30. Zasady ustroju politycznego RP.
Skrzydło wymienia 13 zasad
republikańskiej formy rządu
demokratycznego państwa prawnego
autonomii i wzajemnej niezależności oraz współdziałania w stosunkach między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi
wolności i praw człowieka i obywatela
suwerenności narodu
reprezentacji politycznej
podziału władz i równowagi władz
dwuizbowości parlamentu
pluralizmu politycznego.
parlamentarnej formy rządów
odrębności i niezależności sądów oraz trybunałów
społecznej gospodarki rynkowej
decentralizacji władzy publicznej i samorządu terytorialnego
Ad. 1. Zasada republikańskiej formy rządu wyrażona jest w samej nazwie państwa, w tytule konstytucji i przede wszystkim w jej instytucjach i urządzeniach. Oznacza ona z jednej strony wykluczenie jakiejkolwiek władzy dziedzicznej lub dożywotniej w państwie a z drugiej postulat ustanowienia rządów prawa i ustroju demokratycznego. W konstytucji RP z 2 kwietnia 1997r. Rzeczpospolita oznacza republikę- oraz dosłownie Rzeczpospolitą Polską jako dobro wspólne wszystkich obywateli. Rzeczpospolita jako nazwa państwa polskiego poprzedzona jest w preambule numeracją: Pierwsza… Druga…. Trzecia… W myśl preambuły, Trzecią Rzeczpospolitą jest formacja w której stosuje się Konstytucję z roku 1997. Zasada republikańskiej formy rządu, obok innych zasad ustroju wskazanych w Rozdziale I konstytucji, wyrażona jest przepisami Konstytucji, których zmiana jest szczególnie utrudniona ( w porównaniu z pozostałymi przepisami Ustawy zasadniczej).
Ad. 2. Zasada demokratycznego państwa prawnego
Do podstawowych przesłanek formalnego państwa prawnego współczesna doktryna zalicza: podział władzy, konstytucjonalizm, legalność, prymat ustawy, zakaz retroakcji, dopuszczenie integracji w sferę wolności i własności jednostki wyłącznie na podstawie upoważnienia ustawowego, sądową kontrolę władzy wykonawczej oraz odpowiedzialność odszkodowawczą państwa.
Idea demokratycznego państwa prawa spełnia się przez połączenie elementów formalnych z elementami materialnymi, do których współczesna doktryna zalicza przede wszystkim: zagwarantowanie oraz poszanowanie praw i wolności człowieka i obywatela, zasadę suwerenności, zasadę pluralizmu politycznego, demokratyzm oparty na kreowaniu władz przez okresowo odbywane wolne wybory powszechne, zapewnienie udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji państwowych, ideę państwa socjalnego opartą na realizacji zasad sprawiedliwości społecznej, niezależny i niezawisły sądowy wymiar sprawiedliwości, kontrolujący zarówno władzę ustawodawczą jak i wykonawczą oraz zasadę samorządu. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego „państwo prawne oznacza takie państwo, którego organy działają na podstawie i przy pomocy prawa”
Ad. 3. Zasada autonomii i wzajemnej niezależności oraz współdziałania w stosunkach między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi.
Konstytucja RP z 1997r. określa generalną zasadę ustrojową wyrażającą relacje instytucjonalne między państwem a kościołami, która stanowi, że „stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego” Zasada ta naturalnie nie wyczerpuje pełnego zakresu konstytucyjnych zasad określających stanowisko państwa wobec kościołów i innych związków wyznaniowych. W stosunku do pozostałych zasad 1) równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych,2) bezstronności władz publicznych RP w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych oraz 3) kształtowania stosunków między państwem a Kościołem katolickim na podstawie umowy międzynarodowej (konkordatu) i ustawy, a między państwem i innymi kościołami w drodze ustawy uchwalanej na podstawie umów zawartych między Radą Ministrów i ich właściwymi przedstawicielami- pełni ona rolę zasady naczelnej.
Ad. 4. Zasada wolności i praw człowieka i obywatela.
Wśród katalogu zadań państwa i odpowiadających im praw jednostek na czoło wysunięte zostały cele i obowiązki państwa dotyczące swobód tradycyjnych, tj. obowiązek zapewnienia wolności tworzenia partii politycznych, związków zawodowych i innych dobrowolnych zrzeszeń obywateli, zapewnienia wolności prasy i innych środków przekazu.
Unormowanie zadań państwa w sferze kształtowania polityki społecznej po konstytucyjnym obowiązku zapewnienia praw tradycyjnych nie świadczy o drugorzędnym potraktowaniu praw społecznych, mimo świadomości, że ich realizacja nawet w postaci prawodawstwa socjalnego nie tworzy najczęściej podstawy prawnej dla konstruowania indywidualnych roszczeń.
