ADMINISTRACJA PUBLICZNA
STRUKTURA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
Organizacja administracji publicznej.
Najistotniejsze → przyznanie jednostkom administracji władztwa administracyjnego = możliwości stosowania przymusu dla realizacji decyzji (najczęściej aktów administracyjnych).
Administracja centralna (Rada Ministrów i ministrowie - dopełnienie funkcji wykonawczych) i terytorialna (lokalna) (dzieliła się na administrację rządową i samorząd).
Administracja rządowa |
|
administracji ogólnej (nazywana polityczną) |
administracji specjalnej |
zadania należące do resortu spraw wewnętrznych |
funkcje wchodzące w zakres działania pozostałych resortów |
zespolona |
niezespolona (odrębna struktura) |
Podział na województwa (wojewodowie, a w W-wie Komisarz Rządu - II instancja), powiaty (starostowie powiatowi lub grodzcy), gminy miejskie i wiejskie (organy wykonawcze samorządu terytorialnego) |
Podział niepokrywający się z podziałem adm. ogólnej (okręgi szkolne, kolejowe, wojskowe, skarbowe itd.) |
|
resorty: Spraw Wojskowych, Sprawiedliwości, Skarbu, Poczt i Telegrafów, do 1932 r. Reform Rolnych, a częściowo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Przemysłu i Handlu, Komunikacji, Opieki Społecznej |
zbudowane na zasadzie hierarchiczno-instancyjnej |
|
Samorząd - forma udziału społeczeństwa w samodzielnym zaspokajaniu potrzeb życia zbiorowego o znaczeniu lokalnym bądź grupowym.
terytorialny (powszechny) - dzieli się na organ uchwałodawczy i organ wykonawczy
województwo - tylko w Poznańskiem i Pomorskiem, oraz na autonomicznym Śląsku
powiat - sejmiki, a od 1933 rady i wydziały powiatowe
gminy - miejskie (rady i zarząd z burmistrzem lub prezydentem), wiejskie (rady i zarządy gminne z wójtami, a w gromadach - rady gromadzkie i sołtysi)
gospodarczy - Izby przemysłowo-handlowe, Izby rolnicze, Izby rzemieślnicze
zawodowy - Izby adwokackie, Izby lekarskie
Pozycja samorządu zależna od ustroju → w II RP w konstytucji marcowej - rozbudowany samorząd; konstytucja kwietniowa - ograniczenie jego roli jako dodatku do organów administracji rządowej („samorząd urzeczywistnia zadania administracji państwowej w zakresie potrzeb miejscowych”.)
Podstawy prawne organizacji i działalności administracji.
Prawo administracyjne określa organizację, zakres i formy działania administracji publicznej.
Ustrojowe p. a. - normowało organizację aparatu administracyjnego państwa.
Materialne p. a. - regulowało w oparciu o konkretne przesłanki polityczne, społeczne i ekonomiczne różne dziedziny życia zbiorowego → z jednej strony uprawnienia i obowiązki organów administracji publicznej, z drugiej zaś prawa i obowiązki obywateli.
Proceduralne p. a. - określało formy działania i tryb funkcjonowania organów administracyjnych oraz uprawnienia obywateli w toku postępowania administracyjnego oraz system kontroli działalności administracji.
Przepisy konstytucyjne - podstawowe dla prawa administracyjnego
konstytucja kwietniowa - pominięto te postanowienia o zabarwieniu demokratyczno-liberalnym.
Ustawowe źródła prawa administracyjnego - częste zmiany w II RP → likwidacja przepisów zaborczych, dostosowywanie do potrzeb obozu sanacyjnego, tworzenie jednolitego systemu
Uzupełniane przez rozporządzenia wykonawcze.
ADMINISTRACJA CENTRALNA
Rada Ministrów.
centralny organ administracji publicznej
uzgadnianie działalności administracyjnej ministrów
rozpatrywanie sprawozdań poszczególnych ministrów,
zatwierdzanie statutów organizacyjnych ministerstw.
wydawanie zarządzeń, podejmowanie uchwał, wydawanie aktów administracyjnych.
Komitet Ekonomiczny (istniał w RM) → Skład: ministrowie stojący na czele resortów gospodarczych. Zadania: opracowywanie programu gospodarczej działalności rządu.
W II RP → proces stopniowego wzrostu samodzielnych uprawnień administracyjnych prezesa Rady Ministrów (na mocy ustaw szczególnych)
uprawnienia do sprawowania ogólnego kierownictwa i nadzoru w sprawach personalnych całej administracji.
uprawnienia koordynacyjne w stosunku do działalności administracyjnej ministrów.
powiększały się agendy i zakres działania Prezydium Rady Ministrów (organu pomocniczy premiera i RM)
Ministrowie.
członkowie ciała kolegialnego Rady Ministrów i kierownicy wyodrębnionych przedmiotowo resortów administracji państwowej.
podsekretarz stanu - wiceminister.
Ministerstwo - aparat pomocniczy ministra
Urzędnicy ministerstwa - sprawowali władzę na podstawie upoważnienia ministra, w granicach określonych prawem i poleceniami ministrów.
1926 r. - RM ustaliła jednolite zasady organizacji ministerstw → wzmocnienie samodzielności i odpowiedzialności urzędników
dzieli się na: departamenty (dyrektorzy) - wydziały (naczelnicy). Ich ilość i kompetencje określa statut organizacyjny ministerstwa, zatwierdzony przez Radę Ministrów.
