować człowieka inaczej niż jako osobę, która zastanawia się, zapamiętuje, przypomina sobie, wyobraża i marzy, rozumie, rozważa i decyduje, rozwiązuje problemy lub w stanie czuwania doświadcza nieustannego - jakby to powiedział William James - przepływu strumienia myśli .

Jak już wielokrotnie podkreślałam w nauce rozwój jednej dziedziny pociąga za sobą zmiany także w innych dziedzinach wiedzy. Otóż czynnikiem, który pozwolił złagodzić gorset behawiorystycznych wymagań ponownie dopuszczając w psychologii idee badań świadomości człowieka były zmiany, które dokonały się w fizyce XX wieku, na której psychologia od początku istnienia wzorowała się. Pod wpływem prac między innymi Alberta Einsteina na początku XX wieku fizycy odrzucili mechanicystyczny obraz wszechświata wywodzący się z czasów Galileusza i Newtona, który stał się źródłem redukcjonistycznego i deterministycznego poglądu na ludzka naturę wyznawanego przez psychologów poczynając od Wundta, po Skinnera. Nowy punkt widzenia w fizyce zarzucił wymóg całkowitego obiektywizmu i radykalnego oddzielenia zewnętrznego świata od obserwatora.

Fizycy XX wieku stwierdzili, że obserwacja przyrody, jakiej dokonujemy przez fakt poddania jej obserwacji ulega zakłóceniu. Zatem pojęcie dystansu między obiektywnie istniejącym światem a jego obserwacją jest sztucznym faktem, artefaktem. W fizyce zaczęto twierdzić, że nie istnieje niezależny, obiektywnie poznawalny świat, tylko istnieje czyjeś poznawanie tego świata. Współcześni fizycy przestali być oderwani od przedmiotu własnych obserwacji. Ideał całkowicie obiektywnej rzeczywistości przestano uznawać za osiągalny. W fizyce współczesnej zaczęło zyskiwać przewagę przekonanie, że wiedza ze swej istoty jest subiektywna, zależna od obserwatora. Ten stan rzeczy dobrze określa stwierdzenie Matsona (1964), że nasz obraz świata nie jest jej fotograficzną, wierną kopią, lecz można go raczej porównać do malarskiej wizji świata. Przez subiektywną kreację umysłu oddajemy zatem jedynie podobieństwo świata, a nie jego wierną replikę.

Odrzucenie przez fizyków obiektywnego przedmiotu badań i uznanie przez nich subiektywności poznania zwróciło uwagę na rolę świadomego doświadczenia jako źródła wiedzy o świecie. Ta rewolucja w fizyce stała się skutecznym argumentem przemawiającym za tym, by świadomość ponownie uczynić przedmiotem badań w psychologii. Trzeba jednak podkreślić, że psychologia dzięki behawioryzmowi przez pół wieku opierała się nowej fizyce, trzymając się kurczowo przestarzałego modelu i uporczywie definiując się jako nauka obiektywna.

Mimo, że psychologia poznawcza nie miała swego "ojca założyciela", czyli lidera, który miał ambicje jej przewodzić, to można wskazać dwóch psychologów, którzy pierwsi zmierzyli się z koniecznością redefinicji przedmiotu psychologii. Byli to George Miller i Ulric Neiser.

George Miller studiował język angielski I komunikację werbalną na Uniwersytecie Alabamy, gdzie w roku 19412 uzyskał tytuł mgr. Po studiach zaczął pracę jako wykładowca psychologii najpierw w macierzystej uczelni, a później na Uniwersytecie Harwarda, gdzie pracował nad problemami komunikacji werbalnej. Doktorat zrobił w roku 1946. Pięć lat później opublikował przełomową książkę "Język i komunikacja" (1951). Miller był behawiorystą, ale jak później wyznał nie z przekonania, tylko dlatego, ze to był jedyny sposób, w jaki w uczelniach dopuszczano uprawianie psychologii.

W połowie lat pięćdziesiątych Miller po dokładnym zapoznaniu się z teoriami informatycznymi i komputerowymi modelami umysłu stwierdził, że "behawioryzm nie będzie dalej działał". Jego podejście do psychologii zyskało bardziej poznawczą orientację. Duże znaczenie miała także jego buntownicza postawa, typowa dla jego pokolenia, która pozwoliła bardziej kategorycznie przeciwstawić się behawioryzmowi.

W tym miejscu warto podkreślić rolę, jaką w powstawaniu orientacji poznawczej w psychologii odegrały komputery. W siedemnastym stuleciu modelami wszechświata, a zatem także ludzkiego umysłu były zegary i automaty. Ten model pasował również do behawiorystycznego modelu badań. W XX wieku zbudowano nową maszynę, która nie tylko była cudem techniki, ale przyczyniła się do obalenia idei behawioryzmu - był to komputer. Jego funkcjonowanie idealnie pasowało do modelu pracy intelektu. Procesy poznawcze często porównywane są do pracy komputera. Pojemność przechowywania danych w komputerze podobnie jak w ludzkim umyśle to ich pamięć, kody programowania to języki, a nowe generacje komputerów świadczą o ich rozwoju. Programy komputera będąc zbiorem poleceń dotyczących operacji na symbolach funkcjonują podobnie do ludzkiego umysłu. Komputery udowodniły, że ważne jest istnienie nauki o dokonujących się w głowie zdarzeniach nieobserwowalnych, że nie wystarczy ograniczać się tylko do tego, co obserwowalne.

