PRAWO KARNE
dr J. Paśkiewicz
Literatura:
Marek: „Prawo karne. Zagadnienia”
Gardocki: „Prawo karne”.
WYKŁAD 1 - 7.10.2007
Przestępstwo:
Nie ma jednolitej definicji przestępstwa. Art. 1 (nie muszę chyba dodawać, że cały czas będzie mowa o Kodeksie Karnym) zawiera elementy przestępstwa w 3 paragrafach.
Elementy przestępstwa:
czyn (musi być świadomym czynem człowieka - działaniem lub zaniechaniem)
musi być czynem zabronionym przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia
Czyn - zdolność dopasowania ruchów niezbędnych do realizacji wyobrażonego celu.
Czynem są uzewnętrznione zachowania; same myśli nie są czynem.
Przymus fizyczny wyłącza czyn (vis absoluta).
Odruchy bezwarunkowe wyłączają czyn.
Ciało potraktowane jako narzędzie wyłącza czyn.
Przymus psychiczny nie wyłącza czynu (vis compulsiva).
Stany skrajnego wyczerpania, urazów itp. wyłączają czyn.
Czynność zautomatyzowana nie wyłącza czynu.
Ustawa:
Zawiera datę uchwalenia przez Sejm oraz wskazanie dziennika ustaw (numer, data promulgaty /publikacji/).
Okres vacatio legis - zależy od stopnia skomplikowania ustawy. Przyjmuje się za niezbędne minimum 14 dni od opublikowania w przypadku rozporządzeń (aktów podustawowych).
Informacja o terminie wejścia w życie znajduje się najczęściej w „przepisach końcowych i przejściowych” danej ustawy czy rozporządzenia. Vacatio legis to okres od promulgaty do wejścia w życie.
Ustawa (akt prawny) może zostać uchylona przez derogację. Jeśli brak przepisu derogacyjnego to prawo uchwalone później uchyla wcześniejsze.
Czyn jest zabroniony, jeśli został popełniony w czasie gdy ustawa go zabraniająca obowiązuje.
Czyn jest karalny, gdy ustawa określa karę za ten czyn. Nie każdy czyn zabroniony jest karalny.
Rodzaje czynu przestępczego:
karalny (zabroniony pod groźbą kary)
bezprawny (musi realizować znamiona określające dany typ czynu zabronionego i nie ma okoliczności usprawiedliwiającej)
karygodny (szkodliwy społecznie w stopniu wyższym niż znikomy)
zawiniony (gdy można postawić sprawcy zarzut, że nie dał posłuchu normie prawnej w trakcie swojego karalnego, bezprawnego i karygodnego czynu)
Aby można było postawić zarzut:
Osoba musi być zdatna do ponoszenia winy
dojrzała psychicznie (warunek wiekowy)
poczytalna
zdolna do rozpoznania czynu bezprawnego
charakteryzować się taką postawą, że można od niej wymagać zachowania zgodnego z prawem (wymagalność zachowania zgodnego z prawem)
Wina musi być przypisana sprawcy w czasie popełnienia czynu (czyli czy w czasie jej popełnienia spełniał wszystkie kryteria do postawienia zarzutu). Jest to zasada koincydencji. Tzw. „zawinienie na przedpolu czynu zabronionego” stanowi wyjątek w ocenie poczytalności (dotyczy np. przestępstw popełnionych pod wpływem alkoholu).
Podział przestępstw:
ze względu na podmiot (osoba popełniająca dane przestępstwo):
powszechne (dotyczy wszystkich; przepis najczęściej rozpoczyna się od „kto”)
indywidualne (mogą być popełnione wyłącznie przez osoby charakteryzujące pewną określoną w przepisie cechą). Dzieli się je na właściwe (gdzie cecha indywidualizująca wpływa na byt samego przestępstwa) oraz niewłaściwe (cecha indywidualizująca wpływa na wyższą lub niższą karalność).
