„Agresja” Bogdan Wojciszke

agresja = zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia innemu człowiekowi, który jest motywowany do uniknięcia tego cierpienia

• agresja wroga, gniewna = cierpienie ofiary jest głównym bądź jedynym celem sprawcy

• agresja instrumentalna = cierpienie ofiary służy sprawcy jedynie jako instrument do osiągnięcia innego celu [rabunek, wymuszenie]

• niepotrzebne jest ani faktyczne cierpienie ofiary [jeśli agresja okazuje się nieskuteczna], ani świadoma intencja sprawcy

SKĄD SIĘ BIERZE ZŁO: TEORIE AGRESJI

• teorie agresji:

• teoria instynktu: agresja = zachowanie wrodzone, zdeterminowane biologiczną koniecznością wyładowania agresywnej energii, mało podatne na wpływy zewnętrzne i proces uczenia; ODRZUCONA

• teoria uczenia się: agresja = nabyty w trakcie życia rezultat uczenia się

• teoria popędu: agresja = rozładowanie popędu, ale sam ów popęd i sposób jego rozładowania jest rezultatem oddziaływania czynników sytuacyjnych; ODRZUCONA

AGRESJA JAKO INSTYNKT

• inicjator - Konrad Lorenz:

• agresja = wrodzony wzorzec zachowania

• automatycznie wzbudzany przez pojawienie się w otoczeniu odpowiednich „wyzwalaczy” oraz hamowanym przez pojawienie się odpowiednich „kontrwyzwalaczy”

• organizm nie musi się uczyć znaczenia ani jednych, ani drugich, gdyż zdolność do stosownego reagowania na te bodźce jest mu wrodzona

• agresja ma charakter spontaniczny, może się pojawiać bez jakichkolwiek powodów zewnętrznych

• hydrauliczna koncepcja agresji = energia agresywna jest spontanicznie i w stałym tempie produkowana oraz gromadzona wewnątrz organizmu [jak woda płynąca stale pod ciśnieniem do zbiornika]

• stały napływ tej energii powoduje konieczność jej okresowego rozładowywania przez agresywne zachowanie, co następuje pod wpływem pojawienia się typowych bodźców spustowych

• niedostatki:

• wątpliwa teza, jakoby wzorce zachowania agresywnego były u wszystkich zwierząt wrodzone i mało podatne na wpływy indywidualnego doświadczenia.

AGRESJA JAKO POPĘD

• Dollard i In.:

• każda agresja jest wynikiem frustracji, zaś każda frustracja rodzi tendencję do agresji

• frustracja = zablokowanie skierowanej na cel aktywności organizmu, bądź też stan wewnętrzny wynikający z napotkania takiej przeszkody

• wzbudzana frustracją tendencja do agresji jest tym większa:

• im większa wartość zablokowanego celu

• im bardziej osiągnięcie tego celu jest przez daną frustrację uniemożliwione

• im większa liczba działań zostaje zablokowana

• niewielkie frustracje dodają się do siebie, wytwarzając agresywną reakcje o większej sile, niż można by normalnie oczekiwać na podstawie frustrującej sytuacji bezpośrednio poprzedzającej tę agresję

• agresja jest nie zawsze ujawniana i kierowana na czynniki wywołujący daną frustrację [np. przez strach przed karą]

• przemieszczenie agresji - skierowanie jej na inny obiekt, zagrożony słabszą karą

• zmiana postaci agresji - zastąpienie jej inną reakcją agresywną, słabiej zagrożoną karą

• modyfikacje:

• nie tylko agresja - jest następstwem frustracji, ale przede wszystkim nasilenie zachowań ukierunkowanych na usunięcie przeszkody:

• regresja [zachowanie dzieci ulega prymitywizacji i upodabnia się do zachowania dzieci młodszych]

• fiksacja [uporczywe powtarzanie jakiejś reakcji mniemającej instrumentalnego znaczenia]

• apatia i wycofanie się, redukcja samego napięcia bez prób zmiany jego źródła [alkohol, narkotyki]

• zaburzenia psychosomatyczne

• nie każda frustracja - prowadzi do agresji, lecz tylko niektóre jej rodzaje; szczególne nasilenie agresji, gdy frustracja:

• arbitralna - zamierzona przez sprawcę choć niczym nieuzasadniona

• nie sama frustracja; dodatkowym czynnikiem, który musi towarzyszyć frustracji, by prowadziła do agresji:

• sygnały wywoławcze agresji = bodźce skojarzone z czynnikami wzbudzającymi gniew aktualnie lub w przeszłości

• nie frustracja lecz inne czynniki - co więc jest konieczne?:

• występowanie negatywnego pobudzenia emocjonalnego, interpretowanego przez jednostkę jako gniew

AGRESJA JAKO REZULTAT UCZENIA

• warunkowanie sprawcze - proces, przy pomocy którego organizm uczy się znaczenia pierwotnie obojętnej reakcji, a więc tego, że sprawia ona pojawianie się pożądanych stanów rzeczy; jeśli po jakimś zachowaniu następuje nagroda, szansa pojawienia się tego zachowania w przyszłości rośnie.

• najpierw twierdzono, że agresja jest samoistnie nagradzająca, że nagradzająco działa samo działanie agresywne i obserwacja jego skutków [w rzeczywistości wzrost cierpienia ofiary silnie hamuje agresję ludzi słabo do niej pobudzonych, co niekiedy zanika u osób sprowokowanych mocno, ale i oni nie nasilają agresji pod wpływem wzrostu cierpienia ofiary]

• redukcja nieprzyjemnych stanów psychicznych [ważny rodzaj nagrody] - np. agresja w odpowiedzi na nieprzyjemną prowokację, czy agresję innych osób

• MODELOWANIE - uczenie się na podstawie cudzych doświadczeń, które w odniesieniu do agresji może mieć trojakiego rodzaju skutki:

• obserwując innych, człowiek uczy się nowych, dotąd sobie nieznanych wzorców agresywnego zachowania [np. z filmów]

• obserwowanie skutków cudzej agresji osłabia zahamowanie tych zachowań agresywnych, których obserwator już uprzednio się wyuczył

• cudze zachowanie ułatwia wykonywanie podobnych reakcji przez obserwatora, wzbudzając w nim podobne jak u „modela” emocje i motywacje

• jeśli agresywne zachowanie modela jest nagradzane [bądź jedynie pozostaje niekarane], to następuje wzrost agresji we własnym zachowaniu obserwatora

• doświadczenia modela działają jako zastępcze nagrody i kary, wywierające taki sam wpływ na zachowanie, jak nagrody i kary bezpośrednio doświadczane przez jednostkę; odpowiedzialne za to są dwa mechanizmy:

• skutki cudzych działań agresywnych kształtują oczekiwania obserwatora co do instrumentalnej wartości tych działań, a wic przekonanie, ze spotykają się one z nagrodą lub z karą, a oczekiwania te kształtują również własne działania obserwatora; ludzka agresja pozostaje jednak bardziej pod kontrolą poznawczą, niż kontrolą samych kar i nagród - jeśli nasze przekonania o skutkach działań agresywnych różnią się od kar i nagród faktycznie po nich następujących, to swoje działania podporządkujemy raczej swoim przekonaniom, niż faktycznym związkom działań z karami i nagrodami.

• emocjonalne doświadczenia modela wywołują podobne emocje w samym obserwatorze, dzięki czemu występuje u niego proces zastępczego warunkowania sprawczego [np. strach modela wywołany przez karę] prawdopodobnie ograniczony tylko do takich modeli, z którymi obserwator może się zidentyfikować

• zachowania agresywne są nabywane, wywoływane, podtrzymywane i wygaszane stosownie do naszych przekonań o karach i nagrodach, z jakimi zachowania te się spotykają; przekonania te wywodzą się nie tylko z naszych doświadczeń, ale i z obserwacji doświadczeń cudzych.

WYZNACZNIKI AGRESJI

• czynniki wyznaczające natężenie agresji:

• prowokacja

• pobudzenie emocjonalne

• przemoc obserwowana w mass mediach

• normy i oczekiwania społeczne

• alkohol

PROWOKACJA

• najbardziej niezawodny sposób wywołania agresji przez prowokację:

• fizyczny atak

• słowna obelga

• wywołują i nasilają agresję z powodów:

• wzbudzają gniew i cierpienie, motywując sprowokowaną osobę do ich pozbycia się za pośrednictwem agresji [lub ucieczki]

• wzbudzają pragnienie rewanżu przez agresję zgodnie z zasadą wzajemności

• podważają dobre mniemanie zaatakowanych o sobie i ich reputację, wzbudzając motywacje do ich odzyskania.