Liczba resortów w II RP stopniowo malała, ze względów oszczędnościowych. W 1932 r. → resorty: Spraw Wewnętrznych, Spraw Zagranicznych, Sprawiedliwości, Spraw Wojskowych, Skarbu, Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Rolnictwa i Reform Rolnych, Przemysłu i Handlu, Komunikacji, Opieki Społecznej, Poczt i Telegrafów.
Początkowo powstało wiele urzędów centralnych, niezależnych od ministrów, ale zasada konstytucji marcowej, że każdy urzędnik musi podlegać ministrowi, spowodowała podporządkowanie ich ministrom → m.in. GUS, Dyrekcja Monopoli Państwowych, Główny Urząd Miar, Główny Inspektor Pracy, Państwowy Instytut Geologiczny.
różnorodne rady, komisje, komitety → funkcje doradcze i opiniodawcze (np. Państwowa Rada Rolnicza, Finansowa, Kolejowa, Chemiczna).
ADMINISTRACJA OGÓLNA
ORGANIZACJA ADMINISTRACJI OGÓLNEJ
Administracja województwa.
Wojewoda - mianowany przez prezydenta na wniosek ministra spraw wewnętrznych uchwalony przez Radę Ministrów.
podlegał ministrowi spraw wewnętrznych, a zależnie od sprawy właściwemu ministrowi
Działał jako:
przedstawiciel rządu → reprezentował rząd w województwie; koordynował działalność administracji rządowej zgodnie z polityką państwa; miał uprawnienia nadzorczo-ingerencyjne wobec organów administracji specjalnej; nadzór nad obsadą kierowniczych stanowisk; mógł zawieszać zarządzenia administracji specjalnej; organizował okresowe zebrania ich kierowników.
szefa administracji ogólnej → wykonywał administrację w zakresie spraw wewnętrznych (bezpieczeństwo i porządek publiczny → podlega mu policja, nadzór nad prasą, stowarzyszeniami, samorządem.); sprawował administrację w sprawach zespolonych resortów; prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych (upoważnienie ustawowe lub od ministrów) oraz rozporządzeń porządkowych (dot. bezpieczeństwa i porządku publicznego);
Urząd wojewódzki (organ pomocniczy dla wojewody) → dzieli się na wydziały i oddziały
inne podległe wojewodzie urzędy i organy samorządu.
Niepowołano samorządu wojewódzkiego (pomimo zapisania go w konstytucji marcowej) → stworzono:
Radę Wojewódzką - Skład: członkowie delegowani przez samorząd powiatowy. Przewodniczył wojewoda. Organ opiniodawczy.
Wydział Wojewódzki - Skład: wojewoda, 3 członków wybranych przez Radę i 2 urzędników państwowych. Uprawnienia doradcze i stanowcze.
Tylko w Pomorskiem i Poznańskiem powstał samorząd, działający jeszcze na podstawie przepisów państw zaborczych.
Warszawa → odrębna jednostka administracyjna.
Od 1919 r. Komisarz Rządu → funkcje organów administracji I i II instancji.
W 1928 r. podział na powiaty grodzkie → administrację ogólną sprawowali starostowie grodzcy (I instancja).
Zadania administracji rządowej wykonywał organ wykonawczy samorządu miejskiego.
Śląsk - Śląska Rada Wojewódzka → wojewoda, wicewojewoda i 5 członków wybranych przez Sejm Śląski → współdziałała z wojewodą.
Urząd wojewódzki - organ wykonawczy wojewody i ŚRW.
Dalej idące zespolenie (wraz ze sprawami skarbowymi i szkolnymi).
Administracja powiatu.
Starosta → mianowany przez ministra spraw wewnętrznych, a podlegał wojewodzie. Był przedstawicielem rządu i szefem administracji ogólnej. Zadania:
bezpieczeństwo i porządek publiczny
orzecznictwo w sprawach wykroczeń (karno-administracyjne)
Starostwo i podległe mu organy, a czynnik społeczny → organy samorządu powiatowego (sejmiki (rady) powiatowe i wydziały powiatowe.)
W miastach wydzielonych (powyżej 75 tys.) od 1932 r. starosta grodzki → te same uprawnienia co starosta powiatowy. Czasem funkcje organów administracji ogólnej podzielone między starostów grodzkich i organy wykonawcze samorządu miejskiego.
GŁÓWNE FUNKCJE ADMINISTRACJI OGÓLNEJ
Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Policja państwowa - aparat wykonawczy organów administracji ogólnej, ministra spraw wewnętrznych, wojewodów i starostów.
W zakresie dochodzenia i ścigania przestępstw podlegała organom wymiaru sprawiedliwości (sędziom śledczym i prokuratorom)
Organizacja → wzorowana na wojskowej, o strukturze terytorialnej dostosowanej do adm. ogólnej (komendant główny, wojewódzki, powiatowy, komisariaty i posterunki policji).
Funkcjonariusze uprawnieni do stosowania przymusu, włącznie z przemocą fizyczną i bronią palną.
W razie nie radzenia sobie policji, na żądanie wojewody lub ministra spraw wew. wchodziło wojsko → od 1921 r. w przypadku rozruchów o charakterze zdrady stanu, zagrażającym ustrojowi i bezpieczeństwu państwa Rada Ministrów mogła za zgodą prezydenta wprowadzić stan wyjątkowy w konstytucji marcowej - ściśle wyliczone prawa które mogły ulec zawieszeniu, a w kwietniowej upoważnienie ustawowe do określenia tych praw.
Specjalny pion śledczy - podlegający formalnie wymiarowi sprawiedliwości, a faktycznie naczelnikom wydziałów bezpieczeństwa w urzędach wojewódzkich. Zadania → dochodzenia przestępstw kryminalnych, zwalczane osób i organizacji dążących do rewolucyjnej zmiany stosunków społeczno-politycznych (kouniści i mniejszości narodowe).
