11925 obraz3

108 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

cja symboliczna, która - poprzez logikę mitu i rytuału - odbywa się na poziomie stosunków społecznych: narracja dotycząca przeszłości, napisana przez dziennikarza w pierwszej osobie, staje się motywem uzasadnienia autorytetu dziennikarskiego w relacjach pisanych w trzeciej osobie na temat tego, co się dzieje dziś. Ci obecni stają się zatem -magicznie, mitycznie, rytualnie - tymi, którzy wiedzą, co się dzieje teraz.

Elliott (1982) omawia poszczególne rodzaje postępowania dziennikarskiego, które można uznać za zrytualizowane reakcje na pewne przypadki zachowań publicznych, przedstawianych przez media jako zagrożenie ładu społecznego. Ettema (1990) przedstawia wnikliwą analizę struktur rytualnych w relacji między doniesieniami prasowymi, polityką urzędu burmistrza a stosunkami rasowymi w tak zwanej sprawie Cokely w Chicago. Przykłady można by mnożyć.

Praca dziennikarska - jeżeli ma podpowiadać, na co reagować i czy w ogóle reagować, koordynować współpracę z innymi, tworzyć artefakt kulturowy, którym jest artykuł informacyjny, zrozumiany przez już ukształtowanych odbiorców - musi być uporządkowana przez podzielane konwencje symboliczne. Pod tym względem dziennikarze są podobni do wszystkich innych pracowników kultury. Posługiwanie się owymi konwencjami symbolicznymi, z racji instytucjonalnej central-ności dziennikarstwa oraz publicznej natury tej pracy, okazuje się zajęciem niełatwym. Jeżeli malarz/malarka odstąpi od konwencji gatunku, może zaangażować się w eksperyment artystyczny, którego rezultaty mogą - choć nie muszą - okazać się sukcesem artystycznym. Jeżeli dziennikarz odstąpi od konwencji gatunku, rezultaty tej decyzji wzbudzają podejrzenia. Pisarstwo dziennikarskie zgodne z konwencją jest działaniem społecznym, utrzymanym w konwencji symbolicznej służącej uczestnictwu w życiu poważnym, oraz opiera się na autorytecie moralnym; innymi słowy ~ stanowi to działanie zrytualizowane.

Jeżeli pisarstwo dziennikarskie zgodne z konwencją pełni funkcje działania rytualnego, powinniśmy się spodziewać, że jest ono wyposażone w rozmaite moce rytuału - na przykład - zachowywania, integracji i transformacji. Stąd też rytuały pracy dziennikarskiej nie dotyczą wyłącznie tego, jak dziennikarze pracę tę wykonują, lecz tego, jak „relacjonowane” przez nich „wydarzenia” ulegają rytualnej transformacji w relacje, którym nadano odpowiednią formę, oraz jak odbiorcy zostają rytualnie wciągnięci w uczestnictwo symboliczne.

8.4 TELEWIZJA JAKO RELIGIA

Według Gerbnera i jego współpracowników z Cultural Indicators Pro-jects, telewizja jest nowoczesną religią: telewizja wprowadza, być może ]>o raz pierwszy od czasów religii przedindustrialnych, silne związki kulturowe, podzielany - przez elity i wszystkie inne środowiska - codzienny rytuał o treści wysoce absorbującej i informacyjnej” (Gerbner, Gross, Morgan, Signorielli 1982, s. 102; por. Marsden 1980). Doprawdy trudno pojąć, jak należy rozumieć ową tezę grupy Cultural Indica-lors, zwłaszcza że utrzymują oni również, iż oglądanie telewizji ma zwykle jedynie charakter nawykowy. Nie wiadomo, czy usiłują unaocznić swój pogląd poprzez użycie metafory, czy też pogląd ten ma wymiar ogólniejszy, a mianowicie, że telewizja - oglądanie, programy, instytucja - jest w istocie zjawiskiem religijnym. W niewielkim zakresie sięgają po szczegółowe ujęcia studiów rytualnych i religioznawstwa, co mogłoby ułatwić zrozumienie ich stosunku; zwykle uwaga ich skupia się na formułowaniu konkretnych twierdzeń wywiedzionych z analizy treści programów telewizyjnych i badań widowni. W ich ujęciu, choć nie bezkrytycznym, widać nade wszystko ukrytą obecność teorii społecznej brytyjskiego funkcjonalizmu strukturalnego (zob. zwł. Gerbner, Gross 1976, s. 173-179):

Sedno analogii telewizji i religii oraz podobieństwo ich funkcji społecznych leży w nieustannej powtarzalności wzorców (mitów, ideologii, „faktów”, stosunków itd.), które służą definiowaniu świata i legitymizowaniu ładu społecznego (Gerbner, Gross, Morgan, Signorielli 1986, s. 18).

Istnieją trzy istotne tezy dotyczące badań telewizji i jej widzów, które (ierbner i współpracownicy wywodzą z ukrytej teorii antropologicznej, ['o pierwsze, najważniejszymi skutkami działania telewizji nie są krótkoterminowe dramatyczne zmiany, lecz długoterminowa ciągłość. Po drugie, „fakty” i „wiedza”, które wynikają z doświadczenia symbolicznego, są bardziej powszechne i ważniejsze niż nastawienia i zachowania wynikające z perswazji. Posługując się przedstawieniami symbolicznymi, telewizja definiuje i informuje - w sposób ukryty - analogicznie do poznawczych rezultatów rytuału (zob. Lukes 1975). Po trzecie, jeżeli telewizja coś opowiada, wtedy centralne miejsce zajmują znaczenia. Badacz, skupiając się na znaczeniu, subtelnie - choć stanowczo - interpretuje skutki jego oddziaływania w kategoriach komunikacji. Rzecz dotyczy już nie tylko dzieci, którym zdarza się naśladować przemoc widzianą w telewizji (analogicznie do perswazji czy skutków nauczania), lecz wszystkich widzów, u których ukazana przemoc prowadzi do uczuć strachu, alienacji, oburzenia czy utraty zaufania.