PRACA REWALIDACYJNA Z DZIECKIEM
Z ZESPOŁEM DOWNA
„Tym, którzy odbiegają od normy, może pomóc wychowanie specjalne oraz psychologia, tworząc specjalne środowiska, w których ludzie nietypowi mogą się uczyć”.
O. I. LOVAAS.
Zespół Downa nie jest chorobą, nie jest bolesny ani zagrażający życiu. Oznaki w sztuce starożytnej informują o tym, że ludzie z zespołem Downa stanowili część ludzkiej rasy już od tysięcy lat. W roku 1866 w Anglii doktor Langdon Down opisał zespół zmian łączący się z niedorozwojem umysłowym, który z powodu skośnego ustawienia szpar ocznych nazwał mongolizmem. Dziś już nie używa się tej nazwy. Jednak dopiero w 1959r. połączono występowanie wyżej wymienionych zmian z anomalią chromosomów. Stwierdzono występowanie trzeciego, dodatkowego chromosomu w 21 parze kodu genetycznego. Ten dodatkowy chromosom pochodzi w 90% od matki i jako nadprogramowy materiał genetyczny jest przyczyną zaburzeń stwierdzanych u osób urodzonych z zespołem Downa.
Najbardziej stałą cechą znamionującą ten zespół jest niedorozwój umysłowy. Zespół Downa
odpowiada wprawdzie za jedną trzecią przypadków upośledzenia umysłowego, ale stopień tego upośledzenia jest różnorodny i w dużej mierze można go zmniejszyć przy prawidłowym postępowaniu z dzieckiem w trakcie całego jego rozwoju. Bardzo ważne jest, aby tam, gdzie się znajdują, czuły się akceptowane, bezpieczne i miały szansę osiągnąć sukcesy. Wymagają wzmożonej symulacji we wszystkich sferach rozwoju, czyli pełnej rewalidacji.
Pojęcie rewalidacja używane było przez twórczynię polskiej pedagogiki specjalnej - Marię Grzegorzewską. Źródłosłów tego pojęcia pochodzi z łaciny: re - znów, na nowo, validus - mocny, w pełni sprawny. Wobec tego pojecie rewalidacja oznacza dążenie do przywrócenia dziecku upośledzonemu pełnej sprawności, w tym przypadku intelektualnej, społecznej. Czy to jest możliwe? Niestety nie. Dziecko nadal będzie upośledzone umysłowo, natomiast właściwie prowadzona rewalidacja pomoże podnieść jego stopień funkcjonowania intelektualnego i społecznego. Zatem zadaniem rewalidacji jest przywrócenie osobie upośledzonej możliwości uczestniczenia w życiu społecznym, kulturalnym oraz przygotowanie do pracy dającej podstawę do zarobienia i utrzymania się materialnego w przyszłym dorosłym życiu.
Działalność edukacyjno - terapeutyczna koncentruje się na potencjalnych możliwościach i zdolnościach dziecka niepełnosprawnego intelektualnie i to zarówno w sferze umysłowej, emocjonalno - motywacyjnej jak i w wykonawczej. W preferowanych formach oddziaływań rewalidacyjnych uwzględnia się także korygowanie i kompensowanie zaburzonych funkcji psychofizycznych. Istotne jest jednak przeniesienie punktu ciężkości z korygowania zaburzeń, defektów i wyrównywania deficytów, braków rozwojowych na stymulowanie, usprawnianie, rozwijanie mniej zaburzonych funkcji czyli najsilniejszych sfer jednostki niepełnosprawnej intelektualnie. Takie podejście dotyczy także rewalidacji indywidualnej.
Rewalidacja niepełnosprawnych intelektualnie - to całokształt oddziaływań związanych z kształceniem, wychowaniem i terapią osób upośledzonych umysłowo. Rewalidacja indywidualna natomiast jest jednym z elementów rewalidacji ogólnej obok wychowania i specjalnego nauczania. Rewalidacja indywidualna stanowi integralną część działalności dydaktyczno - wychowawczej. Rewalidacja indywidualna jest podstawową formą specjalistycznej pomocy dzieciom niepełnosprawnym, które mają trudności w opanowaniu materiału nauczania oraz nawiązywaniu kontaktów społecznych z powodu różnych wad i zaburzeń. Są to zajęcia wspierające proces nauczania specjalnego. Dzieci niepełnosprawne potrzebują specyficznych metod, form edukacyjnych i określonych warunków stymulujących ich rozwój. Dalsze rozważania będą dotyczyły głównych kierunków pracy z dzieckiem z zespołem Downa.
ROZDZIAŁ PIERWSZY
Główne kierunki pracy z dzieckiem z zespołem Downa (w świetle literatury)
Zadania rewalidacyjne z dzieckiem z zespołem Downa należy rozpocząć od:
Poznania dziecka, warunków jego rozwoju, historii życia.
Zintegrowania jego potrzeb.
Dostosowania pracy do sił i możliwości.
Stosowania w pełni metod kompensacyjnych, korygujących, usprawniających i dynamizujących.
Podstawowym zadaniem nauczyciela pracującego z dzieckiem z zespołem Downa jest poznanie dziecka, jest to bowiem nieodzowny warunek właściwego z nim postępowania. Dziecko nie może być traktowane w sposób wyizolowany, niezbędne jest poznanie warunków jego rozwoju, historii życia, przyczyn upośledzenia, jego stopnia oraz ewentualnych odchyleń skojarzonych, np. wady słuchu, choroby somatyczne, psychiczne, autyzm. Znajomość potrzeb dziecka, ich specyfiki i nasilenia, poznanie środowiska, z którym jest ono związane i współzależne od niego to podstawowe warunki przy planowaniu i organizowaniu procesu rewalidacji przez nauczyciela.
Poznanie uczniów przez nauczyciela przebiega wielokierunkowo. Wykonuje on w tym celu następujące zaplanowane czynność:
1. Zapoznaje się z dokumentacją zgromadzoną podczas kierowania ucznia do szkoły ( opinią psychologiczną, pedagogiczną i lekarską ).
2. Przeprowadza wstępny wywiad z matką, ojcem lub opiekunem dziecka.
3. Hospituje środowisko domowe ucznia i przeprowadza wywiad środowiskowy.
4. Konsultuje się z psychologiem i lekarzem w celu uzyskania informacji o stanie psychosomatycznym ucznia.
5. Sporządza wstępną charakterystykę dziecka w pierwszym miesiącu jego pobytu w szkole na podstawie obserwacji w toku codziennej pracy na wszystkich rodzajach zajęć w klasie, na wycieczce, podczas zabawy, w kontaktach z rówieśnikami i osobami dorosłymi.
Podstawową metoda diagnostyczną stosowaną przez nauczyciela, która pozwala poznać dziecko w toku jego działalności jest obserwacja.