Od 1934 r. w związku z zabójstwem ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego prezydent rozporządzeniem utworzył obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej.
Decyzję o zatrzymaniu i skierowaniu osób do obozu wydawały organy administracji ogólnej na wniosek policji, a postanowienie o odosobnieniu wydawał sędzia śledczy, w praktyce jego rola była formalna. Decyzje te nie podlegały kontroli sądowej.
Okres odosobnienia wynosił 3 miesiące i mógł być przedłużany.
Obozem kierowała policja i wprowadziła w nim bardzo surowy regulamin, ułatwiający nadużywanie kar.
Szczególnie bezwzględne metody stosowały oddziały policji przy rozpędzaniu demonstracji i zgromadzeń robotniczych i chłopskich, a także przy pacyfikowaniu ludności w związku z działalnością nielegalnej Ukraińskiej Wojskowej Organizacji (1930-33)
Odrębny dział to dochodzenie przestępstw kryminalnych → funkcjonariusze o kwalifikacjach fachowych, korzystający z nowych metod kryminalistyki.
Kontrola prasy.
Prawo prasowe → obejmowało wszystkie wydawnictwa (czasopisma, książki, druki ulotne). Normowało zarówno powstawanie jak i kontrolę nad wydawnictwami.
zmiany w kierunku rozszerzenia kontroli (prawo prasowe z lat 1926, 1927, 1938).
Wydawanie czasopism - system zgłoszeniowy - odesłanie do organów administracji I instancji deklaracji (min. dane redaktora odpowiedzialnego). Nie przyjęcie tylko w określonych prawem przypadkach (po 1926 r. tendencja rozszerzająca).
Wydawanie książek - przemysł wolny.
Każdy egzemplarz druku musiał mieć określone dane i przed rozpowszechnieniem musiał być w określonej ilości przekazany do organów administracji ogólnej I instancji i prokuratorowi właściwego terytorialnie Sądu Okręgowego, pod groźbą kary.
system kontroli represyjnej - kontrola po wydrukowaniu i stosowanie represji za naruszenie materialnego prawa karnego.
uznanie zasady anonimu, więc odpowiadał redaktor lub wydawca za nieujawnienie. Kary to (choć miały mieć charakter dodatkowy) to przede wszystkim konfiskata i zajęcie druki, wstrzymanie wydawania czasopisma → przesunięcie represji z podmiotu na przedmiot.
Konfiskaty (zajęcia) zarządzane przez organy administracji ogólnej I instancji lub prokuratora i podlegały zatwierdzeniu przez Sąd Okręgowy. W przypadku czasopism i książek zagranicznych → pozbawienie debitu pocztowego lub komunikacyjnego (tj. możliwości przesyłania drogą pocztową lub za pośrednictwem środków komunikacji).
Nadzór nad stowarzyszeniami.
Stowarzyszenie - trwałe połączenie ludzi w zorganizowanej formie dla osiągnięcia celów pozbawionych korzyści materialnych. Prawo o stowarzyszeniach z 1932 r. rozróżniało stowarzyszenia:
zwykłe - wymagało zgłoszenia
zarejestrowane - wymagało zarejestrowania w odpowiednim rejestrze
wyższej użyteczności - uzależnione od decyzji Rady Ministrów
Odmowa tylko, jeśli niezgodne z prawem lub grożące bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu.
Kontrola - szeroko i elastycznie określona (zawieszenie i rozwiązanie)
Partie polityczne nie podlegały przepisom o stowarzyszeniach, choć w praktyce w zakresie ich działalności czy rozwiązania stosowano te przepisy.
Nadzór nad zgromadzeniami.
Podobnie jak i prawo do stowarzyszeń wynikało z wolności koalicji.
Zgromadzenie - jednoczesne skupienie się w jednym miejscu większej grupy ludzi dla wyrażania swych myśli i poglądów czy dla obrony wspólnych interesów. Ustawa o zgromadzeniach z 1932 r. dzieliła zgromadzenia na:
publiczne - dostępne dla nieokreślonej liczby osób
pod otwartym niebem (wymagana zgoda organów adm. ogólnej) i w lokalach (w celu dokonania zgłoszenia)
niepubliczne - zebrania osób osobiście znanych zwołującemu lub zebrania członków stowarzyszenia. Zwolnione od uzyskania zwolnień.
Zakaz odbycia zgromadzenia, jeśli groziło to bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu.
Kontrola poprzez wysłanie swojego przedstawiciela, który mógł rozwiązać zgromadzenie.
ADMINISTRACJA SPECJALNA
OBRONA PAŃSTWA
Administracja wojskowa i organizacja sil zbrojnych.
Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi - prezydent za pośrednictwem:
czas pokoju - minister spraw wojskowych (ministerstwo) - kierował szkoleniem i administracją wojskową, w tym obsada kluczowych stanowisk.
czas wojny - GISZ (Generalny Inspektorat SZ i Sztab Główny) - szerokie uprawnienia do przygotowania do działań wojennych
Kraj podzielony na okręgi korpusów (10) → dowódcy korpusów (kierowali administracją). Podlegali im komendanci garnizonów oraz powiatowe i rejonowe komendy uzupełnień.