Ad. 5. Zasada suwerenności narodu
Zasada suwerenności narodu polega na tym, że władza najwyższa w państwie (władza suwerenna) znajduje się w rękach narodu jako wspólnoty prawnej tworzonej przez wszystkich obywateli. Konstytucja RP głosi, że „ władza zwierzchnia w RP należy do Narodu. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio”
W przepisach konstytucyjnych naród jest rozumiany jako pewna fikcja personifikacyjna wobec zbiorowości obywateli, gdyż nie ma organu w państwie, który realizowałby pełnię władzy narodu jako takiego. „Naród” jest podmiotem zdolnym do działania i wyrażania się głównie przez swoich przedstawicieli- prawo do wybierania reprezentacji jest najważniejszym stanowczym uprawnieniem narodu i wszystkich obywateli.
Ad. 6. Zasada reprezentacji politycznej
Zasada ta jest ściśle związana z zasadą suwerenności. Zgodnie z art.. 4 ust 2 Konstytucji naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio. W akcie wyborczym wyborcy przekazują pełnomocnictwa swoim przedstawicielom. Stąd też instytucja przedstawicielstwa związana jest z rodzajem mandatu, w jaki wyposażony jest przedstawiciel.
W doktrynie wyróżnia się dwa rodzaje mandatu: związany (imperatywny) i wolny (przedstawicielski). Pierwszy ukształtował się jeszcze w okresie monarchii stanowej. Jego istota polega na tym, że pełnomocnik, który reprezentuje wyłącznie swoich wyborców, związany jest ich instrukcjami. Wyborcy mają zaś prawo nie tylko udzielania owych instrukcji ale także do odwołania przedstawiciela przed upływem kadencji na którą został wybrany. Mandat wolny charakterystyczny jest dla ustroju demokratycznego. Jego istota jest to że z chwilą wyboru, przedstawiciel staje się reprezentantem całego społeczeństwa i nie może być wcześniej przez nieodwołany. Właśnie taki rodzaj mandatu został wybrany przez ustrojodawce konstytucji RP.
Ad. 7. Zasada podziału władz i równowagi władz.
Realizowana dziś zasada podziału władzy opiera się na założeniach teorii Monteskiusza, jednakże wymagała ona modyfikacji i dostosowania do obecnych realiów. Współcześnie zazwyczaj wyróżnia się trzy aspekty podziału władzy: przedmiotowy (funkcjonalny), podmiotowy (organizacyjny) oraz personalny. Aspekt przedmiotowy polega na rozróżnieniu trzech podstawowych funkcji państwa- ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Realizacja drugiego polega na przyporządkowaniu określonym organom lub grupom organów państwowych trzech podstawowych funkcji państwa. Ustawodawstwa- parlamentowi, wykonawstwa- rządowi i podległym mu organom administracyjnym, a sądownictwa -sądom. Aspekt personalny polega na określeniu w przepisach Konstytucji zakazu łączenia stanowisk przez tę samą osobę w poszczególnych organach państwowych wykonujących różne funkcje (zasada Incompatibilitas).Artykuł 10 konstytucji RP stanowi iż ustrój RP opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej wykonawczej i sądowniczej, przy czym władzę ustawodawczą sprawuje Sejm i Senat, wykonawczą- Prezydent RP i Rada Ministrów a sądowniczą sądy i trybunały.
Ad. 8. Zasada dwuizbowości parlamentu.
Zasada dwuizbowości dotyczy problemu struktury organów przedstawicielskich. Można ją z jednej strony przeciwstawić jednoizbowości ,z drugiej zaś wieloizbowości przedstawicielstwa politycznego. O dwuizbowości możemy mówić w znaczeniu węższym i szerszym. W pierwszym znaczeniu za dwuizbowość należy uznać ciało ustawodawcze złożone z dwóch izb, w drugim zaś sytuację, gdy dwa organy o charakterze przedstawicielskim uznane są w konstytucji za organy sprawujące w państwie władzę ustawodawczą. Do drugiego rozwiązania nawiązuje Konstytucja RP wskazując iż „władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat”.
Ad. 9. Zasada pluralizmu politycznego.
Pluralizm polityczny ma kilka zakresów znaczeń. W ujęciu prawno konstytucyjnym pluralizm należy rozumieć ściślej i sprowadzić go do problemu partii. W ujęciu szerszym poza konstytucyjnym pluralizmu politycznego nie da się zawęzić tylko do kwestii struktur o statusie partii. Pluralizm polityczny określony szerzej obejmuje, obok partii, różnorodne formy dobrowolnego udziału obywateli w wyrażaniu swojej woli, bez pretendowania do wpływu na politykę państwa. Są to grupy, koła , związki, towarzystwa, gminy i inne. Pluralizm polityczny wyrasta z owej otwartości społeczeństwa obywatelskiego. Jako zasad ustrojowa w prawie konstytucyjnym pluralizm polityczny polega na: a) uznaniu wielkości partii, b) uznaniu równości partii c) określeniu demokratycznej roli partii politycznej. Znaczenie prawne tak rozumianej zasady jest co najmniej dwojakie. Po pierwsze, determinuje system wielopartyjny- wyklucza jakąkolwiek jednopartyjność. Po wtóre, w systemie wielopartyjnym jest to punk wyjścia kreowania wymogów dotyczących jakości systemu partii. Wywieść należy z niego bezpośrednio zakaz istnienia partii o cechach antydemokratycznych w programie i metodach swojego działania. Zasadę pluralizmu ustanawia art. 11. Konstytucji, stwierdzający, że „RP zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich, w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.”
