Proces wychowania, proces wychowaw­czy, system czynności wychowawców (nauczy­cieli, rodziców i in.) i wychowanków, umożli­wiających wychowankom zmienianie się w pożądanym kierunku, a więc kształtowanie i przekształcanie wiedzy o świecie, uczuć, prze­konań i postaw społecznych, moralnych, este­tycznych, kształtowanie woli i charakteru oraz wszechstronne rozwijanie osobowości. Kolej­ność tych czynności jest odpowiednio dostosowy­wana do przebiegu wywoływanych przez nie zmian. Sens p.w. sprowadza się do tego, aby wychowanków pobudzić do indywidualnej lub zespołowej działalności, która, stanowiąc osno­wę kolejnych sytuacji wychowawczych, umoż­liwia osiągnięcie założonych zmian w osobo­wości wychowanków. Muszyński wyodrębnił następujące etapy p.w.: wdrażanie wychowanków do pożądanych form aktywności, rozwijanie i utrwalanie dyspozycji do takiej aktywiści, uświadamianie wychowankom znaczenia aktywności, przyswajania ocen i przekonań, zdobywanie przez wychowanków wiedzy o następstwach swych działań.

A. Gurycka uwzględnia w strukturze procesu wychowaw­czego następujące substruktury: 1) planowany cel wychowawczy, 2) sytuacje wychowawcze, 3) doświadczenia, 4) efekty procesu.

R. Toporkiewicz wskazał trzy elementy właściwe każdemu procesowi wycho­wania: 1) stosunek wychowawczy, 2) wpływy wychowawcze, 3) przebieg procesu wychowania

K. Sośnicki wyróżnił w całości wychowania trzy jego składowe elementy: 1) sytuacje wychowawcze wywołujące proces rozwojowy wychowania, 2) sam proces rozwojowy, 3) rezultat tego procesu

Struktura procesu wychowania to "... kolejność następowania po sobie wszystkich składowych sytuacji wychowawczych odpowia­dająca kolejności realizacji wszystkich celów operacyjnych" (H. Muszyński)

Proces wychowawczy to "... ciąg działań wychowawczych podejmowanych indywi­dualnie lub zbiorowo w celu stopniowego wywołania określonej przemiany w osobowości wychowanka, przy czym kolejność tych działań jest odpowiednio dostosowana do przebiegu wywołanej przez nie przemiany". (H. Muszyński)

Dla tak rozumianego procesu przyjął następującą strukturę, odnosząc działania do wychowawcy:

1) wdrażanie do pożądanych form aktywności - uzewnętrznionej (działanie) lub uwewnętrznionej (myślenie, przeżywanie),

2) rozwijanie i utrwalanie dyspozycji do danej aktywności,

3) uświadamianie znaczenia, celów i zasad aktywności,

4) przyswajanie ocen i przekonań wzmacniających dyspozycje do pożądanej aktywności,

5) przyswajanie wiedzy na temat związku między pożądaną aktywnością a życiem społecznym.

Faktycznie więc struktura obejmuje wyłącznie czynności podejmowane przez wychowawcę. Za nimi kryje się aktywność wychowanka. Poza działaniami należy widzieć w strukturze procesu cele wychowania i sytuacje wychowawcze będące pewnymi substrukturami.

Sytuacje wychowawcze to " ... układ warunków towarzyszących interakcji wychowawczej, jaki umożliwia wśród różnych form aktywności wychowanka także te, które zostały zawarte w założonych celach operacyjnych". Ciągi takich sytuacji wychowawczych składają się na procesy wychowania.( H.Muszyński)

W większości koncepcji zauważyć można powtarzalność elemen­tów procesu wychowawczego, co skłania do wniosku, by uznać je za składniki istotne. W tym względzie układ składników istotnych tworzą:

1) podmioty wychowawcze - różnie sytuowane w procesach wychowawczych,

2) cele wychowania -jako kategorie porządkujące procesy wychowania poprzez nadanie im kierunku,

3) sytuacje wychowawcze - wyznaczone przez działania (czynności) charakteryzujące status osobowych składników procesu wychowawczego - dokonywanie na podłożu interakcji wychowawczych i w określonych warunkach;

4) efekty (wyniki) - wskazujące na skuteczność procesu wychowawczego.

3	Proces wychowawczy

---