22440 skanuj0003 (446)

przestrzeni, która ich otacza. Codzienne i stałe jej odczytywanie prowadzi do powstania w umysłach ludzi trwałych obrazów, przekonań, stereotypów i wyobrażeń konstytuujących tak zwane mapy pamięciowe (mapy mentalne). Szczególne miejsce zajmują w nich kluczowe punkty orientacji przestrzennej (repety) takie jak zabytki, pomniki, charakterystyczne budynki, aleje czy wewnątrzmiejskie akweny. To właśnie dzięki tym symbolicznym i niepowtarzalnym elementom przestrzeni miasto jest bez trudu rozpoznawane, a proces identyfikacji jednostkowej i grupowej z nim ułatwiony.

Mapy mentalne odnoszą się zarówno do miejsc, jak i przestrzeni (obszarów). To powszechnie już dzisiaj stosowane rozróżnienie przeprowadził Yi-Fu Tuan, amerykański geograf chińskiego pochodzenia. Przestrzeń —pisał —jest w zachodnim świecie powszechnie przyjętym symbolem wolności. Przestrzeń stoi otworem, sugeruje przyszłość i zachęca do działania (...). Zamknięta i uczłowieczona przestrzeń staje się miejscem. W porównaniu z przestrzenią, miejsce jest spokojnym centrum ustalonych wartości. Istotom ludzkim potrzebne jest zarówno miejsce, jak i przestrzeń (...). Miejsce to bezpieczeństwo, przestrzeń to wolność: przywiązani jesteśmy do pierwszego i tęsknimy za drugą. Nie ma lepszego miejsca niż dom'.

Zajmowane przez człowieka miejsce, ten niepowtarzalny partykularz jest przezeń — świadomie lub nie — porównywany z miejscami przypisanymi innym ludziom, grupom społecznym czy instytucjom. Ten stały proces porównywania prowadzi do wykształcenia, a następnie do utrwalenia pewnych stereotypów. Wyrażająsię one najpełniej w jednostkowych i zbiorowych przekonaniach o istnieniu dzielnic dobrych i złych, bezpiecznych i niebezpiecznych, spokojnych i hałaśliwych, tworzących w świadomości ludzi mozaikowy układ przestrzeni miejskiej. Stereotypy te sa_zbitkami cech urbanistycznych, architektonicznych, ekologicznych i społecznych przypisywanych pewnym miejscom i przestrzeniom. Powstają zazwyczaj — choć nie zawsze — w korespondencji z Rzeczywistymi cechami przestrzeni, często jednak je fałszują i mitologizują.

W procesie poro vvnywania przestrzeni i miejsc jednostka z konieczności ocenia własną niszę (własne miejsce) i związaną z nim pozycję ekologiczną. Ten ostatni termin wywodzi się wprawdzie z epistemologicznej tradycji szkoły chicagowskiej, jednak w niniejszym opracowaniu zyskuje odmienną konotację. Odnosi się bowiem zarówno do obiektywnych. y^ojówAFoda-yyi-skowych miejsca i przestrzeni (np. nasłonecznienie, zakres i skala degradacji ziemi, powietrza, zanieczyszczenie hałasem, wielkość terenów zielonych), jak i ich subiektywnej waloryzacji. Owa waloryzacja związana jest w pierwszej kolejności ze statusem i pozycją, jakie zajmuje konkretnie miejsce w świadomości mieszkańców miasta. Niektóre miejsca i przestrzenie lokują oni dość powszechnie na pozycjach najwyższych, inne zaś — zdegradowane ekologicznie, urbanistycznie, architektonicznie i społecznie — na niższych i najniższych.

