19451 pdl9

2. Wyobrażenia demoniczne funkcjonowały w kulturze ‘ludowej jako zmistyfikowane odbicie zjawisk świata przyrody i społeczno-produkcyjnego stosunku człowieka do tego świata.

Animistyczny charakter omawianych wyobrażeń demonicznych określa równocześnie ich szczególny wyznacznik kulturowy. W nim bowiem tkwi zasadnicza istota i społeczny sens zasadności funkcjonowania określonych wątków demonicznych w sferze życia duchowego społeczności wiejskiej. Psy-chólogiczne potrzeby personifikacji mitologicznej stosunków między człowiekiem a przyrodą stanowiły dogodny asumpt do powstawania i rozwoju wierzeń animistycznych. Wiele rudymentów dawnego kultu przyrody zachowało się jeszcze w kulturze obyczajowej wsi polskiej. Pozwalają one wnioskować o dominującej niegdyś jego roli. Należy przypuszczać, iż szczególnie uprzywilejowane w nim miejsce przypisywano ogniu i wodzie, jako wszechpotężnym i najtrudniejszym do opanowania „świętym" żywiołom. Na rozliczne ślady kultu ognia i wody natrafić można zarówno w całej kulturze ludu słowiańskiego, jak też w daleko wcześniejszych wierzeniach ludów indoeuro-pejskich. W naszej ludowej kulturze obyczajowej występują jeszcze poglądy i zwyczaje — ukształtowane na podłożu wierzeń animistycznych — stanowiące wyraz określonego stosunku człowieka do ognia i wody. Zaliczyć do nich należy zwyczaj niewygaszania na noc ognia domowego, tabu „znieważania" ognia (np. przez splunięcie na niego) i wody (np. przez oddawanie moczu do rzeki czy strumienia), bardzo powszechny jeszcze zwyczaj rozpalania tzw. ogni świętojańskich nad brzegami wód i puszczania wianków na fale wodne, pogląd o nadprzyrodzonej mocy ognia piorunowego (tabu gaszenia pożaru spowodowanego od pioruna), zwyczaj wrzucania srebrnej monety do wody przeznaczonej dla pierwszej kąpieli noworodka itd. Do takich rudy-mentalnych' już zjawisk zaliczyć także należy ok. 20 zachowanych jeszcze kapliczek krynicznych, głównie w południowo-wschodnich regionach Polski (np. w Krasnobrodzie).

Przedmiotem kultu przyrody były także pewne gatunki świata zwierzęcego i roślinnego oraz kamienie. W niektórych regionach kraju, a zwłaszcza na Rzeszowszczyźnie, natrafić jeszcze można na ślady kultu węża pojmowanego jako postać opiekuńczego ducha rodziny i domostwa. Istnieją ślady tabu zabijania niektórych owadów, jak pszczoły, świerszcze, biedronki itd. Z kolei ludzie mający bliski kontakt z niektórymi gatunkami świata zwierzęcego (np. owczarze czy bartnicy) otaczani byli szczególnym szacunkiem w społeczności wiejskiej. Szereg elementów kultu dębów, brzóz, osik, buków i dzikiego bzu, jak również roślin o właściwościach leczniczych i magicznych, zachowało się w folklorze naszego ludu. Podobnie przedstawia się sprawa z kamieniami. „Kamienie na świecie są zwykłe i bardzo niezwykłe — pisze Fr. Kotula. — Te drugie mogą być dla ludzi dobre, życzliwe, pomocne, ale

42