2. ze względu na typ czynu zabronionego:
podstawowy (określa dane zachowanie sprzeczne z porządkiem prawnym i zagrożone określoną karą)
uprzywilejowany (zawiera dodatkową okoliczność zmniejszającą karę)
kwalifikowany (zawiera okoliczność dla kary surowszej)
ze względu na znamię skutku:
materialne (skutkowe) - do zaistnienia przestępstwa konieczny jest skutek
formalne - w opisie wśród znamion nie ma skutku; w rzeczywistości skutek może wystąpić lub nie, ale nie ma to znaczenia dla zaistnienia przestępstwa
ze względu na tryb ścigania:
ścigane z urzędu
ścigane na wniosek (gdzie w przepisie jest „na wniosek”)
ścigane z oskarżenia prywatnego (prywatnoskargowe) np. nieumyślne lekkie uszkodzenie ciała
4. ze względu na stosunek psychiczny sprawcy do czynu:
zakłada się że normalnie przestępstwo jest popełniane umyślnie, jednak jeśli przewiduje się nieumyślność, przepis musi zawierać tzw. klauzulę nieumyślności
5. zbrodnie i występki:
zbrodnia - czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności nie mniej niż 3 lata lub surowszą.
występek - czyn zabroniony zagrożony kara grzywny przekraczająca 30 stawek dziennych bądź karą ograniczenia lub pozbawienia wolności przekraczająca 1 miesiąc.
WYKŁAD 2 - 18.11.2007
ze względu na stosunek do dobra prawnego:
z naruszenia dobra prawnego
z narażenia dobra prawnego na niebezpieczeństwo
konkretne narażenie na niebezpieczeństwo
abstrakcyjne narażenie na niebezpieczeństwo
7. zbiorowe, złożone i trwałe:
trwałe - utrzymywanie pewnego bezprawnego stanu przez pewien okres czasu
złożone - występują co najmniej dwa znamiona czasownikowe (odnoszące się do sprawcy), np. art. 280 - rozbój:„kto kradnie (1) używając przemocy (2)...”; także kradzież z włamaniem.
zbiorowe (o zbiorowo oznaczonym czynie) - w opisie czynu użyty jest jeden czasownik, ale zakłada on powtarzalność zachowań (tych samych lub odmiennych ale składających się na to znamię czasownikowe). Np. „kto uporczywie uchyla się... naraża na...”.
Prawo karne intertemporalne (międzyczasowe)
Dotyczący prawa międzyczasowego art. 4 składa się z 4 paragrafów i stosuje się do 2 rodzajów sytuacji:
gdy mamy do czynienia ze zmianą prawa karnego po popełnionym czynie ale przed jego prawomocnym osądzeniem
następuje zmiana prawa karnego po prawomocnym osądzeniu sprawcy
Zmiana ustawy karnej może się wiązać z:
penalizacją - takim rodzajem zmiany ustawy, który wprowadza karalność czynu dotąd przez ustawę niekaralnego
depenalizacją - jest przeciwieństwem penalizacji; można wyróżnić depenalizację całkowitą (gdy dany czyn zagrożony karą zupełnie przestaje być czynem karalnym) oraz depenalizację częściową (gdy dany czyn przestaje być przestępstwem ale pozostaje wykroczeniem)
modyfikacją penalizacji - polega na zmianie sankcji karnej za dany czyn
stabilizacja penalizacji - nie zmienia ani oceny prawnej ani sankcji karnej danego czynu
Czas orzekania - czas rozpatrywania sprawy przez sąd (od momentu wniesienia aktu oskarżenia). Jeśli przygotowanie przygotowawcze nie kończy się oskarżeniem, to może wchodzić do czasu orzekania.
Czas popełnienia przestępstwa - jest to czas w którym działał przestępca dokonując czynu zabronionego lub dopuszczając się zaniechania.
Czasem popełnienia przestępstwa z działania (np. podawanie dawek trucizny przez dłuższy czas) jest ostatni moment działania sprawcy czynu karalnego. To samo dotyczy przestępstw z zaniechania (np. celowe niepodawanie leku przez dłuższy czas). Czasem popełnienia przestępstwa z zaniechania określa się także moment początkowy sytuacji, w której sprawca nie może już wykonać nałożonego na niego obowiązku.
Zmiana prawa przed prawomocnym wyrokiem:
jeśli od czasu popełnienia przestępstwa do chwili obecnej wystąpiła zmiana ustawy, stosuje się ustawę dla sprawcy względniejszą.