Obserwacja - jest to osobliwy sposób postrzegania, gromadzenia i interpretowania faktów. W pracy nauczyciela z dzieckiem z zespołem Downa, najczęściej będzie miała miejsce obserwacja uczestnicząca, kiedy to nauczyciel sam prowadzi zajęcia, obserwując jednocześnie dziecko, rejestruje w pamięci jego zachowanie, sposób radzenia sobie z trudnościami, osiągane efekty. Znacznie rzadziej nauczyciel może przeprowadzić obserwacje bierną - nieuczestniczącą. Taka sytuacja wystąpi np. podczas lekcji prowadzonej przez innego nauczyciela, przez studentów - praktykantów, w czasie imprez szkolnych, w toku zabaw dowolnych. Więcej okazji do tego rodzaju obserwacji ma psycholog szkolny.
Obserwacja kierowana ma miejsce wtedy, gdy nauczyciel specjalnie organizuje jakąś działalność, by poznać określone sprawności czy umiejętności, np. sprawność lewej i prawej ręki, płynność ruchów, umiejętność posługiwania się narzędziami, koordynację wzrokowo - ruchową. Obserwację możemy prowadzić za pomocą różnych technik, a mianowicie: techniki obserwacji dorywczej, techniki dzienników obserwacyjnych i techniki obserwacji kategoryzowanej. Obserwacja dorywcza dotyczy najczęściej wszystkiego, co zwraca szczególną uwagę w zachowaniu ucznia, bez obowiązku kontynuowania rozpoczętych tematów czy problemów. Tą technikę można stosować, jeśli się jeszcze nie zna klasy, grupy, nie ma wyraźnych planów badawczych. Jej wyniki stanowią podstawę do formułowania hipotez roboczych, których zweryfikowanie jest możliwe tylko i wyłącznie za pomocą rzetelnych metod badawczych. Tą technikę cechuje duża subiektywność w opisach obserwatora.
Technika dzienników obserwacyjnych polega na opisywaniu obserwowanych zdarzeń lub zjawisk w ich naturalnym następstwie czasowym i w ciągu możliwie długiego okresu. W odniesieniu do dzieci w wieku szkolnym obserwacje dotyczą przeważnie psychicznego i społecznego rozwoju uczniów i koncentrują się na różnorodnych przejawach ich codziennego zachowania się.
W technice obserwacji kategoryzowanej układamy specjalny zestaw poszczególnych kategorii zachowań uczniów, które są istotne z punktu widzenia naszych zainteresowań. W praktyce szkół specjalnych stosowane są również eksperymenty.
Eksperyment pedagogiczny jest to metoda badania zjawisk pedagogicznych wywołanych specjalnie przez osobę badającą w kontrolowanych przez nią warunkach w celu ich poznania. W szkołach specjalnych przeprowadza się eksperymenty w celu weryfikacji treści programów nauczania, eksperyment w zakresie organizacji opieki dydaktyczno - wychowawczej dla dzieci z zespołem Downa.
Wywiad środowiskowy jest metodą służącą głębszemu poznaniu dziecka, a przede wszystkim przyczyn jego zachowań wynikających często z uwarunkowań środowiskowych, nie zaś z wewnętrznych czynników osobowościowych. Celem wywiadu domowego jest rozpoznanie, w jakich warunkach dziecko się wychowuje, jaki jest stosunek rodziców i innych domowników do niego, jak je oceniają, czy widzą różnice między nim, a innymi dziećmi, jak zachowuje się dziecko w zabawach z rodzeństwem, rówieśnikami, w jaki sposób komunikuje swoje potrzeby, czy rozmawia, czy relacjonuje swoje przeżycia. Podczas rozmowy z rodzicami nauczyciel powinien zdobyć informacje o wczesnym dzieciństwie związane z rozwojem ruchowym, rozwojem mowy, o przebytych chorobach, ciężkich urazach, również o przebiegu ciąży i porodu. Istotne są również wiadomości o rozwoju innych dzieci w tej rodzinie, koleje ich kariery szkolnej lub zawodowej. Od stworzonej przez nauczyciela atmosfery podczas wywiadu w dużym stopniu zależy szczerość i rzetelność informacji. Nie może to być formalna rozmowa, a tym bardziej notowana przy rodzicach. Nauczyciel powinien dokonać zapisu po hospitacji środowiska domowego i rozmowie z rodzicami w odpowiednim kwestionariuszu.
Źródłem informacji może być również okazjonalna rozmowa z rodzicami, jakaś naturalna sytuacja, a także wiadomości zebrane przez lekarza i psychologa. Wywiad środowiskowy ma przede wszystkim wzbogacić wiedzę nauczyciela o dziecku, bardzo istotne jest jednak, aby informacje były dwustronne, tzn. aby rodzice mogli również poznawać swoje dzieci w środowisku szkolnym. Rodzice powinni być dokładnie zorientowani w tym, co dziecko robi w szkole, jakie osiąga efekty, z czym sobie nie radzi, a w związku z tym jakie wspólne działania należy podejmować, aby stworzyć mu optymalne warunki rozwoju. We współczesnym podejściu zorientowanym na rodzinę, a nie jak do niedawna na samo dziecko, przyjęto założenie, że człowiek może być rozumiany i wspierany jedynie w kontekście bliskich i znaczących systemów ludzkich, których sam jest częścią i spośród których najważniejszym jest rodzina. Rodzice potrzebują pomocy i rady, żeby podtrzymać poczucie własnej kompetencji wychowawczej. Wychowując dziecko specjalnej troski ponoszą oni często porażki i niepowodzenia, postępy dziecka są powolne, trudno zauważalne, zachowanie nierzadko zaburzone. Rodzicom potrzebna jest nie tylko rada, ale również akceptacja i potrzymanie ze strony nauczyciela - wychowawcy.
W wychowaniu łączą się nie tyle środki oddziaływań na inne osoby, ile jakość stosunków międzyludzkich odpowiedni klimat do wyzwolenia się potencjału osobowego każdego człowieka. Komponentami postaw wychowawczych wobec dzieci winny być zatem: autentyczność, gotowość czy czujność do udzielaniu dziecku stosownej do jego potrzeb pomocy, do udzielania odpowiedzi na jego pytania, empatia jako szczególna wrażliwość na czyjeś uczucia, postawy i uświadamianie ich sobie. Rodzice dzieci niepełnosprawnych, tak jak rodzice dzieci zdrowych, są różni. Udzielane im wsparcie, oparte o rzetelnie przeprowadzoną diagnozę, musi zawsze uwzględniać indywidualny charakter, potrzeby i możliwości każdej rodziny przy wspólnym dla każdego przypadku założeniu, że osoba pomagająca jest wspierającym partnerem, a nie oceniającym i kontrolującym urzędnikiem.
