11760 Skan20101016012

312 R. Dahrendorf

Nazbyt często logiczne różnice pomiędzy poszczególnymi rodzajami stwierdzeń o zachowaniu są pomijane. „Herr Schmidt poszedł wczoraj do kościoła”, „Herr Schmidt regularnie chodzi do kościoła w niedziele” i „Herr Schmidt jako praktykujący protestant powinien regularnie chodzić do kościoła v/ niedziele” są wszystkie stwierdzeniami o zachowaniu społecznym; różnią się one jednak od siebie czymś więcej niż tylko gramatyczną formą czasownika. Pierwsze stwierdzenie odnosi się do czegoś, co Herr Schmidt zrobił w określonym czasie, do konkretnego przypadku zachowania. Drugie zdanie odnosi się do czegoś, co Herr Schmidt robi regularnie, do sposobu zachowania. Trzecie stwierdzenie odnosi się do czegoś, co Herr Schmidt powinien robić regularnie, do oczekiwanego sposobu zachowania. Bez wątpienia wszystkie te trzy stwierdzenia są do pewnego stopnia socjologicznie istotne, gdyż chodzenie do kościoła jest formą zachowania, która może powiedzieć nam coś na temat społeczeństwa. Lecz tylko trzecie stwierdzenie jest relewantne dla analizy socjologicznej; tylko w tym stwierdzeniu jednostka i społeczeństwo ukazują się jako w wyraźny sposób powiązane. Zarówno jednostkowe, jak i regularne zachowanie Herr Schmidta pozostają w pewnym sensie jego osobistą własnością. Pomimo że oba współtworzą rzeczywistość społeczną i oba mogą służyć - np. w sondażach - jako dane w efektownie zestawionych tabelach, fakt społeczeństwa nie ukazuje się w nich jako niezależna i aktywna siła.

Mówiąc o rolach społecznych, odnosimy się więc niezmiennie do oczekiwanego zachowania; niezmiennie zajmujemy się jednostką skonfrontowaną ze stworzonymi poza nią wymogami lub społeczeństwem konfrontującym z nimi jednostkę. Do zapośredniczenia jednostld i społeczeństwa nie dochodzi przez samo działanie czy nawet przez jego utrwalenie w stosunkach społecznych; dochodzi do niego tylko w aktywnym zetknięciu jednostki ze społecznie określonymi wzorami działania. Socjologia interesuje się więc zawsze w pierwszej kolejności tymi wzorami lub rolami; dalsze pytanie o to, jak konkretne jednostki radzą sobie z oczekiwaniami roli, ma sens tylko wtedy, gdy wiemy, czego mamy się dopatrywać w tych oczekiwaniach.

Trzy -właściwości charakteryzują kategorię roli społecznej jako element analizy socjologicznej, i) Role społeczne, podobnie jak pozycje, są gnasi-obiektywnymi zestawami nakazów zachowania zasadniczo niezależnymi od jednostki. 2) Ich indywidualna istota jest definiowana i redefiniowana nie przez jednostkę, lecz przez społeczeństwo. 3) Oczekiwania zachowań związane z rolami są wiążące dla jednostki, co znaczy, że nie może ona ich zignorować lub odrzucić bez własnego uszczerbku. Te trzy właściwości dają początek trzem stale powracającym pytaniom o teorię roli, na które musimy się postarać odpowiedzieć, jeżeli mamy w jakkolwiek precyzyjny sposób przedstawić przypadek homo sociologicus. 1) W jaki dokładnie sposób dochodzi do zetknięcia jednostki i społeczeństwa? Jak dominujące role stają się częścią zachowań społecznych ludzi? Jaka jest relacja pomiędzy homo sociologicus i człowiekiem psychologicznym? 2) Kto lub co jest owym „społeczeństwem”, które służy jako definiujące rolę narzędzie? Czy proces definiowania i redefiniowania ról społecznych może być dokonany tak precyzyjnie, by obyć się bez tak irytujących personifikacji? 3) W jaki sposób siła oczekiwań związanych z rolą staje się wiążąca? Jakie mechanizmy lub instytucje zapobiegają temu, by jednostka po prostu odrzuciła nakazy zachowania, które uważa za niestosowne i arbitralne?

