58993 Sztuka i percepcja wzrokowa6 []

RÓWNOWAGA

nam, że musi on pokonać większy opór, bardziej się natrudzić i skutkiem tego porusza się wolniej. Artyści wolą raz jeden, raz drugi efekt. Zjawisko to, wyraźnie widoczne, gdy porównuje się obrazy z ich lustrzanym odbiciem, wiąże się być może ze spostrzeżeniami psychologa, H. C. van der Meer, że „spontaniczne zwroty głowy wykonywane są szybciej z lewa na prawo niż w kierunku przeciwnym” oraz że kiedy poprosi się ludzi o porównanie prędkości dwóch ruchów, od lewej do prawej i od prawej do lewej, uznają oni ruch przebiegający w prawo za szybszy. Można by zaryzykować tezę, że w ruchu w lewo widać przezwyciężanie silniejszego oporu; jest to ruch przeciw prądowi, a nie z prądem.

Należy podkreślić, że wektor kierunkowy, który powoduje, że kompozycje stają się asymetryczne, ma niewiele wspólnego z ruchami oka. Z zapisów ruchów oka wynika, iż widzowie przyglądają się scenie na obrazie wędrując po niej wzrokiem dość swobodnie i zatrzymując się tam, gdzie skupi się ich uwaga. Wektor tej wędrówki prowadzi od lewej do prawej, lecz nie wypływa z kierunku samych ruchów oka. Nie istnieją też dowody świadczące, że uprzywilejowanie ruchu w tę stronę miałoby się wiązać z jednoręcznością lub dominacją któregoś oka. Van der Meer twierdzi, że pewien wpływ może tutaj wywierać szkoła: zauważyła, że osoby o skromnym wykształceniu są mniej skłonne, niż na przykład studenci uniwersytetu, do postrzegania w namalowanych przedmiotach napięcia skierowanego w prawo. Jednakże ta sama uczona pisze również, że wrażliwość na wektory biegnące z lewej do prawej występuje gwałtownie dopiero w wieku 15 lat - zadziwiająco późno, gdyby decydująca miała być biegłość w czytaniu i pisaniu.

RÓWNOWAGA I UMYSŁ LUDZKI

Powiedzieliśmy, że ciężar rozmieszczany jest w oglądanych wzorach nierównomiernie i że wzory te przeszywa jak gdyby strzała, wskazująca „ruch” od lewej do prawej. Wprowadza to element braku równowagi, który trzeba skompensować, jeżeli równowaga ma zwyciężyć.

Dlaczego artyści mieliby dążyć do równowagi? Jak dotąd, nasza odpowiedź brzmi, że,poprzez stabilizację wzajemnych związków między różnymi siłami w widzianym układzie artysta pozbawia swoje dzieło dwuznaczności. Posuwając się o krok dalej' powiemy, że człowiek dąży do równowagi we wszystkich stadiach swojej fizycznej i duchowej egzystencji i że podobna tendencja daje się zauważyć nie tylko w całym życiu organicznym, lecz także w systemach fizycznych.

W fizyce zasada entropii, nazywana również drugim prawem termodynamiki, mówi, że we wszystkich układach izolowanych każdy kolejny stan oznacza nieodwracalny spadek aktywnej energii. Wszechświat zmierza do stanu równowagi, w którym żadne asymetrie rozmieszczenia nie będą już istnieć, a to samo dotyczy też systemów węższych pod warunkiem, że są one wystarczająco niezależne od

wpływów z zewnątrz. Zgodnie z „regułą ogólną”, sformułowaną przez fizyka L. L. Whyte’a, która, jego zdaniem, leży u podstaw wszelkiej aktywności przyrody -„w układach podatnych na wyodrębnienie maleje asymetria”. Po tej samej linii poszli psychologowie definiując motywację jako „brak równowagi organizmu, który prowadzi do działania, mającego na celu jej przywrócenie”. Freud zwłaszcza chciał, by przez jego „zasadę przyjemności” rozumieć, że życie psychiczne aktywowane jest przez nieprzyjemne napięcia i biegnie torem, który prowadzi do ich zmniejszenia. O aktywności artystycznej powiedzieć można, że należy do procesu motywacyjnego zarówno u artysty, jak odbiorcy i że tym samym nią także kieruje dążenie do równowagi. Eąuilibrium — osiągane w uchwytnym wzrokowo wyglądzie nie tylko dzieł malarskich i rzeźb, lecz również budynków, mebli, ceramiki - cieszy człowieka jako wyobrażenie jego szerszych aspiracji.

Poszukiwanie równowagi nie wyczerpuje jednak opisu tendencji, panujących w motywacji'ludzkiej w ogóle, a w sztuce w szczególności. Poprzestalibyśmy na jednostronnej, nieznośnie statycznej koncepcji organizmu ludzkiego, gdybyśmy zadowolili się porównaniem go do stojącego stawu, który budzi się do życia dopiero wtedy, gdy jakiś kamyk zakłóci zrównoważony spokój powierzchni, i ogranicza aktywność do przywrócenia spokoju. Najbliższy przyjęcia krańcowych konsekwencji takich poglądów był Freud. Uważał podstawowe instynkty człowieka za wyraz konserwatyzmu całej materii żywej, za przejaw naturalnej tendencji wracania do stanu poprzedniego. Fundamentalne znaczenie przypisywał „instynktowi śmierci”, pragnieniu powrotu do egzystencji nieorganicznej. Według Freudowskiej zasady ekonomii człowiek nieustannie stara się wydatkować możliwie jak najmniej energii. Człowiek jest z natury leniwy. ^:P

Czy rzeczywiście? Istota ludzka, ciesząca się dobrym zdrowiem fizycznym i psychicznym, znajduje pełnię nie w bezczynności, lecz w działaniu, w ruchu, zmianie, rozwoju, parciu naprzód, produkcji, tworzeniu, badaniach. Nic nie uzasadnia dziwacznego przekonania, że życie polega na usiłowaniu położenia mu kresu możliwie jak najszybciej. Co więcej, główną cechą żywego organizmu śmiało może okazać się to, że stanowi on anomalię natury, bowiem czerpiąc stale nową energię ze środowiska - toczy uporczywą walkę przeciw powszechnemu prawu entropii.

Nie umniejsza to w niczym znaczenia równowagi. Równowaga pozostaje ostatecznym celem wszystkich pragnień, które czekają na urzeczywistnienie, wszystkich zadań, które mamy wykonać, wszystkich pytań, na które jeszcze nie odpowiedzieliśmy. Jednakże nie tylko chwila zwycięstwa ważna jest w wyścigu. W jednym z dalszych rozdziałów, mówiącym o dynamice, będę miał sposobność sformułować zasadę przeciwną. Tylko obserwując zmaganie się potężnej siły żyda z tendencją do równowagi możemy dojść do pełniejszej koncepcji dynamiki, która ożywia umysł ludzki i znajduje odbide w wytworach umysłu.

4 - Srtiiln I percepcja wzrokowa 49