Wychowanie jest sztuką, a rola rodzicielska stanowi za każdym razem pewne wyzwanie do sprostania jej wymaganiom, w przypadku rodziców dzieci niepełnosprawnych zwiększonych o wymiar wspomagania rozwoju zaburzonego.
Stosunek rodziców, ich postawy rzutują na stosunek do niego, jego rodzeństwa i osób z otoczenia . Rodzina oddziaływuje na rozwój dziecka niepełnosprawnego intelektualnie przez stworzenie pewnych warunków wyznaczających różne formy aktywności, zaspokajania potrzeb, stymulowania rozwoju. Jednym z podstawowych warunków rozwoju dziecka jest pełna akceptacja jego upośledzenia i prawidłowe postawy rodziców wobec dziecka.
Rodzice akceptujący dziecko korzystnie wpływają na jego rozwój zapewniając mu poczucie bezpieczeństwa. Stąd bardzo ważna współpraca szkoły z domem rodzinnym szczególnie w rodzinach patologicznych. Szkoła udziela uczniom pomocy psychologicznej i pedagogicznej. Celem pomocy psychologicznej i pedagogicznej jest wspomaganie rozwoju psychicznego i efektywności uczenia się. Całokształt owych poczynań umożliwia prognozowanie optymalnego rozwoju dziecka niepełnosprawnego.
W przypadku dziecka niepełnosprawnego intelektualnie proces edukacji wymaga specjalnych środków oddziaływania, gdyż dziecko nie może sprostać oczekiwaniom i wymaganiom otoczenia. Ta swoista akcja naprawcza sprowadza się do: kompensacji, korektury, usprawniania, dynamizowania, fortioryzacji. Owe specjalistyczne oddziaływania występują równocześnie, tylko w różnych układach odniesień, niektóre z nich są wyeksponowane. Jednym z zasadniczych czynników rewalidacji jest kompensacja.
Kompensacja oznacza wyrównywanie, zastępowanie obiektywnie istniejących lub subiektywnie odczuwanych braków w jednej dziedzinie działalności człowieka przez wzmożoną aktywność w innej, bądź też przejęcie funkcji jakiegoś narządu. W procesie kompensacji istotne jest wysuwanie na plan pierwszy pozytywnych aspektów psychiki tych dzieci, przy równoczesnym uwzględnianiu istniejących ograniczeń. Ważne jest szukanie i uzyskanie odpowiedzi na pytanie, co dziecko może robić, co należy uczynić, aby możliwości te zostały zrealizowane, oraz jakiej pomocy w tym zakresie potrzebuje. Meritum procesu kompensacji sprowadza się do dwukierunkowego działania. Z jednej strony należy dostrzec najmocniejsze strony dziecka, i na nich opierać rewalidację, z drugiej zaś strony należy dążyć do tego, by słabe strony dziecka uwarunkowane samym uszkodzeniem, jak i ich konsekwencjami wtórnymi wziąć pod szczególną uwagę. Drugim czynnikiem decydującym w zasadniczy sposób o procesie rewalidacji jest korektura, a więc poprawianie, usuwanie błędów, wad i wszelkich usterek.
Niedostatecznie adekwatne wyobrażenia i pojęcia dzieci niepełnosprawnych intelektualnie, czynią konieczne korygowanie błędów obrazów świata i obrazów samego siebie, a w tym korygowanie zaniżonych czy nadmiernie zawyżonych, błędnych wyobrażeń o stosunku innych ludzi do samego siebie. Słowem chodzi o korygowanie tego, co utrudnia normalne tworzenie się zharmonizowanej osobowości.
Kontynuacją tej pracy jest usprawnianie skorygowanej czynności lub procesu. Opierając się na skorygowanej umiejętności dokonywania prostych operacji myślowych, można rozwijać umiejętności coraz bardziej skomplikowane. Jak wielkie znaczenie terapeutyczne ma sprawność wszelkich funkcji poznawczych - nie trzeba tu dodawać. Wiemy, że każda, nawet dość wybiórcza sprawność organiczna czy psychiczna, ma moc integrowania rozległych sfer działalności nerwowej, emocjonalnej, dynamizuje je w kierunku dążności do uzyskania innych sprawności. Dynamizowanie - oznacza zdolność działania, siłę, energię, prężność, ruchliwość, Współczesna psychologia kładzie nacisk na motywację zachowania się człowieka w pożądanym kierunku, a w ortodydaktyce przejawia się to jako konieczność wysunięcia przez dziecko niepełnosprawne na pierwsze miejsce motywu własnej działalności dla osiągnięcia zdrowia, normalności.
Dynamizowanie to aktywność dziecka, jego inicjatywa, twórczość, siła woli w przezwyciężaniu trudności. Aczkolwiek ukształtowane procesy psychomotoryczne, rozwinięta aktywność nie dokonują zmian i przekształceń w psychice, to można je dodatkowo wzmocnić, fortioryzować. Fortioryzacja - to całokształt kompleksowego, skorygowanego działania, uzyskującego pełny wymiar wówczas, gdy staje się trwałym sposobem reagowania. Aby myślenie dzieci niesprawnych intelektualnie w sposób adekwatny odzwierciedlało obiektywną rzeczywistość, konieczne jest by sądy odznaczały się trwałością, a jednocześnie zdolnością do zmian. Skutecznym sposobem rozwoju myślenia, osobowości, kształtowania wartości jest stosowanie odpowiednich metod i form kształcenia.
ROZDZIAŁ DRUGI
Metody i formy pracy rewalidacyjnej z dzieckiem z zespołem Downa w gimnazjum specjalnym.
W procesie rewalidacyjnego oddziaływania na dziecko z zespołem Downa bezsprzecznie najistotniejszą rolę odgrywają metody nauczania. W kontekście tych rozważań najczęściej pojawiającym się pytaniem jest: jak uczyć? Nie tyle czego uczyć, jakiego zasobu wiedzy udzielać, ale jak to robić, by możliwie skutecznie dotrzeć do dziecka niepełnosprawnego intelektualnie, by zrozumieć trudności towarzyszące procesowi opanowania wiedzy, znaleźć drogi ich pokonania. Niezbędne potraktowanie procesów nauczania nie jako procesu ściśle korowych czynności ( uwaga, kojarzenie, pamięć i inne ), ale jako całokształt tych procesów - z jego nie tylko emocjonalnymi komponentami, ale i postawami już wytworzonymi. To wszystko daje wytyczne do tworzenia metod nauczania w stosunku do potrzeb dziecka upośledzonego.
