R. Escarpit: Literatura a społeczeństwo

• niejasne jest pojęcie literatury;

• teoria literatury - systematyzacja formy sztuki pojętej abstrakcyjnie;

• historia literatury - diachroniczne badanie zbioru faktów historycznych;

• krytyka literatury - analityczne badanie utworu / grupy utworów wybranych ze względu na system wartości lub sposób widzenia historii;

te sposoby pojmowania faktów literackich łączy selekcja. Zawsze w mówieniu o literaturze musi pojawić się wybór, oparty o np. pewien system wartości.

Specyfika literatury:

• inne sztuki wytwarzają rzeczy postrzegalne zmysłowo. Literatura wytwarza pismo - układ liter, słów, zdań - każdy z tych elementów jest jednocześnie i rzeczą i znaczeniem;

• dodatkowo w wyniku kombinacji rzeczy i znaczeń pojawia się nadznaczenie - wpisanie sytuacji historycznej w język;

• zjawisko literackie to efekt zrównoważenia (odpowiedniości / przeciwstawienia nacisków sytuacji historycznej i wolności pisarza);

• w XX wieku literatura - instytucja pozwalająca społeczeństwu na narzucanie swych struktur temu, co pozajęzykowe. Niesie w sobie własną negację i prowadzi do przezwyciężenia siebie;

• to nie tylko ekspresja, ale i treść wyrażana explicite (podstawa szkolnej krytyki, rozbija jedność utworu, umniejsza rolę i sytuację historyczną pisarza) i implicite (tu - wpisywanie się historii);

• relacja strukturalna (pomysł Goldmanna) - struktury świata utworu są tożsame ze strukturami umysłowymi grup społecznych.

Literatura jako komunikacja:

• literaturę wyróżnia książka jako sposób komunikacji;

• książka - maszyna do rozpowszechniania słowa. Druk - utrwala instytucję, nie zmienia utworów, pisarz staje się dostawcą surowca;

• teatr a literatura - jak poezja a proza. Teatr nie jest środkiem przekazu, a przekazem;

• pisarz tworzy sobie obraz czytelnika, a czytelnik - obraz pisarza - to wzajemna mitologizacja. Ale ten, do kogo pisze pisarz, nie pokrywa się z tym, dla kogo pisze - jest to sprzeczna mitologia czytelnika. Akt pisarza (o wyobrażeniu czytelnika) - łatwiejszy;

• szczególny przypadek lektury to przekład, adaptacja;

• s. 124 [dzieło literackie] jest podatne na zdradę, tj. posiada taką dysponowalność, iż można spowodować, by nie przestając być sobą, mówiło w odmiennej sytuacji historycznej, coś innego, niż mówiło w sposób jawny w sytuacji historycznej, w której powstało;

• dzieła wieczne - te, w których utajona zawartość nie jest wyczerpana;

• utwór dobry - tym lepszy jest utwór, im większa jest jego podatność - zdolność komunikowania.

Czynnik socjologiczny w literaturze:

• s. 125 literaturę jako proces charakteryzuje jakiś projekt, jakieś medium oraz jakaś operacja, przy czym wszystkie trzy powiązane są przez język;

• projekt - surowy twór, pomyślany, zamierzony i zrealizowany przez pisarza. Czynnik socjologiczny przeważa nad psychologicznym;

• medium - dokument pisany, książka. Tu - literatura jako aparat przecina się z literaturą jako procesem;

• akt czytania - jest prawie taki, jak akt pisania, ale czytelnik nie ma projektu a predyspozycję, ukształtowaną przez wykształcenie, doświadczenia czytelnicze, wiadomości, problemy osobiste. Operacja czytelnicza - na 2 płaszczyznach - 1) płaszczyzna myślenia pojęciowego i wyobraźni przedmiotowej - funkcje zsocjalizowane; 2) płaszczyzna marzenia, obsesji, frustracji;

• lektura jako proces - „sprzężenie zwrotne” - przez przekład, adaptację, ilustrację - twór dodany;

• literatura jako aparat - składają się na nią: produkcja, rynek i konsumpcja. Producent - to wydawca (pojawia się w XVIII wieku). Produkt literacki - rezultat szeregu wyborów, dokonywanych przez filtry społeczne, ekonomiczne, kulturowe wśród projektów doprowadzonych do stadium pisania. Selekcję ekonomiczną dopełnia selekcja-hierarchizacja dokonywana przez intelektualistów;

• wydawanie literatury - nieprogramowalne edytorstwo chce pozyskać czytelnika drogą motywacji nieliterackich (nawyki, snobizm, wina kulturowa);

• z bestsellerów i klasyki wyłączone są przeważnie rzeczy nowe;

• przetrwanie dzieła - to część problemu sukcesu - możliwość ponownej lektury w nowej sytuacji historycznej;

• konsumpcja liter. - uwarunkowana przez wizję życia literackiego, sprowadza się dla większości społeczeństwa do stereotypu szkolnego i informacyjnego;

• dziś - konsument ma nie wizję życia literackiego, a menu;

• książka dziś - to przedmiot, który po zakupie się zachowuje, zawsze jest potencjalną lekturą (to oznaka bogactwa kulturalnego).

Dziedziny i metody badań:

• badanie literatury w społeczeństwie;

• badanie społeczeństwa w literaturze;

• socjologia książki jako medium w procesie albo jako narzędzia aparatu;

• socjologia twórczości literackiej;

• psychosocjologia lektury;

• niemożliwa jest 1 socjologia literatury;

• podstawy socjologii literatury - po II wojnie światowej.

Podsumowanie części (zawsze znajduje się po tytule następnego podrozdziału) - 1) literatura różni się od sztuki tym, że jest rzeczą i znaczeniem, 2) jej cechą (literatury) jest zgodność / konflikt w sferze ponadjęzykowej między formą instytucjonalną a wolnością sposobu pisania, 3) tożsamość struktur świata utworu i struktur umysłowych grup społecznych.

---