PIASTOWIE
Polityka. W IX-X w. na ziemiach pol. istniało kilka wczesnopaństw. organizacji terytorialnych, spośród których największe znaczenie osiągnęli Wiślanie wokół Krakowa i Polanie wokół Gniezna. Ekspansja Polan doprowadziła do zjednoczenia w X w. większości plemion zamieszkujących te ziemie i stworzenia państwa pod dziedziczną władzą → Piastów (wg tradycji kolejno Siemowit, Lestko, Siemomysł). Pierwszym jej hist. księciem był Mieszko I, który objąwszy władzę zapewne na pocz. lat 60., przyjął z Czech 966 chrzest (→ chrzest Polski) i uzyskał utworzenie biskupstwa misyjnego w Poznaniu, przez co Polska weszła w krąg kultury zach., a chrześcijaństwo zach. (katolicyzm) zaczęło odgrywać istotną rolę w jej dziejach (→ katolicki Kościół); następnie Mieszko opanował środk. Pomorze, podporządkował sobie Pomorze Zach., obronił się przed ekspansją niem. (zwycięstwo pod Cedynią 972, odparcie wyprawy ces. Ottona II 979), ok. 990 przyłączył do swego państwa Śląsk i Małopolskę z Krakowem, tworząc względnie scentralizowane państwo Słowian lechickich (od legendarnego Lecha). Pod koniec panowania Mieszko I oddał państwo pod zwierzchnictwo i opiekę papieża w celu zabezpieczenia niezależności polit. i kośc. Polski od Niemiec. Politykę konsolidacji państwa i dalszej ekspansji terytorialnej kontynuował Bolesław I Chrobry. Na zjeździe z ces. Ottonem III w Gnieźnie 1000 utworzono niezależną od Niemiec metropolię kośc. w Gnieźnie, z biskupstwami w Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Próba 1003-04 opanowania Czech nie powiodła się, ale powodzenie przyniosły: cykl → wojen polsko-niemieckich 1002-18 (zajęcie Milska i Łużyc) i wyprawa ruska 1018 (przyłączenie → Grodów Czerwieńskich, przejściowe opanowanie Kijowa); swoje panowanie zakończył koronacją 1025. Po śmierci Bolesława I nastąpił okres dezorganizacji wewn., interwencji sąsiadów i utraty niezależności od Niemiec za panowania Mieszka II i Bezpryma, a następnie reakcja pogańska na Mazowszu i na przeł. 1040 i 1041 próba uniezależnienia się tej dzielnicy (tzw. bunt Miecława). Jedność państwa (bez Pomorza) i jego stabilizację przywrócił 1047-50 (w sojuszu z Rusią) Kazimierz I Odnowiciel, odnawiając również organizację kośc.; wówczas też Kraków stał się stol. państwa. Bolesław II Śmiały trzykrotnie interweniował w spory dynastyczne na Węgrzech i na Rusi Kijowskiej; w kraju wzmocnił osłabioną organizację kośc. oraz, dzięki koronacji 1076, międzynar. pozycję Polski; opozycja możnych i stracenie 1079 jednego z jej przywódców, biskupa krak. Stanisława ze Szczepanowa, doprowadziły do buntu niezadowolonych i ucieczki króla z kraju. Podczas rządów jego brata Władysława I Hermana powróciła zależność Polski od cesarstwa oraz umocniła się pozycja możnowładców (→ Sieciech). Wzmocnienie władzy książęcej oraz znaczenia Polski przyniosło panowanie Bolesława III Krzywoustego, który 1109 odparł interwencję zbrojną króla niem. Henryka V, następnie opanował Pomorze Gdańskie i ziemię lubuską oraz narzucił zwierzchność Pomorzu Zach., rozpoczynając 1124-28 jego chrystianizację (1140 utworzenie biskupstwa pomor. w Wolinie); 1135 złożył hołd ces. Lotarowi III, zapewne tylko z Pomorza Zach. i Rugii. Próbą pogodzenia idei jedności państwa z uprawnieniami dziedzicznymi 4 synów był testament Bolesława III Krzywoustego 1138, dzielący kraj między nich na zasadach → senioratu i → pryncypatu; nastąpił ponad stupięćdziesięcioletni okres rozbicia dzielnicowego. Wkrótce między braćmi rozpoczęły się walki, zakończone porażką i 1146 ucieczką z kraju seniora Władysława II Wygnańca; dwie niem. wyprawy interwencyjne nie przywróciły mu władzy, a jedynie wymusiły 1157 w Krzyszkowie hołd lenny nowego princepsa, Bolesława