64292 PAWLUCZUK ŻYWIOŁ I FORMA (50)

liśmy wyżej, iż na poziomie świadomości prerefle-ksyjnej nie jest możliwy odbiór dzieła sztuki jako dzieia sztuki. Jak jest jednak na poziomie świadomości formy? Co dociera do przeciętnego odbiorcy dzieła sztuki ze średnim lub wyższym wykształceniem? Jaką rolę pełni tu szkoła, placówki oświatowo-kulturalne, kluby dyskusyjne itp.? Czy nie jest przypadkiem tak, iż upowszechniane przez te instytucje teksty banalne, mające zinterpretować teksty istotne, przysłaniają je całkowicie, utrudniając, a nie ułatwiając przedarcie się świadomości do tekstu istotnego?

Badaniom takim skłonny jestem przypisywać duże znaczenie praktyczne. Sądzę mianowicie, iż mogą one być pomocne w określeniu dróg rozwoju kultury przyszłości.

11. FORMA I ŻYWIOŁ

Nie tu miejsce na wyczerpującą analizę tego obszernego tematu, niemniej wywód nasz pozostałby niepełny, gdybyśmy nie spróbowali, przynajmniej skrótowo, odpowiedzieć na pytanie: w jaki sposób forma w sztuce pełni tak ważną rolę regulatora naszego stosunku do świata? Każdy tekst literacki, który uznajemy za tekst istotny — w innym przekazie werbalnym, w sprawozdaniu z opisanych tam zdarzeń czy faktów brzmi banalnie i nikogo nie wzrusza. Opowiadane sprawozdania z przeczytanych lektur wydają się być ciekawe tylko dla opowiadających, słuchaczy szybko nudzą i nużą. Ale też próby werbalizacji tego, co ukryte, w formie, a więc różne: „o co autorowi chodziło w utworze?” — jeśli są próbami całkowicie zwerbalizowanymi, sprowadzają się do banału.

Przejdźmy zatem do rzeczy. Forma w sztuce jest więc przede wszystkim opanowaniem obcego nam żywiołu, jego „uczłowieczeniem”. Jest narzuceniem światu naszych struktur psychicznych. Udana forma jest zwycięstwem naszej psychiczności nad tworzywem, nad tnaterią naszej podmiotowości, nad przedmiotowym światem. Dzieło jest tym doskonalsze, im trudniejsze jest tworzywo, w którym autor żłobi formą, i im bliższa jest naszej podmiotowości owa forma, którą stworzył. Imponują nam nie figury woskowe, ale figury w granicie. Tancerka z wosku — w warstwie czysto wyrażeniowej — jest ładniejsza od tancerki w granicie, wzruszenie estetyczne wywołuje jednak tancerka w granicie, w której czujemy siłą ludzkiej psychiczności pokonującej opór potężnego tworzywa. Kicz tym różni się od arcydzieła, iż jest formą w łatwym tworzywie.

Przenosząc to samo na teren literatury —^: kicz literacki, podobnie jak kicz malarski, pragnąc usposobić nas do świata optymistycznie opisuje „śliczności”: zakochane damy nad stawem wśród łabędzi i kwiatów, strojnych ułanów na pięknych rumakach itp. Arcydzieło literackie czyni to samo penetrując rejony najbardziej nam obce i wrogie: świat zbrodni jak u Dostojewskiego, świat nędzy, marginesu społecznego jak u Wiktora Hugo, ludzi w obliczu śmierci, utraty cenionych wartości itp. — jak u egzystencjalistów.

Dlaczego ludzie lubią słuchać smutnych piosenek, czytać smutne wiersze, książki o śmierci i rozpaczy? Smutek, który ogarnia nas przy słuchaniu smutnej muzyki, nie jest tym samym smutkiem, który ogarnia nas w samotności, kiedy jest nam smutno. I łzy, które płyną, gdy słuchamy smutnych piosenek, czytamy smutne wiersze, oglądamy smutne filmy — nie są tymi samymi łzami smutku — jest w nich pewna „słodycz” przeżywania smutku.

Dzięki formie artystycznej udaje się wreszcie opanować, uczłowieczyć podstawowy żywioł świata, jakim jest czas. Muzyka jest nanizywaniem bezkształtnego przepływu momentów czasu na pewną strukturę tonów i "taktów odpowiadającą naszym wewnętrznym strukturom- psychicznym. Jest opanowaniem przez naszą psychiczność żywiołu przemijania, narzuceniem mu naszych wewnętrznych struktur tr.wają-

103