Ustawa względniejsza - korzystniejsza dla sprawcy ale niekoniecznie z mniejszą sankcją; ustawa surowszą sankcją może np. zawierać nadzwyczajne złagodzenie kary i przez to będzie dla sprawcy względniejsza.
Zmiana prawa po prawomocnym osądzeniu:
jeśli zgodnie z nową ustawą górna granica kary za dane przestępstwo jest niższa niż wymierzona według starej ustawy, obniża się karę do górnej granicy kary określonej w nowej ustawie.
jeśli wg nowej ustawy dany czyn przestaje być przestępstwem i staje się wykroczeniem (depenalizacja częściowa) stosuje się przeliczniki: 1 miesiąc pozbawienia wolności = 2 miesiące ograniczenia wolności = 60 stawek dziennych (stawka dzienna = 10-2000 zł; jej wysokość regulują oddzielne przepisy)
jeśli zgodnie z nową ustawą czyn nie jest zabroniony, wyrok zasądzony wg starej ustawy zostaje zatarty z mocy prawa
Wiek sprawcy a odpowiedzialność karna (art. 10):
Aby odpowiadać na gruncie kodeksu karnego, trzeba mieć w chwili czynu ukończone 17 lat. Poniżej tego wieku odpowiada się jako nieletni (ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich). Przestępstwa dokonane przez nieletnich nazywa się czynami karalnymi.
Istnieją od tej zasady 2 wyjątki:
korzystny (art. 10 par. 4) - osoby które ukończyły 17 lat mogą być potraktowane jako nieletnie ze względu na takie okoliczności jak rozwój psychiczny, sytuację osobistą itp. Musza być spełnione następujące warunki:
sprawca popełnił występek a nie zbrodnię
występek został popełniony przed ukończeniem 18 lat
warunki ocenne: stopień rozwoju sprawcy, okoliczności popełnienia przestępstwa, sytuacja osobista (rodzinna)
niekorzystny (art. 10 par. 2) - odpowiedzialność na gruncie kodeksu karnego obniża się do 15 lat gdy sprawca dopuścił się jednego z przestępstw określonych w tym przepisie (katalog zamknięty), szczególnie jeśli wcześniej był np. karany jako nieletni
Młodociany - sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat, a w czasie orzekania w 1 instancji nie ukończył 24 lat.
Małoletni - od urodzenia do uzyskania pełnoletności (18 lat); określenie to stosuje się wyłącznie w stosunku do pokrzywdzonych.
Art. 10 par. 3 ogranicza do 2/3 górny wymiar kary którą można orzec nieletniemu za dane przestępstwo.
Do samodzielnego przygotowania:
Jaką karę może wymierzyć sąd w trybie art. 10 par. 3 nieletniemu, który dopuścił się zabójstwa?
Pomoc: art. 38 par. 3; art. 54
WYKŁAD 3 - 02.12.2007
Prawo karne międzynarodowe
Prawo karne międzynarodowe to zbiór reguł normujących kwestie odpowiedzialności cudzoziemców i obywateli polskich za przestępstwa popełnione zagranicą.
Zasada terytorialności (art. 5) - ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium RP.
Za terytorium RP w rozumieniu KK uważa się także polski statek wodny lub powietrzny (chyba że stanowią inaczej umowy międzynarodowe, w których Polska jest stroną).
Sprawca - każda osoba fizyczna znajdująca się na terytorium RP bez względu na narodowość.
Terytorium RP - obszar objęty granicami państwowymi, a także obszar nad tym terytorium (do wysokości ok. 91 km - orbit sztucznych satelitów) oraz w głąb ziemi do jej środka. Jest to także pas wód terytorialnych o szerokości 12 mil morskich liczony od linii najniższego stanu wody wzdłuż wybrzeża lub granicy zewnętrznej morskich wód wewnętrznych (zatok).
Art. 115 par. 15 - za statek wodny uważa się również stałą platformę umieszczoną na szelfie kontynentalnym.
Terytoria placówek dyplomatycznych stanowią terytorium RP, jednak na podstawie wspomnianych w art. 5 umów międzynarodowych na terytoriach tych nie obowiązuje prawo RP.
Czyny popełnione zagranicą mogą być w niektórych przypadkach ścigane przez polską ustawę karną.