• dwa ostatnie wymagają stwierdzenia, czy szkoda została wyrządzona oraz czy prowokator jest za nią odpowiedzialny, co z kolei wymaga stwierdzenia, że atak był zamierzony, a jego konsekwencje przewidywalne z punktu widzenia prowokatora

• kultura honoru - nawet drobne utarczki stają się polem walki o prestiż i reputację

POBUDZENIE EMOCJONALNE

• wzrost pobudzenia emocjonalnego nasila agresję z co najmniej dwóch powodów:

• pobudzenie nasila oddziaływanie prowokacji

• silne pobudzenie osłabia poznawczą rolę zachowania

• [Zillman] teoria przesunięcia pobudzenia - pochodzące z róznych źródeł pobudzenie emocjonalne sumuje się w organizmie i zwykle przypisywane jest w całości jednemu tylko czynnikowi; ponieważ pobudzenie zalega jeszcze przez pewien czas w organizmie nawet po zaniknięciu jego źródła, zaś zmiany otoczenia i bodźców skupiających aktualną uwagę mogą być znacznie szybsze, „stare”, niewygasłe jeszcze pobudzenie może zostać subiektywnie przesunięte na nowy bodziec, który pojawił się już w zmienionej sytuacji.

• powody wpływu pobudzenia na agresję:

• agresja rośnie, jeżeli wkrótce przed lub wkrótce po prowokacji zostanie u sprowokowanej osoby wywołany dodatkowy wzrost pobudzenia

• pobudzenie obniża poznawczą kontrolę zachowania

• prawo Yerkesa-Dodsona: krzywoliniowy związek między wielkością pobudzenia a sprawnością działania; początkowy wzrost pobudzenia wywołuje przyrost, zaś dalszy wzrost pobudzenia powoduje spadek sprawności działania.

• ponieważ poznawcza kontrola zachowania agresywnego, a więc jego regulacja interpretacją bieżącej sytuacji jest zadaniem skomplikowanym, pozwala to oczekiwać iż:

• poznawcza kontrola reakcji na prowokację załamuje się w przypadku silnego pobudzenia

• kontrola poznawcza załamuje się szybciej [przy mniejszym pobudzeniu] niż kontrola agresji oparta na uczeniu się [np. nawykach]

• regulowanie na prowokację [przy umiarkowanym poziomie pobudzenia] regulowane jest poznawczo:

• sposobem rozumienia sytuacji

• przewidywanymi konsekwencjami własnego działania

• tym, jak ocenią nas inni

• jak siebie oceniamy

hipoteza negatywnych emocji - wzrost temperatury pociąga za sobą negatywne emocje, których jednostka pozbywa się albo za pośrednictwem agresji [gdy temperatura już wzrosła, ale nie jest jeszcze bardzo dolegliwa], albo przez wycofanie się z nieprzyjemnej sytuacji [kiedy temperatura jest już dolegliwa, a własna agresja mogłaby nasilić awersyjność sytuacji] początkowy wzrost temperatury nasila agresję, jednak po przekroczeniu pewnego punktu tendencja do agresji spada.

hipoteza o przesunięciu pobudzenia i fałszywej interpretacji przyczyn - istotna jest nie tyle negatywność emocji ile poziom niespecyficznego pobudzenia wywołanego wzrostem temperatury; pobudzenie wywołane różnymi czynnikami sumuje się w organizmie człowieka i przypisywane jest przez niego jednemu tylko, uwypuklonemu w danym momencie źródłu.

PRZEMOC W MASS MEDIACH

• mechanizmy psychologiczne, na mocy których oglądanie przemocy nasila agresję we własnym zachowaniu u widza:

• naśladownictwo i modelowanie - uczenie się przez obserwację konsekwencji cudzych działań [szczeg. gdy przemoc nagradzana]

• zobojętnienie na sygnały cierpienia, wygaszenie fizjologicznych reakcji na cudzą opresję

• rozhamowanie agresji - zawieszenie norm zakazujących agresję bądź uczenie norm, które ją nakazują, jako właściwy sposób postępowania, a więc wykształcanie swoistej „kultury przemocy”

• wykształcanie u widzów nierealistycznej wiedzy o świecie: przemoc na ekranie jest nieporównanie częstsza niż w życiu

NORMY I OCZEKIWANIA SPOLECZNE

• dehumanizacja ofiar - postulowana przez niektóre ideologie konieczność wyłączenia jakichś grup ludzi spod normalnego obowiązywania norm moralnych.

