79904 skanuj0005 (442)

6.1. Naturalne uwarunkowania kształtujące przyrodę Polski

215

utwory detrytyczne, osady śródlądowe, osady brakiczne i morskie, w środkowej — skały wapnisto-piaszczyste, miejscami wzbogacone w uwodnione tlenki żelaza (limo-nit), natomiast w osadach morza późnojurajskiego wyróżnia się facja masywnych wapieni gąbkowych (twarde wapienie skaliste, wapienie płytowe, zawierające amonity) i facja oolitowo-koralowa (wapienie oolitowe, onkolitowe i organodetrytyczne). Pod koniec wczesnej kredy tworzyły się piaski glaukonitowe z fosforytami, margle, opoki i kreda pisząca.

Skutki wstępnych faz wypiętrzeń alpejskich

W erze mezozoicznej miały miejsce słabe ruchy górotwórcze uznawane za wstępne fazy orogenezy alpejskiej: faza starokimeryjska na przełomie triasu i jury oraz faza młodokimeryjska na przełomie jury i kredy. Spowodowały one powstanie uskoków na platformie paleozoicznej, a także przemieściły permskie masy solne i utworzyły słupy solne (tektonika solna na Kujawach). Najbardziej widoczne przesunięcia permskich i triasowo-jurajskich osadów fazy młodokimeryjskiej nastąpiły w strefie brzeżnej platformy paleozoicznej, pomiędzy frontami fałdowań kaledońskich i hercyńskich. W ich konsekwencji powstała bruzda środkowopolska, wchodząca w skład basenu Europy Zachodniej. Na przełomie kredy i paleogenu wzdłuż jej osi ukształtował się wał kujawsko-pomorski, zwany wałem środkowopolskim (na linii Kołobrzeg-Bydgoszcz-Włocławek-Opoczno) wraz z systemami synklin obrzeżających wał niecek: szczecińskiej, mogileńskiej, łódzkiej, nidziańskiej i miechowskiej, położonych wzdłuż południowo-zachodniego stoku wału, oraz niecki brzeżnej, usytuowanej wzdłuż północno-wschodniego stoku wału. Antyklinorium środkowopolskie łączy się na południu z Górami Świętokrzyskimi, wychodząc na powierzchnię w strefie paleogenicznego odmłodzenia morfologicznego tego górotworu.

Z tego okresu pochodzą cenne surowce, m.in.: skały wapienne w okolicach Kielc, Chęcin i Krzeszowic (dewon), węgiel kamienny (karbon) na Górnym i Dolnym Śląsku, złoża ropy naftowej i gazu ziemnego w Wielkopolsce i na Pomorzu, złoża miedzi w okolicach Głogowa, Bolesławca, sól kamienna w rejonie Inowrocławia i Kłodawy (perm). W wyniku procesów magmatycznych wytworzyły się granity (m.in. w Strzegomiu, Strzelinie), a w skutek metamorfizmu — diabazy i gnejsy (głównie w Sudetach). W mezozoiku wykształciły się złoża rud cynku i ołowiu w rejonie Olkusza i Gór Tarnowskich oraz doża węgla kamiennego w rejonie Zawiercia, a także dolomitów, kredy, margli i wapieni na przedpolu Sudetów oraz na obrzeżach Tatr i Pienin.

Skutki

kulminacyjnej fa zy wypiętrzeń alpejskich

Najsilniejszy wpływ na obraz współczesnej Polski miały fałdowania alpejskie z kulminacją na przełomie paleogenu i neogenu oraz w młócenie; doprowadziły one do wypiętrzenia się Karpat, a także do odmłodzenia Sudetów i Gór Świętokrzyskich. Tatry i Pieniny zostały sfałdowane w początkowych fazach orogenezy alpejskiej, natomiast Karpaty fliszowe (Beskidy wraz z pogórzami i Bieszczady) powstały w połowie paleogenu, a następnie w postaci płaszczowin zostały nasunięte na swoje przedpole. W ostatnim etapie formowania się Karpat powstało zapadlisko przedkarpackie. Tektonika Karpat Zachodnich ma charakter płaszczowinowo-fałdowy, zaś Karpat Wschodnich płaszczowinowo-fałdowo-skibowy. W tym okresie powstały złoża ropy