Chociaż rodzaje upośledzenia czy zahamowania u dzieci specjalnych wymagają specjalistycznych technik nauczania, to ogólna metoda czy strategia jest taka sama. Jak u dzieci z normą intelektualną. Traktuje nauczanie jako autentyczne, uwzględniające wszelkie prawa rządzące procesami rozwoju człowieka, a nie wydedukowane abstrakcyjnie przygotowanie do życia. Metodą, która w optymalnym stopniu zabezpiecza skuteczność pracy rewalidacyjnej jest metoda ośrodków pracy.
Metoda ośrodków pracy jest jedną z metod nauczania całościowego. Podstawą opracowania metody ośrodków pracy była metoda ośrodków zainteresowań, opracowana przez Owidiusza Decroly'ego. Analiza założeń metody ośrodków zainteresowań pozwala na stwierdzenie, że jest to oryginalny system dydaktyczno - wychowawczy, który odznacza się wieloma swoistymi cechami. Ideą tego systemu było przygotowanie dzieci do życia przez życie. O. Decroly, uważał, że należy przygotować dzieci do życia takiego, jakie ono jest, a więc pełnego niebezpieczeństw i walki z różnymi przeciwnościami. Podstawą opracowania programu była wszechstronna znajomość dziecka, jego zainteresowań oraz środowiska, w jakim zdobywa doświadczenia i w jakim żyć będzie. Materiał nauczania wypływał z życia i stopniowo rozwijał się w związku z rozwojem zainteresowań dzieci. Szczegółowe treści programowe wiązały się z potrzebami dzieci i środowiskiem. Podstawowymi założeniami teoretycznymi metody ośrodków zainteresowań były:
- zasada wychowania do życia przez życie.
- uznanie zainteresowań dzieci za podstawowy czynnik doboru materiału nauczania dla poszczególnych klas.
- całościowe ujmowanie materiału nauczania bez rozbijania go na oddzielne przedmioty w czasie opracowywania zjawisk występujących w życiu.
- uznanie prawa rekapitulacji za naturalną drogę rozwoju człowieka.
Metoda ta na grunt polski została przeniesiona przez Marię Grzegorzewską - twórczynię polskiej pedagogiki specjalnej, pod nazwą metoda ośrodków pracy. Jest to metoda trudna, wymaga od nauczycieli dużo wysiłku, przygotowania merytorycznego oraz pomysłowości. Największą trudność stanowi wyszukiwanie przedmiotów obserwacji, które nie mogą być tworzone sztucznie i powinny odpowiadać potrzebom ucznia i rozbudzać jego zainteresowania. Szkoły pracujące tą metodą muszą być dobrze wyposażone w pomoce naukowe dostarczające bogatego materiału obserwacyjnego.
Metoda ośrodków pracy znacznie różni się od wyżej wspomnianej metody, jakkolwiek wyrasta z tego samego nurtu nauczania całościowego. Osią planu metody ośrodków pracy nie są potrzeby dziecka, lecz prawa przyczynowo - logiczne świata zewnętrznego. Zmiana nazwy z metody ośrodków zainteresowań na metodę ośrodków pracy oznacza, iż praca jest jej tłem zasadniczym. W procesie działania dziecka rodzą się i rozwijają jego zainteresowania i wzmaga aktywność, a nie odwrotnie.
Nauczyciel szkoły specjalnej ciągle staje przed problemem, jak zainteresować uczniów tematem, jak uaktywnić, skupić uwagę, jak zorganizować zajęcia, aby praca przebiegała płynnie przy zróżnicowanym poziomie intelektualnym w zespole klasowym, jak kompensować i korygować deficyty rozwojowe. Zmiany w rzeczywistości, postęp wiedzy, współczesne warunki pracy szkoły, potrzeby i możliwości psychofizyczne uczniów wymagają wprowadzania zmian w metodzie ośrodków pracy, ale jej ogólne założenia pozostają takie same. Zmianom ulegają poszczególne etapy metody. Wprowadzane są zadania łączące poszczególne ogniwa dydaktyczne, ćwiczenia aktywizujące uczniów, łączące treści dydaktyczne, rewalidacyjne i wychowawcze, elementy relaksacyjne, terapeutyczne.
Metoda ta poprzez całościowe nauczanie pozwala łączyć działania dydaktyczne i rewalidacyjne. Jest to szczególnie ważne ze względu na specyficzne właściwości psychofizyczne uczniów z zespołem Downa, którzy mają duże trudności w różnicowaniu, uogólnianiu, abstrahowaniu, wiązaniu logicznych całości, tworzeniu nowych pojęć, wnioskowaniu, samodzielnym myśleniu, orientacji w nowej sytuacji. Każde dziecko posiada jednak zdolności kompensacyjne, a stopień rewalidacji zawiązany jest z metodą nauczania i wychowania oraz oddziaływaniem środowiska. Najkorzystniejsze są metody nauczania, które przyczyniają się do wyrobienia aktywnej postawy uczniów, zmuszające do poszukiwań własnych rozwiązań, zdobywania wiedzy własnym wysiłkiem, wdrażające do samodzielnego myślenia, organizowania własnej pracy, wykorzystania wiedzy w praktyce. Wymagania te spełnia metoda ośrodków pracy, która sprawia , że zajęcia lekcyjne są ciekawe, przeżywane emocjonalnie, a zdobywanie wiadomości i umiejętności nie są sztuczne. Poprzez ścisły związek z życiem metoda ta stopniowo wprowadza dziecko w poznanie świata i włącza w nurt zmieniającej się rzeczywistości.
Aktywność dziecka traktuje jako podstawową zasadę poznawczą, daje możliwości kontrolowania zdobytych wiadomości poprzez ich zastosowanie w działalności praktycznej. Metoda uczy widzenia, obserwowania, badania, myślenia, rozumienia zjawisk przyrody i zjawisk społecznych. Dzięki ciągłości systematyczności i logice w układzie materiału, dzięki poznawaniu za pomocą wszystkich analizatorów w warunkach naturalnych dla danych treści poznania i dzięki powiązaniu teorii z praktyką sprzyja rozwojowi mechanizmów poznawczych. Program metody ośrodków pracy zbudowany jest koncentrycznie. Treści programowe narastają stopniowo w każdej następnej klasie. Te same tematy realizowane są coraz szerzej, w innym kontekście, a zagadnienia dostosowywane są do coraz wyższego poziomu rozwoju uczniów. Opracowywane zagadnienia pozostają otwarte - co jakiś czas można do nich powrócić, wzbogacić je, sprawdzić. W dziennym ośrodku pracy wyróżniamy następujące etapy:
1. zajęcia wstępne,
2. praca poznawcza - obserwacja, kojarzenie,
3. ekspresja,
4. zajęcia końcowe.
Dziecko poznaje zagadnienia od najprostszych do coraz bardziej skomplikowanych, co pozwala na opieranie się na doświadczeniach już zdobytych i sprawia, że poznanie jest kontrolowane i wzbogacane. Duże znaczenie metody ośrodków pracy polega na tym, że przedstawia ono całokształt swoistych metod polskiej pedagogiki specjalnej.