Kędzierzawego, wobec cesarza. Zasady senioratu i pryncypatu upadły, utrzymało się jednak decydujące znaczenie księcia rządzącego w Krakowie. Poszczególne dzielnice korzystały z coraz większej samodzielności polit., a w wyniku dalszych podziałów dynastycznych ich liczba rosła. Szczególnie Śląsk (z dominującą rolą księstwa wrocł.), w mniejszym stopniu Kujawy i Mazowsze, rozpadły się na znaczną liczbę drobnych księstw, rządzonych przez poszczególne linie Piastów; Małopolska i Wielkopolska okresowo tylko ulegały dalszym podziałom. Sytuację polit. rozdrobnionych, słabych i skłóconych między sobą księstw pogarszała ekspansja na ziemie pol. Brandenburgii (utrata ziemi lubuskiej, utworzenie Nowej Marchii), najazdy Litwinów i Prusów (przed którymi mieli Polskę osłonić → Krzyżacy , 1226 osadzeni przez Konrada Mazowieckiego na ziemi chełmińskiej) oraz Mongołów (bitwa pod Legnicą 1241). Utrzymująca się jedność kośc. prowincji, tradycja dawnego Królestwa oraz zacieśniające się związki gosp., zwł. między Małopolską i Śląskiem, a równocześnie hamujące rozwój gospodarki: chaos polit., rozboje na drogach, ogromna liczba komór celnych utrudniających handel, rozdzielenie granicami księstw dóbr możnych — sprzyjały tendencjom zjednoczeniowym. Pojawiły się one już w latach 30. XIII w. (Henryk I Brodaty), nasiliły się u schyłku tego stulecia (Henryk IV Probus, Przemysł II i jego koronacja 1295). Po krótkim okresie rządów czes. Przemyślidów (Wacław II i Wacław III), których polityka ścisłych związków z Brandenburgią i Krzyżakami wywołała silną opozycję, udało się ks. kujawskiemu Władysławowi Łokietkowi zjednoczyć Małopolskę, ziemie sieradzką i łęczycką, Kujawy, Pomorze Gdańskie (które jednak już 1308-09 zagarnęli Krzyżacy) i wreszcie 1314 resztę Wielkopolski oraz 1320 koronować się w Krakowie, co zamknęło okres rozbicia dzielnicowego.
Okrojone terytorialnie państwo pol. stanęło wobec wrogiego sobie sojuszu czes.-krzyżackiego; od 1327 rozpoczął się proces uzależniania lennego przez Czechy nadal piastowskich księstw śląskich, a Łokietek, mimo połowicznego sukcesu 1331 w bitwie z Krzyżakami pod Płowcami, 1332 utracił Kujawy (→ wojny polsko-krzyżackie). Konsolidacji zjednoczonego państwa dokonał jego syn, Kazimierz III Wielki, przerywając pasmo wojen z Czechami (pokoje 1335 i 1348) i Krzyżakami (pokój kaliski 1343, na mocy którego odzyskał Kujawy i ziemię dobrzyńską, zrzekając się Pomorza Gdańskiego). W 1340-66 toczył zwycięskie wojny z Litwą i Mongołami o Ruś Halicko-Wołyńską, obejmując na wsch. granicami Polski znaczne obszary niepol. etnicznie; niepowodzeniem zakończyły się próby odzyskania Śląska (1348). Równocześnie — dzięki reformom skarbowym (reorganizacja podatków, ceł, reforma pieniądza), sądowym (→ statuty Kazimierza Wielkiego), popieraniu rozwoju miast (liczne lokacje, przywileje), organizacji osadnictwa wiejskiego, rozbudowie systemu obronnego państwa (zamki, mury miejskie) — doprowadził do znacznej stabilizacji wewn. i rozwoju gosp. kraju. Na mocy układów z węg. Andegawenami (1339, 1355) uznał za następcę tronu swego siostrzeńca, Ludwika Węgierskiego (I Wielkiego). W imieniu Ludwika rządy w Polsce sprawowała jego matka, Elżbieta Łokietkówna; w celu uzyskania zgody możnych i szlachty na następstwo tronu w Polsce dla swych córek, Ludwik 1374 wydał przywilej → koszycki , stanowiący podstawę wzrostu pozycji szlachty i ograniczania zakresu władzy króla. Po śmierci Ludwika tron 1384 objęła jego córka Jadwiga; w następstwie układu Polski z Wielkim Księstwem Litew. (akt w Krewie 1385) Jadwiga poślubiła w. ks. litew. Jagiełłę, który 1386 przyjął chrzest (jako Władysław) i został koronowany na króla Polski, zapoczątkowując dyn. → Jagiellonów.
