22857 Wykłady z polskiej fleksji8

58 Przegląd leksemów odmiennych [nowina)

mające tylko liczbę mnogą, po drugie - rzeczowniki singulare tantum: BENZYNA ŻYCIE, MIŁOŚĆ. LISTOWIE, EKSPRESJONIZM, ARYSTOTELES, INTERNEJ, POLSKA, NATO itp., mające zasadniczo tylko liczbę pojedynczą. W większości słowników oznacza się je symbolami, odpowiednio: blp (bez liczby pojedynczej Ij i blm (bez liczby mnogiej).

Symetria tych rzeczowników jest jednak pozorna. Pluralia tantum nigdy nic s;i używane w formach liczby pojedynczej (nie wiadomo nawet, jak by utworzyó takie formy), mimo że ich znaczenie nie wyklucza tej liczby: słowo nożyce może oznaczać przecież nie tylko jeden obiekt, lecz i kilka obiektów. Singularia tantum natomiast zwykle nie są używane w liczbie mnogiej ze względu na swoje znaczenie, ale mogą być w niej użyte, jeśli powstanie taka potrzeba. Na przykład amatorów gier komputerowych nie zdziwi zdanie: Zostały ci dwa życia, a chemicy bez wahania zaakceptują sformułowanie: różne rodzaje benzyn, choć zarówno życie, jak i benzyna są opisywane w słownikach jako rzeczowniki singulare tantum.

Jak widać z tych dwóch przykładów, użycie singulariów tantum w liczbie mnogiej może mieć charakter środowiskowy. Może też być świadectwem kreatywnego użycia języka, np.:

Na szczęście zło nie jest monolitem i składa się z niezliczonej ilości mniejszych i większych zeł. (J. Przybora, Przymknięte oko opaczności)

Miriam odrzucał wszystkie, owe tak głośne ówcześnie „izmy" - modemizmy, symbol izmy. dekadentyzm)', które narodziły się według niego w ring lach i kabaretach (...), (A. Hutnikiewicz, Młoda Polska)

Może wreszcie wskazywać na pewne różnice znaczeniowe, np. miłość to uczucie, a miłości to raczej uniesienia lub przygody miłosne; mleko to płyn lub jego porcja, a mleka to tylko jego porcje; niegodziwość to niegodziwe postępowanie lub niegodziwy czyn, a niegodziwości to tylko niegodziwe czyny:

Jest to opowieść o uczuciach niemal ronutntycznych, wielkich miłościach i namiętnościach.

Kup dwa mleka i chleb.

Dopuścił się w życiu wielu niegodziwości.

W takich przykładach mamy jednak już do czynienia z odrębnymi leksemami, które mają odrębne znaczenia i nie należą do klasy singulare tantum.

Dyskusyjna jest interpretacja rzeczowników typu WUJOSTWO, które łączą się z formami liczby mnogiej czasowników i przymiotników i jako takie powinny być traktowane jako pluralia tantum:

Nasi kochani wujostwo przyjechali.

Odmieniają się one jak rzeczowniki nijakie w liczbie pojedynczej:

wujostw-o jak głupstw-o wujostw-a jak głupstw-a

i miostw-u    jak głupstw-u

wulmtw-em jak głupstw em

< ivlku w bierniku i miejscowniku odchylają się od tego wzoru:

U mmi naszych wujostw-a, ale Ganię każde głupstw-o.

My tlę a naszych wujostw-u, ale Rozprawiają o każdym głupstwi-e.

> h więcej, nie podlegają one normalnej kwantyfikacji, nie mówi się bowiem dwa tilusiwti (tę treść można wyrazić słowami: dwóch wujów z żonami), a dwoje nill<oiW(i to nie dwie pary małżeńskie, lecz dwie osoby tworzące taką parę (lo mitu i co oboje wujostwa). Te okoliczności skłaniają niektórych autorów, by m,/nwniki typu WUJOSTWO. GENERAŁOSTWO, HRABIOSTWO, a także 1'AIŚIS rwo w znaczeniu osobowym, zaliczać do singulariów tantum. W tej i icdnak nie akceptujemy tej interpretacji, dając pierwszeństwo czynnikom I.l utniowym przed morfologiczno-semantycznymi.

h i jeszcze jedna, nietradycyjna kategoria fleksyjna rzeczowników, której 01*111,1' ogranicza się do rzeczowników męskoosobowych i obejmuje tylko dwa pi / ypndki gramatyczne: mianownik i wołacz liczby mnogiej. Nazywamy ją - za iiilnniiu (I988a) - deprecjatywnością i przypisujemy jej dwie wartości:

■ li | >i mlcpr - forma deprecjatywna, forma niedeprecjatywna

li inny deprecjalywne to np. chłopy, łotry, dziady, formy niedeprccjatywne to hlapl, łotrzy, dziadowie. Zauważmy, że nie muszą się one różnić końcówką, #iłWH/i' natomiast różnią się łączliwością składniową: mówimy ci chłopi, łotrzy, dtUhlowie, ale te chłopy, łotry, dziady. Paradygmat rzeczownika, po uwzględnił iiiii kategorii deprecjatywności, ma nie 14 klatek, ale 16, gdyż w mianowniku I wolni/u liczby mnogiej istnieją po dwie formy: deprecjatywna i nicdcprc-liiiywna.

Opozycja deprecjatywności obejmuje wszystkie rzeczowniki męskoosobowc, iii może być zneutralizowana - obie formy są wtedy synkretyczne, np. ci gamonie | lv gamonie, ci burżuje i te burżuje. Niekiedy jedna z form jest rzadka lub polłmcjnlna, np. te profesory, specjalisty, robotniki, a z drugiej strony ci tfiPiIvzkolaczkowie, czterolatkowie, patałachowie. Niektóre rzeczowniki, zwłaszcza wyrażające ocenę negatywną, mają tylko formę deprecjatywną, np. darmozjady, bonowały, półgłówki, grubasy. Ich paradygmaty są więc defektywne.

4.2. Przymiotniki

Przymiotniki, podobnie jak rzeczowniki, odmieniają się przez przypadek I Ib /hę Wartości tych kategorii są takie, jak już wymienione. W zdaniu forma pi m miotnikown dostosowuje swój przypadek i liczbę do przypadku i liczby

nmli/ędiicj formy rzeczownikowej.