Miejsce popełnienia przestępstwa (art. 6 par. 2)
Czyn zabroniony uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był zobowiązany.
Jeśli pomiędzy rozpoczęciem działania i jego zakończeniem upłynął długi czas, za miejsce przestępstwa uznaje się miejsce, w którym nastąpił skutek tego działania.
W sytuacji udaremnienia działania za miejsce przestępstwa uznaje się miejsce, gdzie planowany skutek miał nastąpić.
Zasada narodowości podmiotowej (inaczej zasada personalna, zasada obywatelstwa - art. 109) - przepis ten nakłada na każdego obywatela RP obowiązek przestrzegania prawa polskiego.
Obywatelstwo - otrzymuje się od urodzenia z obojga polskich rodziców niezależnie od miejsca urodzenia, lub z nadania. Posiadanie innych obywatelstw nie zwalnia od bycia obywatelem polskim.
Warunek podwójnej przestępczości czynu (art. 111 par. 1)
Warunkiem odpowiedzialności za czyn popełniony zagranicą jest uznawanie tego czynu za przestępstwo w miejscu popełnienia.. Zgodnie z art. 111 par. 3 warunku podwójnej przestępczości nie stosuje się wobec polskiego funkcjonariusza publicznego, który pełniąc służbę zagranicą popełnia tam przestępstwo związane z wykonywaniem jego funkcji.
Funkcjonariusz publiczny (art. 115 par. 13)
prezydent RP
poseł, senator
radny organu samorządu terytorialnego
poseł do parlamentu UE
sędzia, ławnik, prokurator, notariusz, komornik, kurator sądowy oraz inni urzędnicy sądowi i wymiaru sprawiedliwości z wyjątkiem adwokata i radcy prawnego
administracja rządowa i samorządowa
Wykaz stanowisk uznawanych jako stanowiska funkcjonariuszy publicznych określonych w tym przepisie stanowi katalog zamknięty.
Warunek podwójnej przestępczości nie jest stosowany wobec osoby popełniającej czyn na terenie nie podlegającym żadnej władzy państwowej.
Odpowiada się według ustawy karnej takiego państwa, jakiego obywatelem się było w czasie popełnienia czynu.
Zasada ochronna względna (inaczej zasada zwykła, zasada narodowości przedmiotowej - art. 110 par. 1)
Stosuje się wobec cudzoziemca, który popełnił przestępstwo poza terytorium RP, wymierzone w interesy państwa polskiego - jego obywateli lub terytorium (chodzi przede wszystkim o terroryzm).
Terroryzm (art. 115 par. 20)
Terroryzm to czyn zagrożony karą, której górna granica wynosi co najmniej 5 lat, oraz jest spełniona jedna z następujących przesłanek:
przestępstwo popełnione jest w celu zmuszenia organu władzy publicznej do wykonania jakiejś czynności
przestępstwo popełnione jest w celu wywołania poważnego zakłócenia w gospodarce lub ustroju państwa, a także groźba popełnienia takiego czynu
Zasada odpowiedzialności zastępczej (art. 110 par. 2)
Zasadę tą stosuje się w razie popełnienia przez cudzoziemca zagranica innego czynu niż skierowanego przeciwko interesom państwa i obywatela polskiego (oraz nie terroryzmu), zagrożonego karą o górnej granicy powyżej 2 lat (zbrodnie) i sprawca przebywa na terytorium RP oraz nie postanowiono go wydać.
Zasada ochronna bezwzględna (obostrzona - art. 112)
Nie obowiązuje tu zasada podwójnej przestępczości. Zasadę ochronną bezwzględną stosuje do obywatela polskiego i cudzoziemca, gdy popełni:
przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu
przestępstwo pomówienia narodu polskiego
przestępstwo przeciwko polskim funkcjonariuszom publicznym lub urzędom
fałszywe zeznania w polskich urzędach
przestępstwa z których choćby pośrednio została osiągnięta korzyść majątkowa na terytorium RP.
Zasada represji konwencyjnej (wszechświatowej, zasada uniwersalna - art. 113)
Nie obowiązuje warunek podwójnej przestępczości. Zasadę stosuje się do obywateli polskich oraz cudzoziemców znajdujących się na terytorium RP, których nie postanowiono wydać. Przestępstwo musi być popełnione zagranicą, do którego ścigania Polska zobowiązana jest na zasadzie umów międzynarodowych (delictum iuris gentium).