Ustrój. Państwo pol. we wczesnym średniowieczu miało charakter patrymonialny — uznawano je za dziedziczną własność dynastii panującej (konsekwencją były → regalia,1, zwł. ziemi). Udział czynnika społecznego w rządach realizował się na → wiecach , gdzie decydującą rolę odgrywali możni, oraz podczas elekcji władców, dokonywanych w obrębie dyn. Piastów. Władza monarchy była w pewnym stopniu ograniczana przez jego radę i wiece oraz, stopniowo, przez coraz bardziej rozszerzane przywileje jednostkowe i ziemskie; umocnieniu władzy panującego sprzyjała ciągłość dynastyczna, a podniesieniu autorytetu międzynar. i wewn. — koronacja i tytuł królewski. W okresie rozbicia dzielnicowego (po 1138) początkowo władza książęca była podzielona między księcia zwierzchniego (princepsa) i podlegających mu książąt dzielnicowych (zasada senioratu); stopniowo książęta ci stawali się niezależni, przejmując w swoich dzielnicach uprawnienia księcia zwierzchniego. Dzielnice ulegały podziałom między wszystkich zstępnych linii męskiej, a przy ich braku — między męskich krewnych bocznych. W ważniejszych sprawach zwoływano wiece ogółu wolnej ludności grodu (miasta) i okolicy; możnowładcy w XIII w. odbywali zwykle doroczne zjazdy dzielnicowe (zw. także wiecami), na których zapadały postanowienia dotyczące ważniejszych spraw księstwa (nowych praw i przywilejów, podatków, rozpoczęcia wojny, zawarcia traktatu, małżeństwa księcia), oraz w razie potrzeby — międzydzielnicowe, z udziałem książąt tych dzielnic. Najznaczniejsi możni, zw. komesami, sprawowali urzędy państw. i zarząd grodów; nie odróżniano urzędów dworskich od państwowych. Najwyższym dygnitarzem w XI w. był komes nadworny (palatyn, wkrótce zw. → wojewodą ), zastępujący panującego w różnych dziedzinach zarządzania państwem, w sprawowaniu sądów oraz pełniący funkcję dowódcy wojsk; od pocz. XII w. drugim urzędnikiem na dworze był → kanclerz (2). Spośród urzędników lokalnych przed okresem rozbicia dzielnicowego najwyżej w hierarchii stali namiestnicy prowincji, po nich → kasztelanowie; od końca XIII w. lokalnym urzędnikiem król. był → starosta (→ urzędy w dawnej Polsce).