Kolejną metodą stosowaną w pracy z dzieckiem z zespołem Downa jest metoda dobrego startu. Metoda dobrego startu jest to metoda wspierania rozwoju psychomotorycznego dziecka, rehabilitacji psychomotorycznej i edukacji z zastosowaniem polisensorycznego uczenia się. Celem tej metody jest aktywizowanie rozwoju funkcji psychomotorycznych i ich integracji oraz korygowanie zaburzeń tego rozwoju.
Założeniem metody dobrego startu jest jednoczesne rozwijanie funkcji językowych, funkcji spostrzeżeniowych: wzrokowych, słuchowych, dotykowych, kinestetycznych i motorycznych, oraz współdziałania między tymi funkcjami. Są to funkcje, które leżą u podstaw złożonych czynności czytania i pisania. Głównym założeniem metody jest równoczesne usprawnianie czynności analizatorów: słuchowego, wzrokowego, kinestetyczno - ruchowego, a także kształcenie lataralizacji, orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. Ćwiczenia te prowadzą do usprawniania uwagi, percepcji, pamięci wyobraźni słuchowej i wzrokowej oraz motoryki i koordynacji wzrokowo - słuchowo - ruchowej, a więc integracji percepcyjno - motorycznej. Dzięki temu dziecko jest zdolne do prawidłowej orientacji czasowo - przestrzennej, ma możliwość wykonywania ruchów dowolnych coraz lepiej zorganizowanych, zlokalizowanych w określonej przestrzeni i czasie.
Zespołowa forma prowadzenia zajęć ułatwia nawiązanie kontaktów społecznych i uczy współdziałania dzieci, które mają trudności w przystosowaniu społecznym lub są zaburzone emocjonalnie. Zajęcia prowadzone tą metodą mają także aspekt socjoterapeutyczny. Obserwacja trudności dziecka, analiza popełnionych błędów trafnie informuje prowadzącego zajęcia o poziomie rozwoju funkcji percepcyjno- motorycznych i deficytach rozwojowych dziecka, rodzaju i głębokości zaburzeń.
W metodzie dobrego startu możemy wyodrębnić trzy podstawowe rodzaje ćwiczeń:
- ćwiczenia ruchowe,
- ćwiczenia ruchowo - słuchowe,
- ćwiczenia ruchowo - słuchowo - wzrokowe.
Ćwiczenia ruchowe usprawniają motorykę, a więc oddziaływują na analizator kinetyczno - ruchowy. Ćwiczenia ruchowo - słuchowe angażują dwa analizatory: kinestetyczno - ruchowy i słuchowy. Ćwiczenia ruchowo - słuchowo - wzrokowe kształcą funkcję trzech analizatorów: kinestetyczno - ruchowego, słuchowego i wzrokowego. Wymienione ćwiczenia występują kolejno w każdym zajęciu i składają się przede wszystkim na jego zasadniczy etap: zajęcia właściwe. Częściowo występują także w pozostałych etapach. Struktura zajęć jest następująca;
1. Zajęcia wprowadzające.
2. Zajęcia właściwe.
- ćwiczenia ruchowe,
- ćwiczenia ruchowo - słuchowe,
- ćwiczenia ruchowo - słuchowo - wzrokowe.
3. Zajęcia końcowe.
Konstrukcyjnie metoda dobrego startu jest zbliżona do metody ośrodków pracy. Zajęcia metodą dobrego startu zaplanowane są na okres kilkuletni. Nauczyciele wiedzą, że bardzo trudno dziecku z zespołem Downa osiągnąć postawiony cel. Dlatego trzeba wielu lat systematycznej pracy, aby zajęcia okazały się celowe. Z myślą o dzieciach z zaburzeniami rozwoju psychoruchowego, została opracowana przez Weronikę Sherborne metoda Ruchu Rozwijającego.
Ruch jako narzędzie wspomagania rozwoju psychoruchowego dziecka i terapii zaburzeń tego rozwoju, wyraża główną ideę metody. Opracowany przez Weronikę Sherborne system ćwiczeń wywodzi się z naturalnych potrzeb dziecka. Podstawowe założenia metody to rozwijanie przez ruch :
1. świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego,
2. świadomość przestrzeni i działania w niej,
3. dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi bliższego kontaktu.
Udział w ćwiczeniach metodą W. Sherborne ma na celu stworzenie dziecku okazji do poznania własnego ciała, usprawnienia motoryki, poczucia swojej siły, sprawności. Ponieważ dzięki temu zaczyna dziecko mieć zaufanie do siebie, zyskuje też poczucie bezpieczeństwa. Podczas ćwiczeń ruchowych dziecko może poznać przestrzeń, w której się znajduje, przestaje ona być dla niego groźna. Dlatego dziecko czuje się w niej bezpieczne, staje się bardziej aktywne, przejawia większą inicjatywę, może być twórcze.
Metoda W. Sherborne oddziaływuje pozytywnie na rozwój ruchowy dziecka z zespołem Downa. Dzieci z zespołem Downa często noszą różnorakie cechy niepełnosprawności; niedowłady, przykurcze, mają zaburzenia równowagi, są ociężałe i mają dużą nadwagę, co stanowi przesłanki do opóźnienia w rozwoju tzn. motoryki dużej. Także motoryka rąk u tych dzieci rozwija się nieprawidłowo - ze względu na małą precyzję, słabą koordynację, niski poziom kontroli i celowości ruchów. Program Ruchu Rozwijającego pozwala pokonać wiele z tych barier, ułatwiając dzieciom funkcjonowanie motoryczne i dając im poczucie sprawności ruchowej. Ze względu na słaby rozwój mowy dzieci z zespołem Downa stosują komunikację niewerbalną w wyrażaniu swoich myśli, potrzeb i uczuć. Ruch jest podstawowym i naturalnym sposobem porozumiewania się, wychodzącym z centrum naszego ciała, do którego w pierwszym rzędzie sięgają osoby z utrudnioną komunikacją werbalną.
Dzieci niepełnosprawne intelektualnie potrafią być pomysłowe i twórcze w zajęciach ruchowych. Dlatego nauczyciel powinien je obserwować, a dostrzegając ich pomysły powinien z nich skorzystać, podtrzymując ich aktywność twórczą. Metoda W. Sherborne stanowi bazę, na której opiera się nauczanie w ramach przedmiotu wychowanie fizyczne. Ma również wartość diagnostyczną, ponieważ daje nauczycielowi wgląd w możliwości i specyficzne potrzeby ucznia, a więc poznania go i zrozumienia. Ta wiedza pozwala mu modyfikować swoje oddziaływania dydaktyczne.