Są to:
handel żywym towarem
handel wydawnictwami pornograficznymi
handel niewolnikami
fałszowanie pieniędzy
zbrodnie ludobójstwa
zanieczyszczenie mórz olejami
piractwo morskie
uszkodzenie kabla podmorskiego
obrót narkotykami
terroryzm lotniczy i międzynarodowy
dyskryminacja rasowa
branie zakładnika
tortury
akty przemocy i wybryki widzów
pranie brudnych pieniędzy
korupcja
przynależność do zorganizowanej grupy przestępczej
Reguła operacyjna (art. 114)
Przepis ten ma charakter procesowy - odnosi się do orzeczeń w sprawach karnych, które zapadły zagranicą wobec obywateli polskich.
Orzeczenia zapadłe zagranicą nie stanowią przeszkody do wszczęcia postępowania w kraju w tej samej sprawie. W świetle art. 114 zasady powagi rzeczy osądzonych oraz niewszczynania po raz drugi sprawy w tej samej sprawie - nie obowiązują. Znaczy to że polskie sądownictwo nie jest zależne od zagranicznego. Zaliczany jest jednak na poczet kary rzeczywisty okres pozbawienia wolności zagranicą.
Wyroki określone w art. 114 par. 3 wykonane zagranicą są respektowane i przejmowane do wykonania przez RP bez zastrzeżeń:
przestępstwa przeciwko interesom RP
przestępstwa przekazywane na drodze przejmowania ścigania
orzeczenia międzynarodowych trybunałów karnych
orzeczenia sądów państw obcych, jeśli tak wynika z wiążących umów międzynarodowych.
WYKŁAD 4 - 16.12.2007
Związek przyczynowy
Dotyczy przestępstw materialnych (skutkowych) gdyż mówi o powiązaniu pomiędzy czynem a skutkiem. Wyróżnia się trzy teorie:
teoria ekwiwalencji (równowartości warunków)
teoria adekwancji (adekwatnego związku przyczynowego)
teoria relewancji (relewantnego związku przyczynowego)
Skutek - zmiany w świecie zewnętrznym, które mogą przyjmować różnoraką postać:
fizyczną (np. zniszczenie mienia)
biologiczną/fizjologiczną (np. śmierć)
funkcjonalną (występuje zwykle razem z postacią fizyczną, np. uczynienie rzeczy niezdatną do użytku)
psychiczną (np. groźba karalna - gdy wzbudza uzasadnioną obawę że zostanie spełniona)
sytuacyjną (np. sprowadzenie bezpośredniego zagrożenia dla jakiegoś dobra)
naruszenia układu stosunku społecznego (np. bigamia)
Aby odróżnić przestępstwo materialne od formalnego, stosuje się tzw. test usiłowania. Zadajemy w nim pytanie: „czy sprawca realizując znamię czasownikowe (czynność) dokonał już przestępstwa, czy też jeszcze nie”. Jeśli odpowiedź jest twierdząca, przestępstwo jest formalne. Jeśli odpowiedź jest przecząca, przestępstwo jest materialne.
Teoria ekwiwalencji - na przyczynę składa się szereg warunków które mają taką samą wartość, czyli każdy z tych warunków w takim samym stopniu wpływa na wywołanie skutku. Aby sprawdzić, który z tych warunków wywołał skutek, przeprowadzamy tzw. test warunku sine qua non (test warunku koniecznego). Polega on na tym, że ze wszystkich warunków składających się na przyczynę eliminujemy jeden warunek i sprawdzamy, czy bez tego warunku skutek nastąpił. Jeśli po wyeliminowaniu któregoś z warunków skutek nie nastąpił, to jest to właśnie warunek niezbędny do wystąpienia skutku. Ze względu na wielką liczbę warunków mogących powodować skutek teorię uważa się za niedoskonałą, jednak można to korygować przez rozpatrywanie na płaszczyźnie zawinienia.
Teoria adekwancji - na przyczynę składa się taki warunek, który jest typowy, charakterystyczny, adekwatny dla wywołania określonego skutku.
