51089 img016 (12)

W kognitywnym opisie języka rola kategoryzacji jako I podstawowego procesu poznawczego jest sprawą zasad-f niczą. Zagadnieniu temu poświęcony jest następny roz-1 dział. W tym miejscu zajmijmy się jeszcze pokrótce jednym z najbardziej oczywistych przykładów powiązania i struktury języka ze strukturą pojęciową: wypływającym z doświadczenia zmysłowego obrazem świata.

^:

3.3. MODEL KULI BILARDOWEJ: ZDARZENIE I ZDANIE

w    J

/

/ Związki między doświadczeniem zmysłowym (percepcją), tworzeniem pojęć (konceptualizacją) i językiem (gramatyką) teoretycy językoznawstwa kognitywnego wyjaśniają w kategoriach ogólnego podobieństwa wszystkich tych trzech procesów do tego, co dzieje się w cza- ■ sie gry na stole bilardowym?) Analogia ta, znana w literaturze przedmiotu jako'model kuli bilardowej (ang. the billiard bali model), ępiera się na podstawowej dla procesów ludzkiego poznania opozycji między ruchem i spoczynkiemHCzyli między dynamicznością i statycznością. jNa początku gry bile leżą nieruchomo jl na suknie stołu. Gracz uderza kijem jedną z bil, wpra-|§ wiając ją w ruch. Biegnąca bila uderza następną, przekazując jej energię (czy też, ściślej, pęd i energię). Proces i trwa, dopóki energia nie zostanie rozproszona, a naft stole nie ustali się nowa, zmieniona konfiguracja.

Ruch jest zatem zachodzącą w czasie zmianą: jeśli nie dostrzegamy zmian zachodzących w czasie, postrzegane konfiguracje uznajemy za stałe i niezmienne, 'i Umiejętność rozróżniania między tymi dwoma sposobami i pojmowania rzeczywistości wywodzi się z najbardziej elementarnego fizycznego doświadczenia. Widziane z perspektywy ontogenezy, doświadczenie ruchu (a także g jego braku) poprzedza oczywiście powstanie w umyśle człowieka p o j ę c i a ruchu (oraz wszystkich pojęć pochod- jj

Bi-

i    •    :    tyg-

%

|

■M

ych, takich jak pojęcia kierunku, prędkości itp.). Pojęcie ruchu (oraz związana z nim struktura pojęciowa) jest _z kolei warunkiem powstania odpowiednich wyrażeń językowych. Mówiąc o modelu kuli bilardowej, współcześni ieżykoznawcy posługują się oczywiście zarówno samymi strukturami pojęciowymi, jak i odnoszącymi się do nich wyrażeniami. W wyniku takiego zabiegu potoczny, przedrukowy i „anaukowy” obraz świata zostaje przedstawiony przy użyciu terminologii należącej do aparatu pojęciowego newtonowskiej fizyki. Zrozumienie sensu modelu kufi bilardowej wymaga uświadomienia sobie tego paradoksu.

U podstaw modelu leży teza, że pojęciepuchu wiąże się w istotny sposób z pojęciami siły i energii.)Z doświadczenia zmysłowego wynika, ze przedmiotyrostąją wprawione 3W ruch w_wyniku działania siły fizycznej. Przyta_r czając jeden z klasycznych przykładów, kubek z wodą nie rusza się „sam z siebie”; musi być coś, co go wprawia _w ruch — w górę do ust i z powrotem w dół na stół. To coś musi dysponować pewną energią i przekazać tę energię kubkowi. Natomiast takie przedmioty, jak „psy”, .wróble” i „huragany” potrafią się poruszać „same”. Źródło energii może się zatem znajdować w samym przedmiocie, ale energia może też być przedmiotom przekazywana z zew-nątrz.'Pierwszy przypadek odpowiada semantycznemu po-jęciu age/isa (czyli podmiotu działania, wykonawcy czynności),'przypadek -rugi natomiast — semantycznemu pojęciu Ipątiensa (czyli przedmiotu działania). Najbardziej typowe daałanie jest więc pojmowane jako jednostkowe zdarzenie (ang. euerd), czyli dynamiczne, zachodzące w czasie działanie, w którym podmiot (będący źródłem energii) bezpośrednio oddziałuje na przedmiot (będący odbiorcą energii). W wyniku kontaktu między podmiotem i przedmiotem następuje przepływ energii, który z kolei wywołuje określoną zmianę stanu. Takie właśnie zdarzenie opisuje zdanie

Ten chłopiec rozbił szybę.

aa