ROZDZIAŁ TRZECI
Zajęcia z rewalidacji indywidualnej w terapii dziecka z zespołem Downa.
W przypadku dziecka z zespołem Downa proces edukacji wymaga specjalnych metod oddziaływania, gdyż dziecko nie może sprostać oczekiwaniom i wymaganiom otoczenia. Potrzebna jest wówczas pomoc korekcyjna, kompensacyjna i usprawniająca realizowana w ramach zajęć rewalidacji indywidualnej.
Rewalidacja indywidualna jest podstawowa forma specjalistycznej pomocy dzieciom upośledzonym umysłowo, które mają trudności w opanowaniu materiału nauczania oraz w nawiązywaniu kontaktów społecznych z powodu różnych wad i zaburzeń. Podstawowym celem oddziaływań rewalidacyjnych jest rozwój i aktywizowanie tych wszystkich właściwości intelektualnych i osobowościowych ucznia, które umożliwiają mu pełne uczestnictwo w procesie dydaktyczno - wychowawczym realizowanym w szkole, a w dalszej kolejności przygotowują do dorosłego życia. Ze względu na cel wyodrębniamy dwa aspekty pracy rewalidacyjnej: dydaktyczny i terapeutyczny. Z jednej strony mamy bowiem uzupełnić luki w materiale nauczania, z drugiej zaś poprzez odpowiednie oddziaływanie leczniczo - wychowawcze wyrównać defekty rozwojowe i kształtować akceptowane społecznie właściwości osobowościowe.
W zakres zajęć rewalidacji indywidualnej wchodzą następujące formy pracy dydaktycznej:
1. zajęcia dydaktyczno - wyrównawcze,
2. zajęcia korekcyjne:
- usprawnianie technik szkolnych,
- usuwanie wad wymowy,
- korekcja wad postawy.
Wymiar godzin rewalidacji indywidualnej wynosi 10 godzin lekcyjnych tygodniowo dla każdego zespołu edukacyjno - terapeutycznego. Godziny te dzieli się następująco: 2 godziny na zajęcia dydaktyczno - wyrównawcze, 2 godziny na gimnastykę korekcyjno - kompensacyjną. Pozostałe 6 godzin przeznaczone są na usuwanie wad wymowy oraz usprawnianie technik szkolnych. W ustalaniu diagnozy i kwalifikowaniu uczniów udział biorą: wychowawca klasy, wychowawca grupy, psycholog, lekarz, specjaliści z zakresu rewalidacji ( reedukator, logopeda, osoba prowadząca gimnastykę korekcyjno - kompensacyjną ). W uzasadnionych przypadkach przeprowadza się konsultację z lekarzem foniatrą, urologiem, stomatologiem oraz psychiatrą. Po konsultacji dziecko zostaje zakwalifikowane na konieczne zajęcia.
Osoby zajmujące się dzieckiem ( logopeda, reedukator, nauczyciel prowadzący gimnastykę korekcyjno - kompensacyjną ) przygotowują indywidualny plan pracy rewalidacyjnej z dzieckiem. Ciąg dalszy pracy przedstawia plan pracy rewalidacyjnej z dzieckiem z zespołem Downa ( Marcin, l.14 - I klasa gimnazjum ).
Studium przypadku.
Marcin, uczeń I klasy gimnazjum przy Specjalnym Ośrodku Szkolno - Wychowawczym w Kozicach Dolnych.
Wyniki badań lekarskich:
Zespół Downa.
Dziecko z piątej ciąży. Poród powikłany przez cesarskie cięcie.
Rozwój psychomotoryczny przebiegał z opóźnieniem.
Rozwój mowy opóźniony.
Wzrok i słuch w normie.
W badaniu fizykalnym bez odchyleń od normy.
Wyniki badań psychologicznych:
Przeprowadzone badania psychologiczne stwierdzają upośledzenie umysłowe umiarkowanego stopnia. Wszystkie funkcje intelektualne są globalnie obniżone. Spośród wszystkich badanych funkcji relatywnie najlepiej wykształcona jest umiejętność praktycznego radzenia sobie w różnych sytuacjach społecznych, zdolność rozumienia sensu słów i wyrazów słownych oraz koordynacja wzrokowo - ruchowa. Ogólna zaradność życiowa i dojrzałość społeczno - emocjonalna w odniesieniu do poziomu inteligencji - zadawalające. Lateralizacja prawostronna.
Wyniki badań pedagogicznych:
Na podstawie badań pedagogicznych i obserwacji ucznia stwierdza się u Marcina małe wiadomości o otaczającym świecie i środowisku społeczno - przyrodniczym. Wypowiedzi jego są chaotyczne, pojawiają się zmyślenia i konfabulacyjne uzupełnienia luk pamięciowych. Ma trudności w zapamiętywaniu, przechowywaniu i odtwarzaniu zapamiętanych informacji. Upośledzona jest u Marcina pamięć świeża, jak i trwała. Stwierdza się ubogi zasób słownictwa. Rysunki są ubogie, jeśli chodzi o formę i treść. Myli nazwy kolorów. Niski poziom sprawności manualnej i grafomotorycznej. Występują pewne trudności z analizą i syntezą słuchową. Marcin zna większość liter potrafi czytać głoskując z syntezą wyrazy 3;4 literowe. Dłuższe wyrazy tylko przeliterowuje nie dokonując syntezy. Rozumie proste teksty. Ma kłopoty z przepisywaniem i pisaniem ze słuchu. Liczy kolejno do 30, rozpoznaje choć z pomyłkami liczby 1-100. Ma kłopoty z kojarzeniem cyfry z liczbą elementów. Z pomocą dodaje i odejmuje na konkretach. Myli nazwy figur geometrycznych i znaków arytmetycznych. Niski poziom koncentracji i motywacji do pracy. Nadpobudliwy psycho- ruchowo. Bardzo lubi zajęcia muzyczne, pamięta treści piosenek i pieśni religijnych ( śpiewa ). W kontaktach z rówieśnikami śmiały, przyjazny, ufny. Chętnie pomaga słabszym i mniej zaradnym kolegom. Nie sprawia kłopotów wychowawczych, ani w szkole, ani w internacie. W celu pogłębienia oceny w zakresie umiejętności społeczno wychowawczych dokonano przy pomocy inwentarza Gunzburga PAC - 1.
