67662 PAWLUCZUK ŻYWIOŁ I FORMA (41)

tu życia wiejskiego, który charakteryzowaliśmy wyżej. Ideologia narodowa uznając życie ludu za wielką wartość i usiłując wpoić tą świadomość chłopom dokonuje w ich świadomości przemiany iście rewolucyjnej — uczy samoogłądu, czyli refleksyjnego stosunku do siebie i swej kultury. Widzieliśmy, iż w tradycyjnej kulturze ludowej stosunek człowiek—Kosmos regulowany był na poziomie prerefleksyjnym i tylko na tym poziomie mógł ukształtować się i trwać ten fascynujący i niepokojący zarazem sposób życia, jakim jest tradycyjne życie wiejskie. Tradycyjny folklor, czyli tradycyjny sposób wiejskiego życia w istocie nie może być przez chłopów oceniany ani oglądany. Jest dla żyjących w nim chłopów absolutem. Autentyczny folklor jest dla chłopów jak powietrze, którego obecności się nie odczuwa, a „uczestnictwo” w folklorze jest jak oddychanie, które prawidłowo i normalnie może odbywać się tylko bez kontroli świadomości.

Dopóki wiejski folklor jest autentyczny, chłopi nie traktują tradycyjnych form zachowań kulturowych w kategoriach wyboru. Z opisu bójek góralskich, który w swoim czasie opublikowała „Polityka”¹, wynika, iż przebiegają one według kunsztownego scenariusza; jest to w gruncie rzeczy spektakl, o jakim marzą twórcy różnych awangardowych pomysłów „teatru uczestnictwa”. W odróżnieniu jednak od najdalej nawet idącej awangardy, gdzie scenariusz jest zawsze dziełem twórczego wyboru, gdzie zawsze można w spektaklu uczestniczyć lub nie uczestniczyć — w przypadku wspomnianych bójek „scenariusz” jest dany. Mimo całej absurdalności motywów (bójki z powodu „obrazy” na zabawach) istnieje zniewolenie moralne do takich, a nie innych reakcji. Mimo całej teatralności nikomu z górali nie przychodzi do głowy oceniać niedzielne bójki tak, jak ocenia się teatr. Identyfikują się ze swymi rolami. Traktują swoje czyny jako spełnianie uniwersalnej powinności moralnej. Gdyby uświadomili sobie, że grają role narzucone przez tradycję grupy, do której należą, ku jej zabawie i uciesze — byłby to koniec . bójek góralskich.

Podobnie jest ze wszystkimi innymi elementami folkloru. Ludowy strój, ludowa architektura, narzędzia pracy, weseliska, odpusty, jarmarki, gusła i czary — wszystko to możemy eksponować jako cenne elementy kultury narodowej tylko wówczas, gdy przestają one być autentykiem, gdy stają się elementami wyrwanymi z kontekstu, jakim jest całość życia wiejskiego. Ludowy strój i ludowa architektura są autentyczne, dopóki są dla chłopów absolutnie obowiązujące, a zatem są elementami konserwatyzmu, zacofania, uniemożliwiającymi postęp i innowację, tak jak autentyczna kultura duchowa ludu jest dla nas zabobonem i głupotą.

Ukazaliśmy w ten sposób dwie strony tradycyjnej kultury ludowej: jej wzniosłość, fascynującą dla dzisiejszego człowieka jedność życia, tożsamość tego, co dziś nazywamy kulturą i cywilizacją, intymny związek człowieka z całym pozaludzkim światem itp., a z drugiej strony — opór wobec wszelkiej zmiany, konserwatyzm i uwięzienie jednostki w świecie zbiorowych wyobrażeń, niemożliwość jej autonomizacji.

Stosunek społeczeństw historycznych do kultury ludowej nacechowany jest silną ambiwalencją — fascynacją i odrazą. Fascynuje owa jedność życia i kultury, ów absolutny autentyzm wynikający z braku kulturowej autokreacji, odraża owo zniewolenie jednostki, immobilność kulturowa. Chce się, by coś pozostało z tego autentyzmu i z tej jedności'życia, a jednocześnie oburza i zawstydza podporządkowanie jednostki archaicznym zbiorowym wyobrażeniom. Nacisk organizacyjny i finansowy, by zachować kulturę ludową traktowaną selektywnie jako formę twórczości wyrwaną z całości życia wiejskiego, po-

Zob. A. Zachuta: Niehonorne chłopu w poicie li umierać, „Polityka” 1974, nr 5—6.