Autoocena miejsca i zajmowanej pozycji ekologicznej prowadzi nie tylko do powstawania stereotypów dzielnic dobrych i złych, ale również do wzmocnienia poczucia relatywnego uprzywilejowania lub upośledzenia. I w tych przypadkach dość powszechne jest mitologizowanie pewnych miejsc i przestrzeni ze względu na zajmujące je jednostki i grupy społeczne, z uwagi na walory urbanistyczno-architektoniczne i środowiskowe. Charakterystyczna przy tym jest skłonność do niedostrzegania pewnych mankamentów zajmowanego miejsca i najbliższej przestrzeni, o ile są one w jakimś przynajmniej stopniu rekompensowane przez wyimaginowane bądź rzeczywiste pozytywy. Mieszkańcy potrafią na

‘Yi-Fu Tuan: Przestrzeń i miejsce. Warszawa 1987, s. 13 i nast.

przykład bagatelizować niektóre uciążliwości środowiska (zapylenie, hałas), jeśli mają ułatwiony dostęp do sklepów, usług ośrodków kultury. Tę szczególną predylekcję dostrzegliśmy w trakcie kilku badan terenowych, aczkolwiek intensywność jej występowania była różna.

Globalna ocena zajmowanego miejsca, związanej z nim pozycji ekologicznej oraz najbliższej'przestrzeni wynika z analitycznych waloryzacji pewnych ładów określających kształt osiedla, dzielnicy czy strefy miejskiej. Wydaje się, iż mieszkańcy miasta, oceniając jego przestrzeń, koncentrują się na pięciu podstawowych formach ładu:    /

1)    ład urbanistyczno-architektoniczny; jest on związany z kompozycyjną zwartością osiedla, bloku urbanistycznego, kwartału czy zespołu, jego czytelnością i logiką, ulokowaniem domów', ich kształtem i wielkością, usytuowaniem terenów zielonych, sklepów, punktów usługowych, obiektów małej architektury', Drze-biegiem dróg i ścieżek. Ład ter. wyrażać można przy pomocy następujących par opozycji³:

—    zwarte (miasto, osiedle)rozproszone (miasto, osiedle),

—    uporządkowane (miasto, osiedle) o chaotyczne (miasto, osiedle),

—    czytelne (miasto, osiedle) nieczytelne (miasto, osiedle),

—    kameralne (miasto, osiedle) przytłaczające (miasto, osiedle),

—    niska zabudowa (miasta, osiedla) wysoka zabudowa (miasta, osiedla),

—    nasycenie małą architekturą (miasta, osiedla) f-» nienasycenie małą architekturą (miasta, osiedla).

2)    ład funkcjonalny; wiąże się z kolei z walorami użytkowymi mieszkania i osiedla, z nasyceniem w punkty usługowe, sklepy, kluby, kawiarnie, ośrodki zdrowia, żłobki, przedszkola, place zabaw dla czieci, szkoły. Z kolei ten typ ładu wyrażać można przy pomocy następujących par opozycji:

—    nasycenie infrastrukturą społeczną (miasta, osiecła) nienasycenie infrastrukturą (miasta, osiedla),

—    dobre funkcjonowanie infrastruktury (miasta, osiedla) złe funkcjonowanie infrastruktury (miasta, osiedla),

—    dobra obsługa (miasta, osiedla) o zła obsługa (miasta, osiedla).

3)    lad estetyczny; inaczej mówiąc, uroda miejsca i przestrzeni, miasta, jego dzielnic i pojedynczych zespołów zależy od szaty informacyjnej (szyldy, neony, reklamy), czystości i schludności, barwności, symboliki ułatwiającej orientację i sprawne poruszanie. Ład ten opisywać można przy pomocy następujących par opozycji:

—    ładne (miasto, osiedle) brzydkie (miasto, osiedle),

—    czyste (miasto, osiedle) brudne (miasto, osiedle),

—    radosne (miasto, osiedle) posępne (miasto, osiedle),

—    kolorowe (miasto, osiedle) <-> szare (miasto, osiedle),

—    stylowe (miasto, osiedle) bez stylu (miasto, osiedle),

—    bogata szata informacyjna (miasta, osiedla) uboga szata informacyjna (miasta, osiedla).

4)    ład społeczny; oparty jest na sieci stosunków społecznych i wyraża się najpełniej w więziach sąsiedzkich lub ich braku, we wzajemnym do siebie nastawieniu ze

Por. K. Wódz (red.}: Przestrzeń wielkiego miasta w perspektywie badań nad pionowaniem i żywiołowością. Katowice 1991, zwłaszcza s. 51 i nast.

15