Społeczeństwo i gospodarka. Ludność zamieszkująca Polskę wczesnośredniowieczną dzieliła się na wiele grup, zróżnicowanych pod względem pozycji społ. i powinności wobec księcia (→ podatek — Podatki w Polsce). Znaczna ich część była obarczona rozmaitymi obowiązkami, świadczonymi księciu i jego administracji (ludność służebna). Możni, a także Kościół, otrzymywali od księcia ziemię wraz z chłopami, którzy stawali się ich poddanymi, coraz bardziej uzależnionymi od właściciela po otrzymaniu przez niego → immunitetu; chłopi świadczyli czynsze, niekiedy niewielkie robocizny. Wolność osobistą i prawo do własności zachowali wojowie, zobowiązani do służby wojskowej. Wokół grodów od X w. rozwijały się podgrodzia — osady typu miejskiego, w których mieszkali zarówno wolni, jak i poddani księcia, możnych i Kościoła; obok rolników coraz liczniejszą grupę stanowili rzemieślnicy oraz — mniej liczni — kupcy. W XIII w. społeczeństwo uformowało się w 4 wyodrębnione prawnie → stany. Najliczniejsi byli chłopi, którzy pod wpływem organizowanej od XII w. kolonizacji cudzoziemskiej (gł. niem.), niosącej ze sobą swobody osadnicze, tzw. prawo → niemieckie (wolność osobista, dziedziczne użytkowanie ziemi, regulacja powinności, samorząd wiejski), ukształtowali się w stan, podporządkowany ekon. i sądowo właścicielom dóbr, jednak zróżnicowany społ. (najwyżej stojący → sołtysi , pełnorolni → kmiecie, uprawiający małe działki → zagrodnicy, z czasem bezrolni → chałupnicy i → komornicy ). W wyniku przyjmowania prawa niem. następowała też przebudowa prawna i terytorialna miast (najpierw książęcych, potem także prywatnych), z → ławą; sądową z wójtem na czele i → radą; miejską z burmistrzami. Władzę w miastach monopolizowali bogaci kupcy, tworzący → patrycjat, wobec których w opozycji pozostawała reszta mieszkańców posiadających obywatelstwo miejskie, gł. rzemieślnicy (→ pospólstwo ). Pracownicy najemni i tzw. margines społ. nie mieli praw miejskich (plebs). W XIII i XIV w. spośród warstwy wojów uformowała się jako „stan rycerski” → szlachta , stopniowo zbliżając się do możnowładztwa i z czasem tworząc z nim wspólny stan, do którego należało się przez urodzenie, później także w wyniku → nobilitacji bądź, gdy chodziło o cudzoziemców, przez → indygenat. Podstawą prawnego wyodrębnienia się szlachty był → immunitet, zwalniający jej majątki od ciężarów wobec państwa (z wyjątkiem służby wojsk.) oraz oddający jej władzę nad poddanymi, a później (od 1374) → przywileje szlacheckie uzyskiwane od panujących. Formalnie pierwszym stanem było duchowieństwo, które już w 1 poł. XIII w. wyjęto spod sądownictwa książęcego; dostęp do niego był w zasadzie otwarty i w średniowieczu wyższe godności kośc. były dość często obsadzane przez nieszlachtę. Znaczny napływ obcej ludności w XIII w. oraz przesunięcie granic w XIV w. na wsch. doprowadziły do przekształcenia Polski w państwo niejednolite językowo i wyznaniowo. Wśród przybyszów gł. rolę odgrywali Niemcy — chłopi osadzani gł. na Śląsku, Pomorzu, Podkarpaciu, mniej licznie w Wielkopolsce, mieszczanie w dużych miastach, a w mniejszych (w zach. regionach Polski) — część duchowieństwa; ulegali oni polonizacji, jednak ich zwarte grupy na Śląsku i Pomorzu Zach. stały się zaczątkiem germanizacji tych ziem; w miastach patrycjat był z reguły niem. i polonizował się dopiero od XV w. Na Podkarpacie przybywali Wołosi, do miast na Rusi → Ormianie. Szczególne znaczenie mieli coraz liczniejsi od XIV w. → Żydzi, uchodzący przed prześladowaniami rel. z zach. Europy, korzystający z opieki władców i możnych panów, ale budzący — z powodu swej działalności gosp. — rosnącą niechęć konkurującego z nimi mieszczaństwa. Na przyłączonych ziemiach na wsch. przeważała prawosł. ludność ruska.