• czynniki, z którymi wiąże się wpływ norm na postępowanie:

• przestrzeganie norm przynosi człowiekowi aprobatę innych, zaś łamanie spotyka się z ich potępieniem

• przestrzeganie norm pozwala na samonagradzanie [np. wzrost szacunku dla siebie], podczas gdy ich łamanie prowadzi do samopotępienia:

• im silniej jednostka wyznaje normę o nieagresji, tym mniej powinna przejawiać agresji we własnym zachowaniu [głównie w momentach autokoncentracji]

ALKOHOL

• krótkowzroczność alkoholowa - zwężenie pola uwagi do nielicznych i najbardziej wyrazistych wzorców

• zaniżona ocena zagrożeń, co osłabia strach, a więc podstawowy czynnik hamujący agresję.

CZYNNIKI GENETYCZNE

JAK ZAHAMOWAĆ AGRESJĘ?

• likwidacja agresji przez rozładowanie napięcia

• karanie agresji

KATHARSIS, CZYLI ROZŁADOWANIE

• hipoteza pojawia się w trzech głównych postaciach:

• katharsis właściwa - rozładowanie rodzącego agresje pobudzenia dzięki dokonaniu aktu agresji przez człowieka przeżywającego owo pobudzenie [w wyniku agresji spadać by mało i pobudzenie i szansa dalszego zachowania agresywnego]

• katharsis pomocnicza - rozładowanie rodzącego agresję pobudzenia dzięki wykonaniu innego niż agresja działania obniżającego napięcie [sport]

• katharsis zastępcza - rozładowanie rodzącego agresję pobudzenia dzięki obserwowaniu innego człowieka, który w zastępstwie obserwatora rozładowuje swoje [i jego] pobudzenie czy to za pośrednictwem agresji czy innych działań obniżających napięcie [mecz, kino]

• przejawienie agresji nasila skłonność do dalszej agresji w stosunku do tej samej ofiary

• udział w agresywnych grach i ćwiczeniach nie obniża agresji lecz zwykle ją nasila

• wbrew hipotezie katharsis - przemoc rodzi dalsze stosowanie przemocy [spirala przemocy]

• najważniejsze powody występowania spirali przemocy:

• akt agresji może funkcjonować jako nagroda

• akt agresji wywołuje tendencję do jego uzasadnienia negatywnymi cechami ofiary

• wykonanie lub obserwacja aktu agresywnego osłabia działanie czynników hamujących agresję, a nasila działanie sygnałów wywoławczych agresji; jedno i drugie może prowadzić do nasilenia agresji

KARANIE AGRESJI

• funkcje kar:

• odstraszająca - ukaranie agresji hamuje jej występowanie u innych osób, które się jeszcze jej nie dopuściły

• czynnikiem decydującym o tej funkcji - nieuchronność

• korekcyjna - ukaranie agresji hamuje jej przyszłe występowanie u ukaranej osoby

• skuteczność - im surowiej policja reaguje na sprawcę przemocy w rodzinie tym rzadziej przemoc jest zgłaszana w późniejszym okresie

• nieskuteczność - najsilniej karane dzieci są też najczęściej agresywne

• czynniki ograniczające korekcyjną skuteczność kary, należy:

• odebrać agresji jej instrumentalną wartość [kary natychmiastowe, niepozwalające dokończyć i odnieść korzyści]

• stosować kary na tyle silnych, że ich negatywne konsekwencje dla agresora przeważają nad zyskami z agresji

ZŁOŻONE INTERWENCJE PSYCHOLOGICZNE

• agresję próbuje się usunąć przez eliminację różnych czynników ją inspirujących i podtrzymujących oraz przez dostarczanie alternatywnych w stosunku do agresji wzorców zachowania

• bardziej skuteczne niż jednoczynnikowe podejścia do kontroli agresji [hipoteza katharsis i karanie agresji]

• spirala wzajemnego przymusu między rodzicami i dziećmi [rodzina charakteryzująca się spiralą powoduje poważne nasilenie agresji u dzieci]:

• rodzice wpływają na dziecko za pośrednictwem różnych form przymusu [dezaprobata, poniżanie, wyśmiewanie, agresja słowna i fizyczna]

• dzieci wymuszają - przez płacz, napady złości, wycie, agresję słowną i fiz.

• kontrataki dziecka w 70% skuteczne - powodują utrwalenie zarówno agresji dziecka, jak i wycofywania się u rodzica

- 3 -

---