23828 SSA42159

* r 'Sr3■ j.’C4Łu^tilsik '*• t

II8

_M I*,. Migwłtliu w 1912 t wydano i-i w    i przetłumaczono na

memwcki. rwyiski. japoński W l«ló r. na francuski W 1965 r. na polaki.

K.ii«Mkt u*. czeaoptsmo. w którym Craif sum był autorem większości feksiow (pod rodnymi pseudonimami)*", artykuły rozrzucone gd/ie indziej, a takzr k/nr jewo listy i wypowiedzi notowane przez rozmówców zn-wicoiiu wi/fę teatru Gordona C’rai pa.

Sztuka teatru

Już umo sformułowanie, użyte w tytułach kstu/ck i na okładce ..The Ms«( . było nowe. stanowiło manifest Było wyrazem przekonania, że teatr nalrży do dziedziny sztuki. Było określeniem sposobu istnienia teatru, sposobu .irwloiik znego do sztuk płastycznych. Było też hasłem w kampanii ma tece) na cełu zdobycie społeczne) akceptacji statusu teatru jako zjawiska artystycznego, co dla wielu współczesnych było wątpliwe.

( r.uc sadził że podstawowa cechą dzieła sztuki jest jego uniezależnienie od twórcy i odbiorcy Reprezentował wiec konsekwentnie i skrajnie przekonanie o rozdziale sztuki i życia Sztuka była dlań apollińska: trwała, niezmienna, statyczna, me poddana przypadkowi. Konsekwentnie eliminował ze swej wizji teatru aktora. W cełu nadania teatrowi ontolo-gK/nych cech ..dzieła sztuki** zbliżał, czy nawet w marzeniach utożsamiał, teatr z dziełami sztuk plastycznych, z rzeźba i malarstwem Pośród rodzajów teatru najwyżej cenił z tego powodu pantomimę, balet i operę, bo te mogły być poddane większym rygorom niż przedstawienie dramatyczne z udziałem aktorów.

W swojej koncepcji teatru był Craig spadkobiercą Wagnera, którego twórczość poznał dobrze w okresie pracy nad operami. Odrzucał nitzscheań-ską tęsknotę za sztuką diomzyjską. sztuką, w której samo działanie ludzkie może przemieniać się w proces artystyczny. Nie doszedł także do sformułowania nowej koncepcji teatru - „sztuki żywej**, procesualnej, wspólnotowej. jaką przenikliwie prorokował Appia. Pozostał przy koncepcji teatru podzielonego, w którym widowisko toczy się niezależnie od widza, samodzielnie i niezmiennie.

Definicja sztuki teatru sfomułowana przez Craiga była przeciwstawna tradycji wagnerowskiej. Wedle Craiga teatr to nie „synteza sztuk”, jakie składają się na widowisko, to raczej „sztuka syntetyczna”, która powstaje niejako na wyższym, a zarazem głębszym poziomie, ponad poszczególnymi tworzywami i opierając się na ich istocie. Sztuka ta powstaje w jakimś tajemniczym punkcie i momencie, gdy — aby tak rzec — ilość różnych sztuk i tworzyw przechodzi w nową jakość artystyczną, właśnie w sztukę teatru, sztukę rządzącą się już własnymi prawami, samodzielną i suwerenną.

W Pierwszym dialogu o sztuce teatru (w którym występują Reżyser i Bywalec) mówi Reżyser:

Sztuka teatru nie polega ani na aktorstwie, ani na przedstawianych sztukach, ani na scenerii i tańcu, lecz składa się ze wszystkich elementów, które tamte pojęcia zawierają:

■

ł    klór.i (cii duv4 gry aktorskiej. /•■ słów. które są ciulem literatury; / linii i kolorów,

które *e nl/OMicm dekoracji. / rytmu, który jeet istotą tańcu.

PyUi więc Bywalec: „Który z tych elementów jest najważniejszy?"¹^ Reżyser odpowiada na to. ..żaden”, choć „pod pewnymi względami". ..może akcja”. To przekonanie z 1905 r. zostało z czasem przez Craiga zmodyfikowane i akcentował potem nie tyle akcję rozumianą jako łańcuch działań ludzkich, co raczej sam ruch w przestrzeni, zarówno ciał jak przedmiotów.

W koncepcji Craiga miało więc widowisko być harmonijnym, syntetycznym, jednolitym stopem powstałym z elementów różnych sztuk i tworzyw: słów. działań, linii, kolorów, rytmów i melodii a zatem elementów literatury. teatru, malarstwa, muzyki. Ujęcie to nie zadawalało jego autora. Rozumiał jego niejasność, kompromisowość, a nawet staroświeckość: ..Teatr taki. jakim widzę go dziś, musi dopiero szukać tworzywa⁹'. W braku nowego, jeszcze nie odkrytego tworzywa, Craig krytykował podstawowe tworzywo starego teatru - słowo. Pisał: „Nic wiedzieć czemu powszechnie przyjęło się mniemanie, że jedynie za pomocą słów mogą się objawiać prawdy” ⁹‘. W swej krytyce roli słowa doszedł do paradoksalnego przekonania, że im lepsza literatura dramatyczna - tym utwór mniej się nadaje do wystawienia w teatrze:    Hamlet w gruncie rzeczy nie jest utworem

scenicznym. Hamlet i inne dzieła Shakespeare'a mają tak rozbudowaną i pełną formę dla czytelnika, że wiele tracą przedstawione na scenie i dostosowane do jej wymagań”⁹-.

Jeśli nie można grać nawet Hamleta, to co stanie się podstawą widowisk? Odrzucając słowo i literaturę, preferował ruch i inscenizację: „Pozwól sobie na wstępie powiedzieć, że z pewnością najskuteczniejszym środkiem, jaki masz do rozporządzenia, jest wielkie, porywające wrażenie wywoływane przez inscenizację i ruchy postaci”⁹⁶.

Na innym miejscu zaś mówił:

Cóż mam rzec o (ej nieskończonej i pięknej rzeczy istniejącej w przestrzeni i nazwanej Ruchem. Z dźwięku stworzono ów cud cudów, zwany muzyką. O muzyce można by mówić tak. jak święty Paweł o miłości. Jest cała miłością, jest cała tym, czym wedle stów apostoła powinna być prawdziwa miłość: cierpliwa i łaskawa, nie nadyma się, zła nie wyrządza, wszystkiemu wierzy, wszystkiego się spodziewa - jakże niewypowiedzianie szlachetna. A jak jedna kula podobna jest do drugiej, tak Ruch podobny jest do muzyki Chętnie myślę o tym, że wszystko rodzi się z Ruchu, nawet muzyka; miło mi też myśleć, że przypadł mim ten najwyższy zaszczyt służenia najwyższej potędze - potędze Ruchu. Rozumiesz przecież, że teatr (nawet biedny, wykolejony i zmarniały teatr) wiąże się z tą służbą. Teatry wszystkich krajów, na wschodzie i na zachodzie, rozwinęły się (chociaż rozwój ten był wypaczeniem) z ruchu, z ruchu postaci ludzkiej⁹*.

Craig nieustannie szuka! (i nigdy nie znalazł) nowego tworzywa sztuki teatru, nowych sposobów budowania widowiską. W 1905 r., w broszurze Towards a New Theatre (Ku teatrowi nowemu, Londyn 1913 r.) zamieścił cztery rysunki, jakby cztery sekwencje dramatu bez słów pod tytułem Schody. Rysunki przedstawiają mroczne przestrzenie wypełnione przez prawie całą szerokość schodami i schody są tu niewątpliwie głównym bohaterem.