Teoria relewancji - na przyczynę składa się suma warunków powodujących określony skutek (jak w teorii ekwiwalencji), koryguje się je jednak za pomocą odniesienia zachowania sprawcy do treści przepisu normującego dany czyn zabroniony.
Teorie te dotyczą przestępstw materialnych (skutkowych) popełnionych z działania oraz zaniechania. Odpowiedzialności za przestępstwa skutkowe popełnione z zaniechania podlega jednak tylko ten, kto miał szczególny obowiązek zapobiec powstaniu danego skutku, tzw. gwarant.
Przestępstwo materialne (skutkowe) jest przestępstwem indywidualnym właściwym.
Obowiązek szczególny - pewna określona grupa osób jest nim obarczona ze względu na specyficzny stosunek do danego dobra.
Treść szczególnego obowiązku prawnego - polega na niedopuszczeniu do skutku lub zmniejszeniu ryzyka jego wystąpienia.
Wzorzec obiektywnego obywatela - aby ocenić czy dana osoba miała faktyczną możliwość niedopuszczenia do skutku lub zmniejszenia ryzyka jego wystąpienia, wstawiamy zamiast niej hipotetycznego praworządnego obywatela i sprawdzamy, jak ten obywatel postąpiłby na miejscu konkretnej osoby.
Strona podmiotowa przestępstwa
Wyróżnia się:
podmiot przestępstwa
stronę podmiotową przestępstwa
przedmiot przestępstwa
stronę przedmiotową przestępstwa
Podmiotem przestępstwa może być osoba fizyczna, która posiada odpowiedni wiek i jest poczytalna.
Strona podmiotową przestępstwa jest stosunek psychiczny sprawcy do czynu. Może się on przejawiać w dwóch postaciach:
umyślność
nieumyślność
Umyślność to zamiar popełnienia czynu albo posiadanie wiedzy o jego wystąpieniu i godzenie się na to. Czyn może być popełniony umyślnie także przez nieletniego, jednak odpowiada on jako nieletni.
W ramach umyślności wyróżnia się:
zamiar bezpośredni
zamiar ewentualny
Zamiar - zachowanie ukierunkowane na osiągnięcie określonego celu.
Zamiar bezpośredni (art. 9 par. 1) - czyn zabroniony popełniony jest umyślnie w formie zamiaru bezpośredniego, gdy sprawca ma zamiar jego popełnienia i chce go popełnić.
Zamiar ewentualny - czyn zabroniony popełniony jest umyślnie w formie zamiaru ewentualnego, jeśli sprawca przewidując popełnienie czynu zabronionego na to się godzi.
Przestępstwo kierunkowe - może być popełnione wyłącznie w formie zamiaru bezpośredniego, np.. kradzież (art. 278 par. 1) - ma miejsce wszędzie, gdzie w przepisie użyto sformułowania „w celu”; wskazuje to na zamiar bezpośredni.
Zamiar ewentualny występuje zawsze w towarzystwie zamiaru bezpośredniego; przestępstwo które można popełnić w formie zamiaru ewentualnego, można także popełnić w formie zamiaru bezpośredniego. Na odwrót być nie może, gdyż zamiar ewentualny nigdy nie występuje samodzielnie.
Nieumyślność (art. 9 par. 2) występuje w dwóch postaciach:
świadoma nieumyślność
nieświadoma nieumyślność
WYKŁAD 5 - 13.01.2008
Nieumyślność nie jest prostym zaprzeczeniem umyślności; sam brak zamiaru nie przesądza, że mamy do czynienia z nieumyślnością. Niezachowanie ostrożności wymaganej w danych okolicznościach może doprowadzić do przestępstwa nieumyślnego.
Zasady ostrożności są to wykształcone przez wiedzę i doświadczenie reguły postępowania z dobrami chronionymi prawnie. Przestrzeganie tych reguł skutkuje tym, że dane dobro prawne nie jest narażone na naruszenie lub jakiekolwiek niebezpieczeństwo. Zasady ostrożności chronią dobro prawne przed zwiększeniem stopnia zagrożenia (niektóre dobra prawne bezwzględnie nie mogą być narażone na niebezpieczeństwo, np. życie).