Całe pole kołowego diagramu jest podzielone na małe pola oznaczone numerami zadań, w taki sposób że pola najbliższe środka odnoszą się do zadań najłatwiejszych, a znajdujące się najdalej od środka odnoszą się do zadań najtrudniejszych. Jeżeli badany dane zadanie wykonuje, to w diagramie zakratkowujemy pole odpowiadające temu zadaniu, jeżeli wykonuje, ale słabo, to zakreskowujemy lekko, jeżeli nie wykonuje danego zadania, to odpowiadające mu pole pozostawiamy białe. Wyniki badanego porównujemy z diagramem średnim, czyli normą ( schemat nr 3 - diagram średni ). Jeden rzut oka na diagram badanego pozwala ocenić stan jego umiejętności społecznych - widzimy, jak wiele jest pól białych i jak rozkładają się pola zakratkowane lub zakreskowane. Zdarza się że w diagramie pojawiają się białe pola pośrodku pól zakratkowanych lub zakreskowanych. Zadania odpowiadające takim polom stanowią program pracy na najbliższy okres. W następnej kolejności należy zwrócić uwagę na zadania, których pola w diagramie, zostały zakreskowane lekko, by doprowadzić do takiego stanu, że będzie je można zaliczyć bez zastrzeżeń.
W związku z powyższym zespół specjalistów orzeka o następującym procesie rewalidacji:
1. Usprawniać manualnie ( wycinanie, malowanie, lepienie z plasteliny ).
2. Utrwalać liczenie na konkretach.
3. Wzmacniać motywacje do pracy stosując pochwałę i nagrodę.
4. Utrwalać cyfry 1- 100.
5. Prowadzić ćwiczenia ogólnorozwojowe mowy, pamięci, myślenia, uwagi.
6. Prowadzić ćwiczenia analizy i syntezy słuchowej, wzrokowej.
7. Ćwiczenia usprawniające grafomotorykę ręki prawej.
8. Wzbogacać zasób słów i wdrażać do wypowiedzi pełnymi zdaniami.
Wnikliwie prowadzona diagnoza stanowi podstawę do opracowania programu z rewalidacji indywidualnej, dostosowanego do potrzeb dziecka poniżej przedstawiony jest program z rewalidacji indywidualnej Marcina. Ćwiczenia z poszczególnych etapów dobierane są zgodnie z zasadą korekcji zaburzeń i zasadą stopniowania trudności.
Program z rewalidacji indywidualnej dla Marcina w roku szkolnym 2000/2001
Lp. |
Cele ogólne |
Cele operacyjne |
Sposób realizacji |
Pomoce dydaktyczne |
1. |
Rozwijanie autoorientacji i orientacji przestrzennej |
1. Dziecko potrafi różnicować prawą i lewą stronę ciała. |
1. Wykonywanie zadań na polecenie. |
1.Tasiemka do zaznaczania prawej strony ciała. |
|
|
2. Dziecko potrafi naśladować ruchy nauczyciela w różnych kierunkach różnymi częściami ciała. |
2. Zabawy imitujące wydarzenia przyrodnicze z najbliższego otoczenia (np. zbieramy jabłka, grabimy, jesteśmy bocianami, kotami itp.), naśladowanie ruchów do wierszyka „To jest moja prawa ręka” |
2. Wierszyk z książki „Materiały pomocnicze do zajęć korekcyjno - kompensacyjnych z dziećmi sześcio i siedmio letnimi” M. Micorek, szarfy, piłki, klocki, kamyki itp. |
|
|
3. dziecko potrafi wykonać układy na polecenie słowne nauczyciela |
3. Wykonywanie określonych czynności na polecenie -np. podnieś lewą rękę, weź kredkę do lewej ręki, itp. Pokonywanie drogi na polecenie: idź prosto, na prawo itp. |
3. Przedmioty i przybory szkolne zabawki |
|
|
4. dziecko rozumie znaczenie wyrazów góra, dół, pod, nad, w, na lewo, na prawo, w przestrzeni i na płaszczyźnie |
4. a/ układanki ćwiczące orientację na płaszczyźnie b/ budowanie z klocków wg wzoru na polecenie słowne c/ układanie na stoliku różnych przedmiotów, obrazków i zbieranie ich na polecenie określające położenie ich d/ zabawa, kto z kim, przed kim stoi
e/ nakładanki o różnych f/ odróżnianie przedmiotów ukierunkowanych inaczej niż wszystkie
g/ zabawa z rysowaniem, zaznaczanie rzeczy o określonym położeniu na
h/ dobieranie par takich |
4. Układanka z książki „Figury” J. Studnickiej. „Ćwiczenia rewalidacyjne klasa I część I” „Układanka do ćwiczenia orientacji na płaszczyźnie”, klocki: bump, wciskane, drewniane, tralki, przewlekanki, tangram, zestawy tematyczne, obrazków i zabawek do realizowanych tematów, wzór plus pojedyńcze kartki do układania zawierające różne ukierunkowane przedmioty bądź znaki, program komputerowy, Paintbrush, Logo gry, klasery z literami. |
2. |
Ćwiczenia analizy i syntezy wzrokowej |
1. dziecko potrafi wyszukać i wskazać różnice i podobieństwa między obrazkami |
1. a/ wyszukiwanie różnic między zestawami obrazków
b/ wybieranie jednego
c/ wybieranie dwóch jednakowych obrazków d/ wybieranie tego samego przedmiotu z zestawu narysowanego inaczej |
1. Zestawy dwóch obrazków różniących się szczegółami o różnym stopniu trudności, ilustracje i zdjęcia z gazet. |
3. |
Ćwiczenia oddechowe |
1. dziecko potrafi prawidłowo oddychać |
1. Wydłużanie fazy wydechowej a/ mecz ping-pongowy b/ dmuchanie piórka c/ ćwiczenia oddechowe połączone z ruchami rąk i tułowia |
1. Książka A. Balejko. „Jak usuwać wady mowy”, piłeczki ping-pongowe, piórka |
4. |
Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mowy
|
2. Dziecko potrafi prawidłowo angażować narządy mowy i mięśnie artykulacyjne. |
2. Ćwiczenia usprawniające wargi i policzki
a/ wymawianie na przemian „a” „o” przy max. oddaleniu
b/ oddalenie od siebie c/ zbliżanie do siebie kącików ust, jak przy „u” d/ nabieranie powietrza pod wargę górną, potem pod dolną e/ przy zwartych szczękach wymawianie samogłosek
3.Ćwiczenia usprawniające język a/ dotykanie końcem języka rozchylonych warg b/ przesuwanie języka po podniebieniu jak najdalej w głąb jamy ustnej c/ układanie języka w kształt „łyżeczki” d/ unoszenie i opuszczanie tyłu języka
4. Ćwiczenia usprawniające podniebienie miękkie a/ płukanie ciepłą wodą gardła
b/ wypowiadanie sylab w połączeniu z głoską „k” potem „g” na końcu np. ak, ok., uk,
c/ nabieranie powietrza nosem |
2. Książka L. Kaczmarka „Nasze dziecko uczy się mowy”, kwestionariusz obrazkowy, zestawy wyrazów, lusterko. |
5. |
Korekcja postawy |
1. Uczeń potrafi przyjąć prawidłową postawę w różnych sytuacjach |
1. Ćwiczenia wzmacniające mięśnie grzbietu, brzucha i pośladków. 2. Ćwiczenia utrwalające nawyk prawidłowej postawy. 3. Ćwiczenia tułowia. 4. Ćwiczenia równowagi. 5. Ćwiczenia oddechowe (akcent na oddychanie przeponowe) |
Zestaw przyrządów gimnastycznych, drabinki, materace, klocki z gąbki. |
ZAKOŃCZENIE
We współczesnym świecie rośnie liczba dzieci, które z różnych przyczyn nie mogą realizować stawianych przed nimi wymagań, zadań dydaktycznych i wychowawczych. Do grupy tej należą również dzieci z zespołem Downa. Następstwem tych faktów jest rosnące znaczenie prowadzonych w szkole działań rewalidacyjnych. Jest to długotrwały proces terapeutyczny, pedagogiczny, wychowawczy, którego zadaniem jest zapobieganie pogłębianiu się istniejącego już niedorozwoju lub powstaniu innych, dodatkowych upośledzeń. Rewalidacja obejmuje także wzmacnianie osłabionych funkcji, stymulowanie i dynamizowanie ogólnego rozwoju, nauczanie i wychowanie specjalne dostosowane do wieku i sprawności fizycznej i umysłowej dziecka. Najistotniejszą rolę w całokształcie tych oddziaływań na dziecko upośledzone umysłowo odgrywają metody nauczania.