Ad. 10. Zasada parlamentarnej formy rządów
Konstytucja RP z 1997r. przyjęła ogólny model układu stosunków między parlamentem - rządem- prezydentem w oparciu o rozwiązania systemu parlamentarnego, w konstrukcji zracjonalizowanego systemu parlamentarnego z elementami ustrojowymi prezydencjalizmu. W nowej konstytucji RP w stosunku do dotychczasowych rozwiązań ustrojowych z 1992 roku, została wzmocniona pozycja ustrojowa sejmu w zakresie funkcji ustawodawczej i kontrolnej, przy jednoczesnym zredukowaniu uprawnień prezydenta ( wobec sejmu i rządu). Zarysowana została również wyraźnie tendencja „racjonalizacji” systemu parlamentarno gabinetowego w trzech płaszczyznach: 1) trybu powoływania rządu 2) odpowiedzialności rządu w trybie konstruktywnego wotum nieufności 3) wzmocnienia pozycji premiera w strukturze rządu.
Ad. 11. Zasada odrębności i niezależności sądów oraz trybunałów
W świetle zasady trójpodziału władzy, a także w związku z przyjęciem reguły podległości sędziów sądów i trybunałów równorzędnie konstytucji oraz ustawie, władza sądownicza jest nie tylko statycznie oddzielona od władzy ustawodawczej i wykonawczej, nie pozostaje jedynie Monteskiuszowską „żadną” władzą, ale dynamicznie uczestniczy w procesie hamowania i kontrolowania. W wyniku dotychczasowej ewolucji sądów i trybunałów trzy cechy wysuwają się na pierwszy plan, a) dążenie do przyjęcia zasady „zupełności”, to jest objęcia właściwością sądów i trybunałów wszelkich sporów prawnych, bez względu na to jakich materii dotyczą, b) wyodrębnienie się organizacyjne oraz odseparowanie sądów i trybunałów jako zespołu organów o zasadniczo tożsamych cechach, którym powierzone są inne funkcje niż władzy ustawodawczej, a przede wszystkim wykonawczej, c) dążenie do zapewnienia maksymalnych gwarancji niezawisłości sędziom sądów i trybunałów.
Ad. 12. Zasada społecznej gospodarki rynkowej
Podstawą ustroju gospodarczego RP jest społeczna gospodarka rynkowa. Opiera się ona na następujących filarach: swobodnej działalności gospodarczej własności prywatnej, solidarności, dialogu, współpracy partnerów społecznych. Jednakże społeczna gospodarka rynkowa, tak jak i każdy inny model ustroju gospodarczego ma swoje szersze podstawy prawne. Z pewnością jest nią zasada państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, a także zasada pomocniczości, która ma umocnić uprawnienia obywateli i ich wspólnot.
Zasady wolności działalności gospodarczej: a) ograniczenia wolności gospodarowania nie mogą być dowolne. Nie mogą mieć charakteru generalnych wyłączeń podmiotowych, to jest wykluczających pewne kategorie osób z kręgu uprawnionych do podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej. Ograniczenia mogą mieć tylko charakter podmiotowy i mogą dotyczyć szeroko pojętej ochrony życia oraz zdrowia ludzkiego. b) swoboda gospodarowania nie jest zasadą bezwzględną c) zasada swobody działalności gospodarczej gwarantuje wolność tej działalności przede wszystkim pod względem podmiotowym (prowadzenie działalności gospodarczej jest dozwolone każdemu na równych prawach)
Własność prywatna stanowić ma jeden z filarów społecznej gospodarki rynkowej, będącej podstawą ustroju gospodarczego RP. Konstytucja ustanawia zasadę ochrony własności i prawa dziedziczenia. Ochrona ta dotyczy każdej własności niezależnie od jej podmiotu czy przedmiotu. Wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas gdy jest dokonywanie na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem.
Ad. 13. Zasada decentralizacji władzy publicznej i samorządu terytorialnego.
Nie dysponujemy lapidarną i niesporną definicją samorządności terytorialnej jako pojęcia prawnego. Można jednak powiedzieć, że konstytucyjna zasada samorządności terytorialnej polega na gwarantowaniu obywatelom udziału w sprawowaniu władzy przez konstrukcję ustroju władzy lokalnej, dzięki której mogą oni faktycznie decydować o sprawach lokalnych lub mieć na nie wpływ. Konkretną formą tego udziału jest samorząd terytorialny o kształcie zdecentralizowanej administracji publicznej. Należy podkreślić iż art. 17 Konstytucji RP gwarantuje także obok samorządu terytorialnego swobodę działalności innych form samorządu.