29383 PwTiR106

210 Rozdział 8

teczne wobec wszystkich podmiotów prawa cywilnego. Są to prawa majątkowe służące z reguły celom gospodarczym, ale niekiedy celom osobistym (np. służebność mieszkania, czy spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego). Większość wymienionych praw rzeczowych ma charakter samodzielny, ale zastaw i hipoteka to prawa akcesoryjne, które służą zabezpieczeniu wierzytelności i są z nimi funkcjonalnie związane. Prawem związanym z kolei z własnością nieruchomości jest służebność gruntowa. Prawie wszystkie prawa rzeczowe mają charakter zbywalny i tylko użytkowanie oraz służebność osobista są prawami niezbywalnymi. Dla uniknięcia nieporozumień należy ponadto podkreślić, że wymienione podmiotowe prawa rzeczowe są uregulowane przez zespół przepisów prawnych nazywanych prawem rzeczowym w znaczeniu przedmiotowym. Tc przepisy prawa rzeczowego są zawarte w księdze drugiej k.c.. ustawie o księgach wieczystych i hipotece z 1982 r. oraz kilkunastu innych ustawach.

8.9. Pojęcie zobowiązania

Prawo zobowiązań jest szczególnie ważnym działem prawa cywilnego. Tworzą go przepisy księgi trzeciej k.c. oraz bardzo liczne przepisy pozakodeksowe zawarte w ustawach szczególnych i ich aktach wykonawczych, ratyfikowanych umowach międzynarodowych oraz rozporządzeniach wspólnotowych. Zgodnie z definicją kodeksową przez zobowiązanie należy rozumieć stosunek cywilnoprawny, w którym jeden podmiot, zwany wierzycielem, może żądać od drugiego podmiotu, zwanego dłużnikiem, określonego świadczenia, a dłużnik powinien to świadczenie spełnić. Wierzyciel jest podmiotem uprawnionym, a dłużnik podmiotem zobowiązanym. Przedmiotem takiego stosunku jest określone zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania, które może polegać na działaniu lub zaniechaniu, czyniącym zadość godnym ochrony interesom wierzyciela. Treść zaś zobowiązania stanowią uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im obowiązki dłużnika. Przy tym zobowiązanie z punktu widzenia wierzyciela jest określane mianem wierzytelności, a ze stanowiska dłużnika - długiem.

Przedmiotem zobowiązania może być więcej niż jedno świadczenie i nieraz odróżnia się świadczenie główne oraz świadczenia uboczne. W zależności od charakteru zobowiązania może to być świadczenie jednorazowe, ciągłe lub okresowe (np. czynsz najmu). Odróżnia się też świadczenia pieniężne i niepieniężne. Te pierwsze są świadczenia podzielnymi, gdyż mogą być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości. Natomiast świadczenia niepieniężne są często niepodzielne, o czym decyduje cel danego zobowiązania. Szczególnie ważne znaczenie ma świadczenie odszkodowawcze, tj. takie, które zmierza do naprawienia wyrządzonej szkody.

Odróżnianie poszczególnych elementów zobowiązania nie zmienia faktu, że zobowiązanie stanowi jedną całość. Może być ona całkiem prosta, ale często jest złożona i każda ze stron stosunku zobowiązaniowego jest zarazem wierzycielem i dłużnikiem. Szczególnie skomplikowane jest tzw. zobowiązanie solidarne. Może to być solidarność dłużników, gdy wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub każdego z osobna, przy czym zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek dłużnika zwalnia pozostałych z obowiązku spełnienia świadczenia. Z kolei solidarność wierzycieli oznacza, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego z nich i zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli powoduje wygaśnięcie długu wobec pozostałych.

8.10. Źródła zobowiązań

Zobowiązania powstają z różnych zdarzeń prawnych. Najczęściej źródłami zobowiązań są umowy zarówno nazwane (regulowane w k.c. lub ustawie szczególnej), jak i nienazwane (wykształcone empirycznie na gruncie zasady swobody kontraktowej i nic mające ustawowej regulacji). Każda umowa jako stan faktyczny, obejmujący zgodne oświadczenia woli stron, zmierza do ustanowienia. zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego. Umowy zobowiązaniowe tworzą, zmieniają lub likwidują stosunki zobowiązaniowe. Umowy te mogą być jednostronnie zobowiązujące oraz dwustronnie zobowiązujące. Wśród tych ostatnich mieszczą się umowy wzajemne, które charakteryzuje traktowanie przez strony wzajemnych świadczeń jako ekwiwalentnych. Istotny jest też podział umów w dziedzinie zobowiązań na odpłatne i nieodpłatne, gdyż w tych ostatnich dłużnik ma mniejsze obowiązki z powodu braku odpłatności. Wśród umów zobowiązaniowych wyjątkowe miejsce zajmuje umowa przedwstępna. Polega ona na tym. że jedna ze stron lub obie zobowiązują się do zawarcia innej umowy. Zgodnie z obecnymi ustaleniami kodeksowymi wymaga to określenia co najmniej postanowień przedmiotowo istotnych umowy przyrzeczonej, a nie jest konieczne ustalenie terminu jej zawarcia. Szczególnym źródłem stosunku zobowiązaniowego jest też umowa na rzecz osoby trzeciej, gdyż wtedy taka osoba może bezpośrednio od dłużnika żądać spełnienia świadczenia. Warto ponadto dodać, że źródłem dodatkowych praw i obowiązków stron zobowiązania mogą być tzw. dodatko>ve zastrzeżenia umowne, do których k.c. zalicza warunek, termin, zadatek, umowne prawo odstąpienia, odstępne i karę umowną.

Nieporównanie mniejsze znaczenie mają takie źródła zobowiązań, jak jednostronne czynności prawne (np. przyrzeczenie publiczne) oraz tzw. bezpodstawne wzbogacenie, kiedy to podmiot prawa uzyskuje bez uzasadnienia prawnego korzyść majątkową. Szczególną lego postacią jest nienależne świadczenie.