Zarówno komputer, jak i umysł odbierają i przetwarzają ogromną liczbę informacji. przyjmują informacje, manipulują nimi, przechowują je i odzyskują, wykonują na nich szereg operacji. Przy pomocy pracy komputera można przedstawić model rozumowania i rozwiązywania problemów przez człowieka.

W roku 1956 Miller opublikował artykuł, który uważa się za przełomowy : "Magiczna liczba siedem plus minus dwa : niektóre ograniczenia naszej zdolności przetwarzania informacji". Objaśniał w nim, że nasza pojemność pamięci krótkotrwałej jest ograniczona do siedmiu "pakietów" informacji. Tyle możemy przetworzyć w danej chwili. Uczynienie przez Millera z procesu przetwarzania informacji modelu funkcjonowania umysłu nawiązywało bezpośrednio do pracy komputera.

Wraz z kolegą z Harwardu Jerome Brunerem Miller założył Ośrodek Badań Procesów Poznawczych.Badacze tego ośrodka zajmowali się różnymi zagadnieniami : językiem , pamięcią, percepcja, tworzeniem pojęć myśleniem oraz intelektualnym rozwojem. Nie realizowali jakiegoś systematycznego programu, gromadzili wiedzę z zakresu procesów poznawczych, co Miller określił jej narastaniem. I rzeczywiście, za jego przykładem powstał szereg laboratoriów psychologicznych wzorowanych na jego ośrodku, a idee psychologii poznawczej stopniowo się krystalizowały.

W roku 1969 Miller otrzymał za swe osiagnięcia medal Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego. Był jeszcze dwukrotnie nagradzany za swe osiągnięcia naukowe, w roku 1991 i 2003.

Ulric Neisser urodzony w Kilonii w Niemczech w wieku 3 lat przybył z rodzicami do USA. Najpierw wybrał na Uniwersytecie Harwarda fizykę jako przedmiot studiów, ale pod wpływem Millera porzucił fizykę i zajął się psychologią. Pozostawał również pod znaczącym wpływem książki Kofki "Zasady psychologii postaci". Magisterium zrobił u Köhlera , doktoryzował się na Harwardzie w roku 1956. Musiał tak jak wszyscy uprawiać psychologię w paradygmacie behawiorystycznym. Pierwsze uczelniane stanowisko uzyskał jednak na Brandeis Uniwersity, gdzie katedrą psychologii kierował Abraham Maslow. Nie zdołał zrobić z Neissera psychologa humanistycznego, ale umozliwił mu bez przeszkód rozwijać swe zainteresowania psychologią poznawczą. Neisser stwierdził z czasem, że to psychologia poznawcza, a nie humanistyczna, stała sietrzecią siłą w psychologii.

W roku 1967 Neisser opublikował "Psychologię poznawczą", która stała się przełomowa w psychologii. W książce tej podjął próbę określenia, jaką psychologię chciałby uprawiać. Stała się bardzo popularna, a on sam zyskał miano ojca psychologii poznawczej, co przyjął z dużym zakłopotaniem. Udało mu się poprzez tą pracę przenieść punkt ciężkości z behawioryzmu na psychologię poznawczą. Poznanie definiował jako "przekształcanie, redukowanie, opracowywanie, przechowywanie, odzyskiwanie i wykorzystywanie danych zmysłowych człowieka. Podkreślał również, że "poznanie bierze udział we wszystkich możliwych działaniach człowieka".

W roku 1976 książka "Poznanie i rzeczywistość" - Nawoływał, by psychologia poznawcza nie ograniczała się tylko do sytuacji laboratoryjnych, lecz także wykorzystywała dane z życia codziennego. Neisser w swej książce wyraził rozczarowanie psychologią poznawczą gdyż uznał, że psychologia poznawcza ma niewiele do powiedzenia w zakresie wyjaśniania, jak ludzie radzą sobie w życiu. Tak więc z propagatora psychologii poznawczej przekształcił się w pierwszego jej krytyka. Kwestionował osiągnięcia tego kierunku tak, jak wcześniej krytykował behawioryzm.

Podsumowując : psychologia poznawcza koncentruje się na procesach poznawczych. Nacisk w niej położony jest na psychikę, na pracę ludzkiego umysłu. Psychologia poznawcza interesuje się, jak umysł porządkuje i organizuje doświadczenia. Umysł w przekonaniu psychologii poznawczej nadaje psychicznemu doświadczeniu spójność i formę. Umysł również aktywnie i twórczo porządkuje i przekształca bodźce ze środowiska. Psychologia poznawcza przywróciła człowiekowi świadomość i możliwość korzystania z introspekcji. Psychologia ta zapoczątkowała również kognitywistykę, interdyscyplinarną dziedzinę wiedzy badającą procesy przyswajania wiedzy przez umysł. Dziedzina ta interesuje psychologów, neurologów, filozofów, informatyków i antropologów.

5



Wyszukiwarka