42788 img966 (4)

W inkluzji dystrybucyjnej pozostaje np. głoska [1] względem [aj. Dźwięk znazalizowany [a] może pojawić się bowiem jedynie przed nosowymi glajdami lub szczelinowymi sonantami nosowymi. Wszędzie tam możliwe jest także pojawienie się ustnej samogłoski [a], por. [plusk’i] lub [paTsk’i], Głoska ustnu może jednak występować także i w nagłosie lub w wygłosie, por. [ala], gdzie pojawienie się dźwięku znazalizowanego jest całkowicie niemożliwe.

4. Dystrybucja krzyżująca się (zazębiająca się) — o której mówimy wówczas, gdy istnieją pewne wspólne konteksty zarówno dlu głoski A, jak i dla głoski B. Poza tym głoska A może pojawić się również i tam, gdzie nigdy nie występuje głoska B i na odwrót. Są otoczenia znamienne dla głoski B, w których niemożliwe jest użycie głoski A. (Tym razem mamy do czynienia z takimi zawodnikami należącymi do tego samego klubu, z których każdy uprawia po dwie dyscypliny sportowe. Jeden z nich zajmuje się biegami i skokiem w dal, drugi natomiast biegami i skokami z wieży. Oczywisty jest fakt, że każdego spośród charakteryzowanych tutaj sportowców można spotkać na bieżni. Zarówno na skoczni, jak i na wieży nie ma sensu upatrywać ich obydwu. W tych miejscach może pojawić się tylko jeden z nich.) Tego rodzaju stosunki dystrybucyjne ilustruje następujący schemat:

W dystrybucji krzyżującej się pozostają np. głoska [m] względem [m|. Alternatywnie (zamiennie) mogą się one pojawiać w nagłosie przed bezdźwięczną, por. [mxu] albo [mxu], Jest to jedyny wspólny ich kontekst. W innych wypadkach pojawi się już tylko jedna z nich. Na przykład w śródgło-sie między bezdźwięcznymi występuje tylko [m], por. [kosmk’i]. Niemożliwe jest pojawienie się tam głoski [mj. Ta z kolei może występować w wygłosie po dźwięcznej, por. [tam], gdzie nigdy nie pojawi się [m].

Biorąc pod uwagę zarówno kryterium dystrybucyjne (miejsce, w którym zawodnicy uprawiają swoje dyscypliny), jak i właściwości służące rozróżnianiu znaczeń (funkcję dystynktywaną — barwy klubowe na koszulce noszonej przez zawodników), możemy ustalić stosunek opozycji lub wariancji między

porównywanymi głoskami. Ich status fonologiczny będziemy charakteryzować, kierując się następującymi zasadami:

1.    Jeżeli mamy do czynienia z kilkoma głoskami zróżnicowanymi pod względem fonetycznym, które pozostają w równoważności dystrybucyjnej i jednocześnie nie tworzą pary opozycyjnej, to uznamy je za fakultatywne warianty tego samego fonemu, por.:

kura — [kura] : [kuRa]-► [r] : [R]

W cytowanych wyżej wyrazach identyfikujemy dwie różne głoski reprezentujące fonem Irl. W pierwszym wypadku mamy do czynienia z dźwiękiem przedniojęzykowo-dziąsłowym [r], w drugim natomiast — z dźwiękiem uwu-larnym (języczkowym) [R], Porównywane tutaj obiekty pozostają względem siebie w równoważności dystrybucyjnej. Mogą bowiem występować w dokładnie takich samych kontekstach. Otoczenie fonetyczne nie ma zatem wpływu na obserwowaną między nimi różnicę co do miejsca artykulacji. Zróżnicowanie to jest wynikiem wpływu czynników pozatekstowych, ma więc fakultatywny charakter. Analiza znaczeniowa zestawionych wyżej wyrazów prowadzi jednocześnie do wniosku, że miejsce artykulacji w wypadku głosek [r] i [R] nie jest cechą dystynktywną, gdyż nie służy rozróżnianiu znaczeń. Zarówno w wypadku pojawienia się przedniojęzykowo-dziąsłowej głoski [r], jak i w wypadku występowania głoski uwularnej [R] analizowane wyrazy mają identyczne odniesienie przedmiotowe. Porównywane dźwięki nie tworzą pary opozycyjnej. Uznamy je zatem za fakultatywne warianty tego samego fonemu Irl.

2.    Jeżeli mamy do czynienia z kilkoma głoskami zróżnicowanymi fonetycznie, które pozostają względem siebie w dystrybucji komplementarnej, to uznamy je za pozycyjne warianty tego samego fonemu. Muszą one jednak realizować ten sam pęczek cech dystynktywnych, por.:

pestka — [pestka] -► M

W cytowanych wyżej wyrazach identyfikujemy różne głoski, a mianowicie* [e] oraz [e], W pierwszym wypadku, por. [pestka], mamy do czynienia z ustną, średnią, przednią samogłoską [e], w drugim natomiast, por. [p’jeśń|, z dźwiękiem [e] średnim, podwyższonym w wyniku obustronnego sąsiedztwu spółgłosek miękkich. W połączeniach tego rodzaju nigdy nie pojawi się śred nia, niepodwyższona samogłoska [e]. Powiemy zatem, że ze względu nu bruk wspólnych kontekstów porównywane tutaj głoski [e] oraz [e] nie tworzą paty opozycyjnej. Zwróćmy jednocześnie uwagę na fakt, że oprócz wskazanej wy/rj różnicy uzależnionej od sąsiedztwa zestawione tutaj wyrażenia mają dokładnie takie same pozostałe cechy fonetyczne. Obydwie są dźwiękami: 1. samogłosko wymi, 2. średnimi, 3. przednimi.

Ib')