64009 ScannedImage 6

4. Przedmiot i metody socjologii religii

Powyżej przyjęto już za oczywiste, że przedmiotem socjologii religii jest religia. Problemy definicji religii zostaną podjęte dopiero w następnym rozdziale, natomiast w niniejszym paragrafie należy krótko rozważyć kwestię, w jakiej mierze religia może stanowić przedmiot socjologii. Nie da się utrzymać stanowiska, jakoby socjologia religii miała zajmować się tylko jej zewnętrznymi przejawami. Sformułowany w 1931 roku przez J. Wacha platoń-sko-idealistyczny pogląd, w myśl którego „w każdym razie (...) wszelkie procedury badawcze socjologii religii muszą uwzględniać to, że w socjologicznych kontekstach, w jakie uwikłana bywa religia, zawierać się może jedynie ograniczona miara tego, co stanowi jej istotę i intencję”¹, jest z punktu widzenia skrajnie scjentystycznej socjologii nieuprawniony.

O tym, że pogląd Wacha nie przeszedł jeszcze całkiem do historii świadczy artykuł T. 0’Dea z 1961 roku, w którym podkreśla on, że przekładanie tego, co transcendentne, na język symboli, oznacza nieuniknione ryzyko utraty kontaktu ze sferą transcendencji². W zakres przedmiotu zainteresowania socjologii religii, jak i każdej empirycznej nauki o człowieku, może wchodzić tylko dające się obserwować zachowanie ludzkie w szerokim sensie. Chodzi więc o działania, wypowiedzi, poniechanie działań, milczenie itd. To ograniczenie do sfery obserwowalnych zachowań nie oznacza oczywiście wyłączenia poza ramy analiz elementów warunkujących to zachowanie, a nie mających bezpośredniego związku z człowiekiem. Klimat, środowisko geograficzne itd. należą do tych czynników, które w danych wypadkach muszą zostać uwzględnione przez wszystkie nauki zajmujące się religią.

W porównaniu z tym przedmiot, do którego wydają się odnosić zachowania religijne — Bóg, transcendencja i inne — schodzi na plan dalszy. Socjologia religii, jak każda nauka, zakłada „ateizm metodologiczny”, formułując wszelkie teorie i hipotezy „etsi deus non daretur”.

Możemy teraz pokusić się o bardziej precyzyjne sformułowanie. Otóż przedmiotem socjologii religii są obserwowalne zachowania ludzkie, o ile tylko po pierwsze — odnoszą się do zjawisk religijnych oraz — po drugie — mogą być opisane jako zachowania społeczne. Pierwsza z powyższych kwalifikacji wiąże się z pojęciem religii, które zostanie omówione w następnym rozdziale. Kwalifikacja druga odnosi się natomiast do sfery pojęciowej socjologii i z tej racji musi być przedstawiona bardziej szczegółowo. Ogólnie można powiedzieć, że w związku ze sferą tego, co społeczne, socjologia religii nie potrzebuje innego aparatu pojęciowego niż ten, jakim dysponuje socjologia ogólna. Konieczność określenia przedmiotu socjologii stanowiła dla pierwszych generacji badaczy, począwszy od A. Comte’a (1798-1857), który zaproponował ten termin, stałe źródło podejmowanych przez nich prób jasnego wytyczenia granic wspomnianej nauki i tym samym wyodrębnienia jej spośród innych dziedzin wiedzy. Jest to charakterystyczne dla nauk, które ubiegać się muszą o uznanie zarówno w społeczeństwie, jak i w środowisku akademickim. Stopniowa stabilizacja i profesjonalizacja socjologii osłabiła potrzebę tych dyskusji, stąd też dzisiaj w wielu podręcznikach zagadnienie przedmiotu socjologii bywa często pomijane³. Słowniki socjologiczne natomiast ukazują tylko dziedziny socjologii: badania struktur społecznych; badania „składu społecznego”, obejmujące istotę, proporcje i zróżnicowania grup, kategorie i warstwy społeczne; konstruowanie kategorii pomocnych w opisie życia społecznego; badania kultury i stylów życia w społeczeństwie; opracowywanie i testowanie jakościowych i ilościowych metod badawczych⁴. Wyliczenie to, rejestrujące wprawdzie wyczerpująco, ale w sposób niesystematyczny, złożony przedmiot socjologii, odsłania jej istotę. Jest nią opracowywanie abstrakcyjnych kategorii pojęciowych, które umożliwiają zrozumienie tego, co społeczne. Do takich kategorii należą m.in. rola, grupa, panowanie, władza, kultura. W innej sferze sytuują się badania poszczególnych zjawisk społecznych: grup, klas, rodziny itd. Na trzecim miejscu należy wspomnieć doskonalenie socjologicznych metod badawczych, technik uzyskiwania informacji, przetwarzania danych i testowania hipotez. U podstaw takiej właśnie pragmatycznej prezentacji przedmiotu socjologii leży nie wymagające dziś już szerszego rozwinięcia

17

1

   J. Wach, Religionssoziologie, w: A. Vierkandt (red.), Handwórterbuch der Religionssoziologie, 1931, ss. 479-494.

2

   T. 0’Dea, Five Dilemmas in the Institutionalization of Religion, w: tegoż, So-ciology and the Study of Religion, 1970, s. 247.

3

   Np. A. Bellebaum, Soziologische Grundbegriffe, 1978.

4

   G. D. Mitchell, A New Dictionary of Sociology, 1979, s. 210.