Pewne dobra prawne są narażone na zagrożenie już przez sam fakt funkcjonowania w obrocie, np. bezpieczeństwo w komunikacji. W takim przypadku reguły postępowania z takim dobrem prawnym wyznaczają granice zachowań, które potencjalnie mogą zwiększyć zagrożenie (np. prowadzenie w stanie nietrzeźwym).
Kolejnym aspektem nieumyślności jest to, że sprawca czynu przewidywał lub mógł przewidzieć możliwość popełnienia czynu zabronionego (świadoma i nieświadoma nieumyślność).
świadoma nieumyślność - możliwość popełnienia czynu zabronionego sprawca przewidywał
nieświadoma nieumyślność - możliwość popełnienia czynu zabronionego sprawca mógł przewidzieć
Aby ocenić, czy sprawca mógł przewidzieć możliwość popełnienia czynu zabronionego, wykorzystuje się wzorzec wzorowego obywatela.
Mieszana strona podmiotowa (art. 9 par. 3)
Dotyczy wyłącznie przestępstw umyślnych, których skutek nie jest zamierzony. Tu również stosuje się wzorzec wzorowego obywatela w celu zbadania, czy sprawca mógł skutek przewidzieć. W przestępstwach tego typu wymiar kary zależy od rodzaju skutku (np. jeśli skutkiem jest śmierć, wymiar kary jest wyższy niż w przypadku gdy ofiar śmiertelnych nie ma). Przestępstwa o mieszanej stronie podmiotowej nazywane bywają przestępstwami popełnionymi z winy kombinowanej (culpa dolo exorta).
Zamiar:
nagły (dolus repentinus) - np. silne wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami /w afekcie/ - mniejszy wymiar kary
przemyślany (dolus premeditatus) - /z premedytacją/ - większy wymiar kary
ogólny - np. spowodowania uszczerbku na ciele, bójka i pobicie - w trakcie bójki lub pobicia powoduje się ciężkie uszkodzenie ciała bez wskazania co konkretnie zostało uszkodzone i nie wpływa to na wymiar kary
dolus coloratus (specyficzna odmiana zamiaru bezpośredniego, tzw. „zabarwiona celem”) - przestępstwa popełnione w zamiarze bezpośrednim dla osiągnięcia określonego celu - np. kradzież
Wina:
Nie ma nic wspólnego ze stroną podmiotową przestępstwa; nie jest związana z umyślnością bądź nieumyślnością.
Bez winy nie ma przestępstwa.
Bez winy nie ma kary.
Stopień winy wpływa na wymiar kary.
Wina legitymizuje (daje podstawę) do wymierzenia kary i pełni rolę limitującą - wyznacza granicę surowości kary.
Winę sprawcy ustalamy wtedy, gdy można sprawcy zarzucić, że w czasie swojego bezprawnego, karalnego i karygodnego czynu nie dał posłuchu normie prawnej, mimo że można było od niego tego wymagać.
Przypisanie sprawcy winy zależy od następujących elementów:
sprawca musi być zdatny do przypisania mu winy (gdy charakteryzuje się dostateczną dojrzałością psychofizyczną)
art. 10 - odpowiedni wiek - ukończone 17 lat w chwili popełnienia czynu
art. 31 par. 1 - sprawca w chwili czynu musi być poczytalny
sprawca musi posiadać możliwość rozpoznania bezprawności czynu oraz nie ma żadnej okoliczności usprawiedliwiającej naruszenie danej normy prawnej
sprawca musi mieć możliwość zgodnego z prawem zachowania się
Do sprawdzenia wystąpienia tych wszystkich czynników stosujemy wzorzec wzorowego obywatela.
Zawinienie na przedpolu czynu zabronionego:
Musi być zbieżność (koincydencja) czasu popełnienia czynu z winą. Istnieje jednak wyjątek od zasady koincydencji, i jest to właśnie zawinienie na przedpolu czynu zabronionego, czyli w czasie popełnienia czynu nie zachodzi wina (sprawca w czasie popełnienia czynu nie spełnia warunków do przypisania mu winy). Dotyczy to niepoczytalności i poczytalności w stanie ograniczonym, do której sprawca doprowadził się sam, zdając sobie sprawę z konsekwencji. Odnosi się to do stanów po spożyciu alkoholu i substancji odurzających.