Powszechnie stosowaną metodą w rewalidacji dziecka z zespołem Downa jest metoda ośrodków pracy. Metoda ta stanowi wspaniały warsztat pracy. Jej walory dydaktyczno - wychowawcze są wręcz niepodważalne. Terapia ruchowa prowadzona metodą W. Sherborne wywiera duży wpływ na sferę emocjonalną i motoryczną. Zajęcia prowadzone metodą W. Sherborne wpływają pozytywnie na rozwój poznawczy w zakresie lepszej orientacji w schemacie własnego ciała, rozwoju wyobraźni, pomysłowości dziecka.
Funkcje percepcyjno - motoryczne rozwija metoda dobrego startu. W rewalidacji dziecka z zespołem Downa duży nacisk położony jest na zajęcia terapii indywidualnej, co jest zrozumiałe z uwagi na rodzaj niepełnosprawności i konieczność przygotowania dla każdego dziecka odrębnej ścieżki rewalidacyjnej.
Wbrew temu co deklarowane jest w hasłach lansowanych w środkach masowego przekazu rzeczywistość dotycząca sytuacji niepełnosprawnych umysłowo znacznie odbiega od głoszonych zasad. Dopiero w ostatnich dziesiątkach lat niektóre wypowiedzi ekspertów zajmujących się problematyką postaw społecznych wskazują na konieczność uznania prawa do inności. Prawo do inności i do respektowania przez społeczeństwo specyficznych potrzeb osób z zespołem Downa łatwiej jest uznawane w odniesieniu do jednostek nieznacznie tylko odbiegających od normy intelektualnej, a wyróżniających się tylko niedostosowaniem społecznym. Natomiast te dzieci i osoby dorosłe, których rozwój intelektualny uległ zahamowaniu, znajdują się w sytuacji bardziej niekorzystnej. Traktuje się je jako zagrażające naszemu poczuciu ładu i logiki.
Jednym z istotnych uwarunkowań utrudniającym akceptację inności jest nasza skłonność do ksenofobii, do odrzucania tego, co zakłóca już utrwalone schematy poznawcze oparte na przeciętności. Tę osobę, która wyróżnia się i która odbiega od przeciętnych standardów pod względem fizycznym lub psychicznym, skłonni jesteśmy zaklasyfikować do określonych kategorii i stosować wobec niej specjalne terminy. Nie chodzi o wielkie czyny czy poświęcenia, w stosunku do osób niepełnosprawnych, chodzi o to, aby być, i być godnie - bo przecież człowiek tyle jest wart, ile z siebie może dać innym.
BIBLIOGRAFIA
1. Bobik B, : Rewalidacja indywidualna w szkole specjalnej, Szkoła specjalna nr 3/1998r.
2. Bogdanowicz M., Kisiel B. : Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu w rozwoju dziecka, WSiP Warszawa 1994r.
3. Cunningham C. : Dzieci z zespołem Downa. WSiP Warszawa 1992r.
4. Czajkowska I., Herda K, : Zajęcia korekcyjno - kompensacyjne w szkole. WSiP Warszawa 1998r.
5. Doroszewska J. : Pedagogika specjalna, T: I. Ossolineum Warszawa 1989r.
6. Gładkowska J. : Poznanie ucznia szkoły specjalnej. WSiP S.A. Warszawa 1999r.
7. Janosz B. : Zajęcia muzyczno - rytmiczne w szkole życia . WSiP Warszawa 1993r.
8. Klaro-Celej L. : Komentarz do programu wychowania i nauczania dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym. WSiP S. A. Warszawa 1999r.
9. Kosińska A. Polak A. : Uczę metodą ośrodków pracy. WSiP S. A. Warszawa 1999r.
10. Kosmowska B. : Rewalidacja indywidualna prowadzona metodą dobrego startu. WSiP S. A. Warszawa 1999r.
11. Lipińska A. : Przeczytaj, skorzystaj - jeśli dziecko źle wymawia. Szkoła Specjalna nr 4/1992r.
12. Lovaas I. : Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo. WSiP
Warszawa 1993r.
13. Maas V : Uczenie się przez zmysły. WSiP. Warszawa 1998r.
14. Pawlak A. : Upośledzenie umysłowe w aspekcie bio - psychospołecznym. Lublin 1987r.
15. Polkarska I. : Praca rewalidacyjna z dziećmi upośledzonymi umysłowo w szkole życia. WSiP Warszawa 1998r.
16. Sochajska E. : Uczymy poprawnej wymowy. WSiP Warszawa 1987r.
17. Stecko E. : Wymowa międzyzębowa. Rewalidacja nr 2/1998r.
18. Stratford B. : Zespół Downa. Wydawnictwo lekarskie. PZWL Warszawa 1993r.
19. Tkaczyk G.: Rewalidacyjne wartości metody ośrodków pracy. Wydawnictwo UMCS Lublin 1999r.
20. Witkowski T. : By podnieść poziom społecznego funkcjonowania osób z upośledzeniem umysłowym. Wydawnictwo: FŚCEDS Lublin 1996r.
21. Wyczesany J. : Pedagogika upośledzonych umysłowo. Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 1999r.
22. Żak B. : Przygoda z Kotem. Szkoła specjalna nr 1/1998r.
Opracowała: mgr M. Kluch
Lublin 2001 r