Siły zbrojne dzieliły się:
ze względu na teren walk — na wojska stałe (lądowe) i marynarkę wojenną;
ze względu na zadania wykonywane w czasie walk — na bronie (piechota, kawaleria, artyleria, broń pancerna, lotnictwo), formacje (taborów, saperów) i służby (zaopatrujące, uzupełniające) oraz specjalne (sprawiedliwości, duszpasterstwo),
ze względu na dowodzenie — na związki taktyczne (dywizje, brygady), operacyjne (korpusy, armie) oraz jednostki poszczególnych broni (pułki, samodzielne bataliony), służb (jak szpital wojskowy) i ogólne (m.in. Wyższa Szkoła Wojenna).
Obowiązek powszechnej służby wojskowej.
SZKOLNICTWO
Administracja i organizacja szkolnictwa powszechnego i średniego.
Minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego → kraj podzielony na 10 okręgów szkolnych z kuratorem (kuratorium), okręgi dzieliły się na obwody po jeden lub kilka powiatów z inspektorami (I instancja → kierowania i nadzoru szkolnictwa powszechnego, publicznego i prywatnego).
Wytyczne dla organizacji szkolnictwa zostały zawarte w konstytucji marcowej.
obowiązek nauki dla wszystkich dzieci w zakresie szkoły powszechnej (podstawowej);
bezpłatność nauki w szkołach państwowych i samorządowych;
obowiązek nauki religii dla młodzieży do lat 18 w szkołach utrzymywanych przez państwo i samorząd;
wolność badań naukowych i ogłaszania ich wyników;
prawo każdego obywatela do założenia i prowadzenia szkoły lub zakładu wychowawczego pod nadzorem organów administracji szkolnej.
Zasady te, z wyjątkiem bezpłatności nauki w szkolnictwie średnim, zostały przejęte przez konstytucję kwietniową.
Pełna unifikacja szkolnictwa - ustawa (1932 r.) - podział szkół na powszechne (podstawowe), średnie i wyższe, oraz z względu na źródła utrzymania - publiczne (państwo i samorząd) i prywatne.
trójstopniowy podział szkół powszechnych na:
program elementarny (klasy 1-4);
program wyższy (klasy 1-6);
program pełny (7 klas)
Wprowadzony w 1919 r. obowiązek nauki w zakresie szkoły powszechnej nie został w pełni zrealizowany w okresie II Rzeczypospolitej.
Reforma 1932 - po 6-letniej szkole powszechnej, 4-letnie gimnazjum, potem 2-letnie liceum (matura) - wysoki koszt nauki.
Szkolnictwo zawodowe - niedorozwój (zacofanie gospodarcze i niedocenianie tego kierunku przez administrację) → od 1932 r. - szkoły zawodowe na poziomie gimnazjum i liceum, z możliwością wstępu do szkół wyższych po liceum zawodowym.
Kształcenie kadr nauczycielskich dla szkół powszechnych → seminaria nauczycielskie, a od 1932 r. w trzyletnich liceach pedagogicznych
Szkoły prywatne, jeśli realizowały plan nauczania szkół publicznych i uzyskały pozytywną ocenę kuratora, uzyskiwały prawa szkół publicznych.
Szkolnictwo mniejszości narodowych - odrębne przepisy - szkoły publiczne (jedno - lub dwujęzyczne) i prywatne. Rozwój tego szkolnictwa zależny od siły grup mniejszości - niemieckie i żydowskie - wysoki poziom, ukraińskie i białoruskie - zahamowane przez administrację szkolną.
Organizacja szkól wyższych.
Szkoły wyższe → akademickie (prawo nadawania stopni naukowych, powstawały przez akt ustawodawczy; zorganizowane na zasadzie wolności nauki i nauczania) i nieakademickie.
Organizacja szkół akademickich → zasady tzw. autonomii (samorządności), określonej przez ustawy (1920, 1933)
Organy władz akademickich: ogólne zebranie profesorów, senat akademicki, rektor, rada wydziału i dziekan.
Nadzór sprawował minister WRiOP → rozszerzone uprawnienia w 1933, co pociągnęło za sobą liczne zamykanie katedr.
ZWIĄZKI WYZNANIOWE
Sytuacja Kościoła katolickiego.
Kościół katolicki - uprzywilejowana pozycja (konstytucja marcowa i kwietniowa) → „naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań", autonomia (tj. uprawnienie do rządzenia się własnymi prawami)
Szczególna rola - większość obywateli to wyznawcy tej religii, a władza państwowa widziała w niej źródło zasad etycznych.
Sytuację prawną Kościoła katolickiego określał konkordat zawarty ze Stolicą Apostolską w 1925 r. oraz różnorodne przepisy wykonawcze konkretyzujące jego postanowienia.
swobodne wykonywanie władzy duchownej i jurysdykcji,
administracja sprawami wewnętrznymi;
prawo do posiadania dóbr nieruchomych i ruchomych, zakładów naukowych i charytatywnych, fundacji i zarząd majątkiem.
potwierdzenie jego wewnętrznego podziału na trzy obrządki: łaciński, greckokatolicki i ormiański.
swoboda kontaktu ze Stolicą Apostolską
zwolnienie ze służby wojskowej duchowieństwa
specjalna ochrona karna
pomoc państwa przy wykonywaniu decyzji władz kościelnych;
dotacje państwowe
biskup musiał mieć siedzibę w granicach Polski
prawo prezydenta do zgłaszania sprzeciwu wobec kandydatów na stanowiska arcybiskupów i biskupów;
proboszczami i przełożonymi zakonów mogli być jedynie Polacy.
Sytuacja związków wyznaniowych mniejszości religijnych.
Sytuacja prawna kościołów i związków wyznaniowych mniejszości religijnych zależna od polityki względem mniejszości. Obie konstytucje przewidywały ustawowe określenie stosunków z tymi związkami.