IV

Niewątpliwie mówienie o zapośredniczeniu jednostki i społeczeństwa ma sens tylko tam, gdzie nie egzystują one jedynie obok siebie, lecz są w wyraźny sposoby połączone. Stwierdzenie, że istnieje nauczyciel gimnazjalny Hans Schmidt, przez co pewne sposoby zachowania i właściwości są połączone z rolą społeczną nauczyciela gimnazjalnego, jest bez wartości analitycznej, chyba że można udowodnić, iż powiązanie Herr Schmidta z jego rolą społeczną nie jest ani w pełni przypadkowe, ani też nie może być zmienione przez jego własną decyzję, a tylko przez konieczność lub przymus. Należy więc udowodnić, że samo społeczeństwo nie jest tylko faktem, lecz dokuczliwym faktem społeczeństwa, którego nie można bezkarnie ignorować lub lekceważyć. Role społeczne są silą wywierającą nacisk na jednostkę niezależnie od tego czy doświadcza ona ich jako przeszkody na drodze swych osobistych pragnień, czy jako wsparcia dającego poczucie bezpieczeństwa. Wywierająca nacisk sita oczekiwań roli wynika z dostępności sankcji, środków, za pomocą których społeczeństwo może wymuszać konformizm wobec jego nakazów. Człowiek nie odgrywający swej roli jest ukarany; człowiek odgrywający swą rolę jest nagradzany, a przynajmniej nie jest karany. Społeczny nacisk, by dostosować się do określonych oczekiwań związanych z rolą nie jest w żadnym wypadku cechą właściwą pewnym nowoczesnym społeczeństwom, lecz uniwersalną właściwością wszystkich form uspołecznienia.

Pojęcie sankcji odnosi się często wyłącznie do kar i nagan; jednakże trzymając się ich socjologicznego sensu, powinniśmy stosować je w szerszym znaczeniu. Istnieją zarówno pozytywne, jak i negatywne sankcje: społeczeństwo może nadawać odznaczenia oraz nakładać kary więzienia, obdarowywać prestiżem i demaskować niedopuszczalne zachowanie. Nadal jednak w obecnym kontekście najlepsze wydaje się myślenie przede wszystkim w kategoriach sankcji negatywnych. Nie tylko trudne jest niekiedy scharakteryzowanie sankcji pozytywnych w precyzyjnych i operacyjnych kategoriach , ale i one same także niewiele wnoszą do wyjaśnienia nacisku, na jaki stale wystawiony jest homo sociologicus. Można zrezygnować z nagród i odmówić przyjęcia odznaczeń, lecz ucieczka przed silą prawa lub chociażby dezaprobatą społeczną jest we wszystkich społeczeństwach trudna. Nie tylko królowie chodzą do Canossy. Podobnie jak same oczekiwania wobec roli, tak i przywiązane do nich sankcje też podlegają zmianom; i są, podobnie jak oczekiwania wobec roli, również wszechobecne i nieuniknione.

Efekt sankcji jest najbardziej bezpośrednio widoczny w przypadku oczekiwań wobec roli wspieranych przez silę prawa i instytucji legalnych. Większość ról społecznych zawiera talde elementy, pewne oczekiwania typu „musi” (must-expectations), które mogą być zignorowane lub lekceważone tylko z narażeniem się na ryzyko prawnego ścigania. Jako mężczyzna Herr Schmidt nie może utrzymywać stosunków seksualnych z innymi mężczyznami, jako mężowi nie wolno mu mieć pozamalżeń-slach romansów. Jako nauczyciel gimnazjalny ma nauczać przynajmniej starszych uczniów bez uciekania się do kar cielesnych. Gdyby jako skarbnik lokalnego klubu piłkarskiego używał pieniędzy klubowych do spłaty swych karcianych długów, naraża się na ustanowione przez prawo sankcje negatywne. Dopóki prawo odnosi się do ludzi jako zajmujących pozycje, co w dużym stopniu ma miejsce, może być ono rozumiane jako suma sankcji, przez które społeczeństwo gwarantuje dostosowanie się do swych oczekiwań wobec roli. Oczekiwania typu „musi” są twardym rdzeniem każdej roli społecznej. Nie tylko możliwe jest ich sformułowanie, lecz w rzeczywistości są one sformułowane lub skodyfikowa-ne; ich przymusowy charakter jest niemal absolutny. Można następnie zauważyć, że sankcje z nimi związane są niemal wyłącznie negatywne. Być może kiedyś Herr Schmidt otrzyma pamiątkową tabliczkę za „25 lat bezwypadkowej jazdy”; w innym wypadku stosowanie się do prawa nie przynosi korzyści.

Pewni amerykańscy „nonkonformiści” błędnie uważają, że angielskie określenie „keeping up mth the Joneses" (oznaczające dokładanie wszelkich starań, aby osiągnąć standard życia znajomych czy sąsiadów - przyp. tłum.) jest amerykańskim wymysłem. Niezaprzeczalne różnice pomiędzy społeczeństwami w stopniu otwartego i ukrytego przymusu wywieranego na pojedynczych członków [społeczeństwa] nie może być wyrażone w kategoriach konformizmu. Odnoszą się one raczej do zakresu wyboru pozostawionego jednostce przez definicje ról społecznych danego społeczeństwa. Takie definicje same w sobie pociągają za sobą nacisk dostosowania się we 'wszystkich objętych punktach.

S

Jest to trudny problem, z którym zmagali się przede wszystkim teoretycy stratyfikacji. Można oczywiście opracować skalę nagród, takich jak dochód i prestiż, lecz dotychczas konieczny związek pomiędzy takimi nagrodami a oczekiwaniami -wobec roli nie został w sposób rozstrzygający wykazany. W obliczu braku takiego związku nie istnieje sposób klasyfikacji oczekiwań wobec roli poprzez powiązane z nimi sankcje pozytywne.