53666 P1060852 (2)

1 18 Przegląd leksemów nłcotlmicnn_)rh

Przysłów ki łączące się / czasownikiem mogą określać dowolną jego formę. I»cw_nc ograniczenia dotyczą tylko łączłiwości przysłówków z gerundiami, por. szybko biegai\ nieakccpto w a 1 ne *szyhko bieganie i dopuszczalne bieganie szybko.

Niektóre leksemy przysłówkowe mają jednak łączliwość ograniczoną. Zilu. s truje my to kilkoma przykładami:

1.    Są przysłówki, które łączą się tylko z czasownikami, np. GUSTOWNIE Możemy powiedzieć gustownie się ubierać, możemy powiedzieć gustownie ubrany, ale nie * gustownie elegancki.

2.    Są przysłówki, które łączą się z czasownikami tylko o określonym aspekcie, np CIĄGLE. NADAL. NIEZMIENNIE. NOTORYCZNIE. USTAWICZNIE wymagają od czasowników aspektu niedokonanego.

3.    Są przysłówki, tzw. predykatywne, które występują tylko z czasownikami łącznikowymi typu BYĆ. STAĆ SIĘ lub ZROBIĆ SIĘ oraz w wypowiedzeniach z domyślnym czasownikiem BYĆ. Przykładem jest DUSZNO, por. W pokoju zrobiło się duszno, Duszno mi.

4.    Są przysłówki, które w połączeniach z przymiotnikami i przysłówkami wymagają od nich określonej wartości kategorii stopnia, np. BARDZO, NIEZWYKLE, DOSYĆ wymagają stopnia równego, CORAZ i ZNACZNIE wymagają stopnia wyższego, a STOSUNKOWO wymaga stopnia równego lub najwyższego.

5.    Przysłówki łączące się z innym przysłówkiem mogą alternatywnie łączyć się z homonimicznym zaimkiem liczebnym. Możemy powiedzieć np. Bardzo dużo pływam {dużo jest tu przysłówkiem) lub Bardzo duto czasu spędzam na pływalni (dużo jest tu zaimkiem liczebnym, por. typowo liczebnikowe użycie: Dużo czasu minęło).

Zob. też 7.1.2 w sprawie rozróżnienia przysłówków i przyimków oraz 7.4.1

_ w sprawie rozróżnienia przysłówków i partykuł. Zob. też rozdział 5 w sprawie

Ćw. 7 zaimków przy słownych.

7.4. Partykuły

Dawniej partykułami nazywano wszystkie wyrazy nieodmienne - przysłówki, H przyimki. spójniki i wykrzykniki. Termin partykuła w znaczeniu zbliżonym do J dzisiejszego pojawił się w gramatykach polskich w XIX wieku i przez długi czas I odnoszono go do stosunkowo nielicznej grupy wyrazów i morfemów, które I w folklorze szkolnym znane są w formie mnemotechnicznych wyliczeń, np. I li-czy-no-te-niech-by-nie. Współcześnie takie rozumienie partykuł odzwierciedla się jeszcze w Słowniku terminologii językoznawczej Gołąba, Heinza i Polańskiego |

(J970}.

Później nowo utworzona klasa partykuł zaczęła się rozrastać wskutek przenoszenia do niej niektórych przysłówków i spójników, nie spełniających ściśle definicji przysłówka i spójnika. W rezultacie partykuły w niektórych współczesnych

klasyfikacjach leksemów siały się swoistym „workiem na odpadki", którego zawartość wyodrębniana jest na podstawie samych kryteriów negatywnych. Należą tu bowiem leksemy nieodmienne nie spełniające warunków przynależności do innych nieodmiennych części mowy. W innych klasyfikacjach natomiast widoczna jest tendencja do podziału heterogenicznej klasy partykuł na pewną liczbę klas mniejszych i bardziej jednorodnych.

Szczególnie istotne jest odróżnienie partykuł od nieodmiennych przysłówków z jednej strony i od spójników z drugiej.

7.4.1.    Partykuła a przysłówek

Przysłówki, jak już wiemy, mogą być określeniem co najwyżej czasowników, przymiotników lub innych przysłówków. Leksemy nieodmienne mające łączliwość szerszą od przysłówków, a nie będące spójnikami, przy linkami ani wykrzyknikami, zaliczamy do partykuł. Partykułą jest np. NAWET, które w następujących zdaniach poprzedza i zarazem określa kolejno różne ich składniki, przysłówek, rzeczownik, czasownik i wyrażenie przyimkowe w funkcji dopełnienia:

Nawet dzisiaj Piotr pytał o Marię.

Dzisiaj nawet Piotr pytał o Marię.

Dzisiaj Piotr nawet pytał o Marię.

Dzisiaj Piotr pytał nawet o Marię.

Zob. też 7.3 w sprawie łączłiwości składniowej przysłówków.    Ćw.

7.4.2.    Szyk partykuł

W tekście pisanym partykułę umieszcza się zwykle przed składnikiem, do którego się ona odnosi, większość partykuł ma więc charakter prepozycyjny.

W mowie natomiast można wyróżnić akcentem zdaniowym składnik, do którego odnosi się partykuła, niezależnie od jej pozycji w zdaniu. Szyk partykuł w języku mówionym jest więc mniej ograniczony, co pokazują następujące przykłady (składnik akcentowany wyróżniliśmy wielkimi literami):

DZISIAJ nawet Piotr pytał o Marię.

Dzisiaj nawet PIOTR pytał o Marię.

Dzisiaj nawet Piotr PYTAŁ o Marię.

Dzisiaj nawet Piotr pytał O MARIĘ.

Niektóre partykuły zarówno w mowie, jak w piśmie są prepozycyjne, np. NIE, CZY, OBY występują zawsze przed czasownikiem. Niektóre inne partykuły są zawsze postpozycyjne, np. -LI (Maszli czas wolny, by długiego dyskursu wysłuchać?) i -Ż oraz -ŻE (Komuż to się mój obraz nie podobał?. Bądźże rozsądna i nie płacz z byle powodu).