Związki religijne miały swobodę prowadzenia działalności religijnej, samodzielnie zarządzały swymi sprawami wewnętrznymi, mogły posiadać dobra nieruchome i ruchome, prowadzić zakłady dla celów wyznaniowych, naukowych, charytatywnych, a także otrzymywały od państwa dotacje
Osobna grupa - nowe wyznania - konstytucja nakładała na organy administracji państwa obowiązek uznania ich, o ile nie godzą w ustrój i bezpieczeństwo państwa. Mimo to (poza Wschodnim kościołem staroobrzędowym), nie uznano żadnego nowego wyznania. Organizacje nie uznane przez państwo mogły korzystać z praw obywatelskich, takich jak prawo do publicznego wyznawania wiary i wykonywania obrzędów.
Organizacja i funkcje administracji wyznaniowej.
Minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego → województwa - wojewoda.
nadzór nad działalnością związków wyznaniowych (w przypadku Kościoła katolickiego - liberalny, mniejszości narodowych - nieraz obostrzony)
ADMINISTRACJA GOSPODARCZA
Rola państwa w życiu gospodarczym.
Koncepcja państwa liberalnego - dominująca na początku XX w. (podstawowe zasady to nienaruszalność własności prywatnej, wolność gospodarcza, wolności umów, wolności obrotu gospodarczego, wolnej konkurencji, brak ingerencji, poza ściąganiem danin, podatków i prowadzeniem działalności o charakterze użyteczności publicznej). W praktyce państwa nie trzymały się sztywno tych ram, a wzrost interwencji państwa nastąpił w okresie I wojny światowej.
W II RP z powodu zniszczeń wojennych i kryzysu gospodarczego, ogromnej liczby bezrobotnych, pomimo licznych zwolenników modelu liberalnego, państwo dosyć intensywnie interweniowało. Nastąpiło nieznaczne zahamowanie tego po reformie walutowej w 1924, ale w okresie wielkiego kryzysu i w pierwszych latach po nim, znów nasiliła się interwencja państwa.
przejawiało się to w:
prowadzeniu bezpośredniej działalności gospodarczej (etatyzm)
pośrednich formach oddziaływania na rozwój i stosunki gospodarcze (interwencjonizm)
rozbudowa przepisów prawa administracyjnego i skarbowego (np. ulgi fiskalne)
posługiwaniu się metodami zalecanymi przez doktrynę liberalizmu → zakładanie przedsiębiorstw, min. port w Gdyni, Centralny Okręg Przemysłowy, budowy dróg
Działalność państwa inspirowana przez założenie doktryny liberalizmu przejawiała się w przepisach prawa cywilnego.
Prawo rolne i administracja rolnictwa.
Od początku odrodzenia się państwa sprawa reformy rolnej była podstawą konfliktów i różnic tak w społeczeństwie jak i w partiach → partie chłopskie chciały zmiany struktury rolnej poprzez podział ziemi folwarcznej
10 lipca 1919 r. - uchwała o zasadach reformy rolnej → maks. indywidualnego posiadania ziemi na 180 ha.(zmniejszone pod miastem i na ziemiach uprzemysłowionych, a zwiększone w województwach wschodnich). Nadwyżki - wywłaszczenie dokonywane przez administracje i potemparcelacja wśród chłopów.
15 lipca 1920 r. - ustawa o wykonaniu reformy rolnej → kolejność majątków do reformy - majątki państwowe, źle zagospodarowane majątki prywatne, a następnie pozostałe; odszkodowanie w wysokości połowy ceny rynkowej→ po uchwaleniu konstytucji uznane za niezgodne z konstytucją
28 grudnia 1925 r - nowa ustawa o reformie rolnej → Utrzymanie poprzedniego maksimum posiadania ziemi, wywłaszczanie i parcelacja wykonywana przez administrację rolną, Państwowy Bank Rolny oraz upoważnione instytucje i osoby prywatne, odszkodowanie - cena rynkowa; nabycie parceli - zapłata określonej kwoty.
Modelowe gospodarstwo - takie, które będzie zdolne do prawidłowej wytwórczości i stanowiące osobistą własność osób je uprawiających → w praktyce niemożliwe do spełnienia.
Uzupełnienie reformy rolnej były:
Komasacja polegała na scalaniu rozdrobnionych i rozmieszczonych w szachownicy gruntów chłopskich i wydzieleniu w jej wyniku jednolitych działek. Dokonywana przez administrację rolną na wniosek zainteresowanych lub z urzędu.
Znoszenie służebności (serwitutów), przeważnie leśnych i pastwiskowych, dotyczyło jedynie obszaru b. zaboru rosyjskiego i następowało w trybie umownym lub przymusowym, za odszkodowaniem.
Regulacja wspólnot gruntowych polegała na dokonaniu ich podziału lub ustaleniu praw współwłaścicieli i określeniu zasad gospodarowania.
Tendencja do ograniczenia swobody obrotu nieruchomościami rolnymi → rzadko przestrzegane → w 1937 r. rozszerzono zakres ograniczeń obrotu (zakaz sprzedaży, podziału, obciążania, wydzierżawiania bez zezwolenia organów administracji rolnej.)
Administracja rolna - dwa piony → administracji rolnej na czele z ministrem rolnictwa i administracji reform rolnych z Głównym Urzędem Ziemskim (od 1923 r. z ministrem reform rolnych) → 1932 r. połączono oba resorty (Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych)
Prawo i administracja przemysłowa.
Prawo przemysłowe → utrzymały się przepisy zaborcze i przystąpiono do kodyfikacji prawa przemysłowego → 1927 r. rozporządzenie prezydenta o prawie przemysłowym → nowelizowane w następnych latach.
przemysł - wszelka działalność wytwórczą, przetwórczą, jak i świadczenie usług, wykonywaną samoistnie, zawodowo i obliczoną na przynoszenie zysku (także handel) → wyjątki wyliczone enumeratywnie: rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo, górnictwo, wolne zawody oraz działalność uregulowana osobnymi przepisami, jak monopole państwowe, zakłady naukowe, lecznicze, uzdrowiskowe, przedsiębiorstwa komunikacyjne, elektrownie, banki, przemysł ludowy i domowy, praca chałupnicza oraz przedsiębiorstwa wymagające szczególnego zaufania.
wolność przemysłowa - dopuszczenie wszystkich do prowadzenia przedsiębiorstw (wynikała z art. 101 K)
Ograniczenia: żądanie dowodów uzdolnienia zawodowego, uzależnienie określonej działalności od koncesji, nakazy nadzoru przemysłowego.
pozaprawne → monopolizacja produkcji (ilościowy wzrost karteli).
Prawo przemysłowe wprowadziło podział przemysłu na:
przemysł ze stałą siedzibą - dzielił się na:
przemysł wolny - nie wymagał zezwolenia, lecz jedynie zgłoszenia.
przemysł koncesjonowany - wymagał zezwolenia (koncesji) organów administracji przemysłowej; wykaz tych koncesji ustalało prawo przemysłowe, choć minister przemysłu i handlu mógł go zmieniać (min. gazownictwo, elektryczność, wyrób broni i amunicji, materiałów wybuchowych)
rzemiosło - wykonywany nie sposobem fabrycznym, ale przede wszystkim ręcznie. Wymagano tzw. uzdolnienia zawodowego, które zdobywało się w tradycyjny cechowy sposób lub poprzez egzamin kwalifikacyjny
przemysł okrężny (wędrowny, domokrążny) - skup i sprzedaż towarów, drobne usługi. Wykonywany tylko osobiście, bo uzyskaniu zezwolenia.
targi gminne dzieliły się na małe i wielkie (jarmarki) → istotna rola w wymianie gospodarczej między wsią a miastem. Wszyscy mogli sprzedawać i kupować wszystkie produkty bez zezwoleń i zgłoszeń.
Porozumienia kartelowe do 1933 r. poza regulacją prawną (pomimo duże ich liczby). 1933 - ustawa o kartelach → definicja kartelu (wszelkie umowy, uchwały i postanowienia mające na celu, drogą wzajemnych zobowiązań, kontrolę lub regulowanie produkcji, zbytu, cen i warunków wymiany dóbr w dziedzinie górnictwa, przemysłu i handlu), nakza formy pisemnej i zgłaszania oraz rejestracji w Ministerstwie Przemysłu i Handlu, rozwiązaniem takiej umowy (zagrożenie dobra publicznego) przez Sąd Kartelowy na wniosek ministra przemysłu i handlu
nowelizacja z 1935 r. - rozwiązanie przez ministra, choć może być uchylone przez Sąd Kartelowy
nowelizacja z 1939 r. - zwiększenie uprawnień nadzorczych państwa względem karteli.
Administracją przemysłową kierował minister przemysłu i handlu (sprawy górnictwa, przemysłu oraz handlu lądowego i morskiego).
II instancja - wojewodowie (Komisarz Rządu w Warszawie)
I instancja - starostowie, a w miastach wydzielonych w poruczonym zakresie zarządy miejskie.
Administrację w zakresie górnictwa i spraw morskich wykonywały odrębne urzędy.
Przedsiębiorstwa państwowe.
Rozwój etatyzmu w II Rzeczypospolitej → początkowo przedsiębiorstwa państwowe rozliczano jak urzędy państwowe → efekty bardzo złe → komercjalizacja przedsiębiorstw państwowych - wydzielenie ich z ogólnej administracji państwowej, wyposażeniu w osobowość prawną i poddaniu zasadom gospodarki handlowej.
Wśród przedsiębiorstw państwowych wyodrębniano:
monopole - wyłączność wykonywania określonej działalności gospodarczej przez państwo (spirytusowy, tytoniowy, solny, zapałczany, loteryjny); posiadały osobowość prawną i określone uprawnienia w stosunku do majątku państwowego będącego w ich użytkowaniu.
przedsiębiorstwa wyposażone w osobowość prawną - tworzone były na podstawie szczególnych ustaw, rozporządzeń lub powstawały jako SA lub sp. z o.o. na podstawie przepisów prawa handlowego; otrzymywały państwowy majątek nieruchomy w użytkowanie, a ruchomy na własność; przed sądem zastępowane przez Prokuratorię Generalną.
przedsiębiorstwa nieposiadające osobowości prawnej - prowadzone w ramach administracji państwowej → min. przetwórcze zakłady wojskowe, warsztaty szkolne, zakłady poligraficzne, gospodarstwa rolne, ogrodnicze, wytwórnie Państwowego Zakładu Higieny.
SAMORZĄD TERYTORIALNY I GOSPODARCZY
Organizacja samorządu terytorialnego.
Organizacja samorządu terytorialnego w b. Galicji i b. dzielnicy pruskiej na podstawie przepisów państw zaborczych. Dla ziem b. zaboru rosyjskiego - dekrety Naczelnika Państwa z 1918 i 1919 r. → Pewne podobieństwa, choć i odrębności. → jednolite unormowania dopiero w 1933 r. - zmierzały do zwiększenia zależności samorządu od administracji rządowej.
Zasady samorządu terytorialnego:
organizacja samorządu dostosowana do podziału terytorialnego kraju dla celów administracji ogólnej;
prawo stanowienia w sprawach samorządu przysługiwało radom obieralnym;
jednostki organizacyjne samorządu mogły się łączyć w związki dla realizacji zadań wchodzących w zakres ich kompetencji (jednostki międzykomunalne)
zespolenie organów administracji ogólnej i organów wykonawczych samorządu na szczeblu powiatu i województwa pod przewodnictwem starosty i wojewody;
wyposażenie jednostek organizacyjnych samorządu terytorialnego, poza osobowością cywilnoprawną, w osobowość publicznoprawną, czyli prawo dysponowania w określonych sprawach władztwem administracyjnym.
Organy samorządu terytorialnego - organy uchwalające i wykonawcze.
gminy wiejskie - rada gminna (wybory pośrednie i jawne) i zarząd gminny (wójt i ławnicy wybierani przez radę). Sekretarz - czynnik fachowo-biurokratyczny.
Ustawa z 1933 r. wprowadziła gminę zbiorczą składającą się z gromad - rada gromadzka/zebranie gromadzkie i sołtys.
gminy miejskie - rady miejskie (wybory powszechne), zarząd miejski (prezydenta/ burmistrz i ławnicy, wszyscy wybierani przez radę).
powiaty - rady powiatowe (do 1933 r. sejmiki; wybory pośrednie i jawne), wydziały powiatowe (6 członków wybieranych przez radę pod przewodnictwem starosty).
województwa - nie został powołany do życia, mimo ustawy z 1922 r. , głównie z powodu obaw o opanowanie go w woj. lwowskim, tarnopolskim i stanisławowskim przez Ukraińców i Białorusinów. Jedynie utrzymano z czasów zaborów w woj. poznańskim i pomorskim (sejmik wojewódzki, wydział wojewódzki oraz starosta krajowy)
Warszawa - od ustawy z 1938 r. stanowiła jednostkę samorządu gminnego, powiatowego i wojewódzkiego - rada miejska, zarząd miejski.
Funkcje samorządu terytorialnego.
Własny zakres działania samorządu - sprawy gospodarcze, kulturalne, oświatowe, zdrowia publicznego, związane z zaspokojeniem lokalnych potrzeb mieszkańców, o ile nie zostały one przekazane organom administracji rządowej czy samorządu gospodarczego (tworzyły zakłady i przedsiębiorstwa o charakterze użyteczności publicznej oraz nadzorowały je, nakładały daniny i świadczenia komunalne, uchwalały budżet, określały organizację wewnętrzną zakładów samorządowych, rozstrzygały sprawy służbowe pracowników). Stopień ich niezależności od administracji zależny od źródeł finansowania.
Zlecone kompetencje - określone ustawami lub rozporządzeniami RM. Różny, zależnie od miejsca, najszerszy w miastach wydzielonych.
Nadzór nad samorządem - tendencja rozszerzająca, potwierdzona ustawą z 1933 r.
minister spraw wewnętrznych, wojewodowie i starostowie oraz organy wykonawcze samorządu wyższego stopnia.
szeroki zestaw środków nadzorczych (np. zatwierdzanie wyborów sołtysów, wójtów itd, zatwierdzanie lub zawieszanie uchwał, zatwierdzanie budżetów, rozwiązywanie organów uchwalających i wykonawczych samorządu wszystkich stopni)
uprawnienia nadzorcze często wykorzystywane, szczególnie po 1926 r.
Organizacja i funkcje samorządu gospodarczego.
Samorząd gospodarczy - przymusowe zrzeszenie osób prowadzących działalność gospodarczą w określonej dziedzinie wytwórczości. Wyposażony we władztwo administracyjne dla realizowania coraz szerszego zakresu funkcji państwowej administracji gospodarczej (→ charakter publicznoprawny)
Samorząd gospodarczy dzielił się na:
przemysłowo-handlowy,
rzemieślniczy
rolniczy.
Unormowania prawne:
Do czasu rozporządzeń prezydenta z mocą ustawy z lat 1927-28, normowany przez przepisy państw zaborczych. → dzieliły się na terytorialne izby, łączące się w związki o zasięgu krajowym (Związek Izb Przemysłowo-Handlowych, Związek Izb Rzemieślniczych), też wyposażone w osobowość prawa publicznego.
Szczegółową organizację i zakres działania Izb określały akty ustawodawcze, zarządzenia o powoływaniu Izb oraz statuty zatwierdzane przez właściwych ministrów.
Do organów uchwałodawczych Izb - obok radców wybieranych, radcy mianowani przez ministra (wpływ administracji)
Zadania: reprezentacja i obrona interesów gospodarczych członków wobec organów administracji państwowej, podejmowanie inicjatyw i popieranie różnych form działalności rozwijających daną dziedzinę oraz wypełnianie w określonym zakresie funkcji państwowej administracji gospodarczej.
Powstawały też dobrowolne związki (podlegające prawu przemysłowemu lub o stowarzyszeniach).
korporacje przemysłowe - tworzone na podstawie prawa przemysłowego; organizację i działalność korporacji określał statut zatwierdzany przez organy administracji przemysłowej, choć znaczenie ich niewielkie, to czasem ukrywały się pod nimi kartele.
zrzeszenia - na podstawie prawa o stowarzyszeniach; większa swoboda. Np. Centralny Związek Polskiego Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów - „Lewiatan" → charakter wolnego związku zrzeszeń gospodarczych, mający swoich przedstawicieli w komisjach rządowych i resortowych. (po przewrocie majowym osłabiono Lewiatana powołując Izby Przemysłowo-Handlowe. Lewiatan był pod wpływem endecji.
Cechy - związki rzemieślników. Funkcje gospodarcze, szkoleniowe, kulturalne. W 1934 r ograniczono ich zakres na rzecz Izb Rzemieślniczych.
FUNKCJONOWANIE ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
Postępowanie administracyjne.
1928 r. - jednolite dla całego kraju przepisy normujące:
ogólne postępowanie administracyjne - zakres spraw - wszystkie sprawy z zakresu prawa administracyjnego (z wyłączeniem spraw wojskowych, skarbowych, spraw zagranicznych, postępowania dyscyplinarnego i in. odrębnie uregulowanych). Przepisy te normowały tryb wydawania aktów administracyjnych, uprawnienia stron w toku postępowania (zwłaszcza odwołania).
postępowanie przymusowe w administracji - zespół działań zapewniających wykonanie decyzji administracyjnych. Uprawniony - organ administracji ogólnej I instancji (starosta). Środkami stosowanymi były: kara pieniężna celem przymuszenia, egzekucja na majątku, wykonanie zastępcze, przymus bezpośredni.
postępowanie karno-administracjne - tryb dochodzenia i karania wykroczeń przez organy administracji ogólnej lub inne uprawnione do tego organy administracji. Wykroczenia - drobne przestępstwa zagrożone karą nie wyższą niż 3000 zł grzywny i aresztu do 3 miesięcy. Postępowanie to dzieliło się na kilka rodzajów: a) postępowanie zwyczajne; b) postępowanie mandatowe; c) postępowanie przyspieszone. Osoba skazana mogła żądać skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego.
Funkcjonariusze administracji publicznej.
Ustawa o państwowej służbie cywilnej z 1922 r. - tzw. pragmatyka służbowa (podlegali jej wszyscy urzędnicy z wyjątkiem sędziów i prokuratorów, nauczycieli, profesorów szkół akademickich, pracowników przedsiębiorstw i monopoli państwowych).
ustawa normowała: sposób powoływania na stanowiska i zwalniania z nich, określała wymagane kwalifikacje, uprawnienia urlopowe, uposażenie, tryb awansu, obowiązki funkcjonariuszy (lojalność, zachowanie tajemnicy, szczególną wierność, posłuszeństwo przełożonym), a także system odpowiedzialności dyscyplinarnej.
Stosunek pracy - charakter publicznoprawny (nominacja przez państwo)
dwie kategorie funkcjonariuszy - urzędnicy i niżsi funkcjonariusze.
Sprawy sporne ze stosunku państwowej służby cywilnej podlegały sądownictwu administracyjnemu.
Początkowo niskie kwalifikacje, choć stopniowo administracja polepszała się w miarę zatrudniania absolwentów polskich szkół wyższych.
Niższe kadry - często ze środowisk pracowników umysłowych i drobnomieszczaństwa, kierownictwo - burżuazja, ziemiaństwo i pracownicy umysłowi (związane z systemem kształcenia). Po 1926 dużo b. oficerów.
KONTROLA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
Rodzaje kontroli.
kontrola wewnętrzna (nadzór) → hierarchiczno-instancyjna struktury administracji publicznej i istnienie środków odwoławczych.
kontrola zewnętrzna - sprawowana przez organy i instytucje niezależne od aparatu administracji publicznej (kontrola parlamentarna, kontrola wykonywana przez opinię publiczną, kontrola sądowa, kontrola finansowa przez NIK).
Kontrola sprawowana przez parlament i opinię publiczną.
głównie z politycznego punktu widzenia. Różne formy:
głównie interpelacje (choć po 1926 r liczba ich zmalała, a po 1935 prawie zanikła).
dyskusje nad preliminarzem budżetowym (też poszczególnych resortów) - możliwość wytknięcia błędów, nadużyć. Odmowa uchwalenia budżetu była równoznaczna z wotum nieufności dla kierownika resortu.
Kontrola opinii publicznej → głównie prasa - różnorodny charakter. Po przewrocie majowym efektywność tej kontroli zmalała.
Sądowa kontrola administracji.
przez specjalne sądy administracyjne, rzadko przez sądy powszechne.
Konstytucja marcowa → sądownictwo administracyjne z NTA na czele dla orzekania o legalności aktów administracyjnych.
1922 r. utworzono NTA, ale nie powołano niższych instancji, jedynie dla ziem b. zaboru pruskiego, gdzie utrzymano sądy administracyjne I i II instancji, NTA był sądem III instancji.
NTA - skład: pierwszy prezes, prezesi i sędziowie mianowani przez prezydenta. Dwie izby - ogólnoadministracyjna i skarbowa. Orzekał w składzie - 3 lub 7 sędziów albo zgromadzenia ogólnego.
Po przewrocie majowym - sanacja powołała swoich zwolenników na stanowiska sędziów i prezesów oraz poddała NTA nadzorowi prezesa Rady Ministrów.
Legitymacja czynna - każdy, kogo prawo naruszono lub obciążono go obowiązkiem bez podstawy prawnej, a zaskarżana decyzja musiała ostateczna, a skarga w formie pisemnej. NTA - kasacja, a potem organ był związany tą decyzją.
Wyłączono sprawy: a) podlegające właściwości sądów powszechnych; b) mianowania na publiczne urzędy i stanowiska; c) załatwiane w drodze swobodnego uznania (coraz ich więcej po 1926 r.); d) zagraniczne; e) sił zbrojnych; f) dyscyplinarne.
Dominowały sprawy skarbowe.