81479 IMG 35

nie przyjętych w socjologii religii metod badawczych nie ma przecież przyczynić się do ulepszenia owych metod czy też do reformy socjologii religii. Niedostatki badań nad religią w nowoczesnym społeczeństwie prowadzą Luckmanna raczej do radykalnego domniemania, jakoby religia — niejako pod okiem socjologów religii i (z powodu niewrażliwości ich metod) niezauważalnie dla nich — zmieniła swe siedlisko. Jego propozycją było wprowadzenie, na miejsce religijności kościelnej czy zorganizowanej, takiego rozumienia religii, które wydostałoby się poza obręb „socjologii Kościoła”, aby uchwycić w pole widzenia inne formy przejawiania się religii. Esej zmierz zatem do opisania nowego społecznego miejsca religii i zaprojektowania .ezbędnych do tego koncepcji. Propozycja ta wykracza jednakże poza granice socjologii religii. Albowiem poprzez owo rozszerzenie otwiera się dla socjologii religii widok na dalszy obszar zainteresowań socjologii: stosunek jednostki do społeczeństwa. Stosunek ten, jak głosi teza Luckmanna, uległ w nowoczesnym społeczeństwie fundamentalnemu przeobrażeniu. ^Ewolucja religii jest przykładem na to, że jednostka niejako oswobadza się —    \\ z więzów determinantów socjostrukturalnych i wydostaje na pełną rozterek

'\„wolność” sfery prywatnej i „chwiejnej” autonomii indywidualnej.

Eseistyczny styl zgotował recepcji niewątpliwie wiele trudności. Poszczególne pojęcia pozostają nieostre. Tak na przykład samo pojęcie „niewidzialnej religii” występuje wyłącznie w tytule. Esej proponuje wprawdzie projekt teoretyczny, który zawiera odniesienia do współczesnych badań empirycznych. Jednak „niewidzialna religia” naszkicowana została tylko prowizorycznie, bez systematycznych danych i w ogólnych zarysach. (Wielu recenzentów przeoczyło fakt, iż sam Luckmann przyznał nakreślonym przez siebie cechom,.nowej społecznej formy religii” jedynie status tymczasowych spekulacji.)

Mimo to Niewidzialna religia rozwija główną linię, która daje się scha-v '    \ rakteryzować — w nawiązaniu do znakomitego podsumowania Grassiego

^    (1978, 375) — poprzez trzy tematyk„Skonstruowanie definicji religii (...);

los religii w rozwiniętych społeczeństwach przemysłowych i wreszcie narodziny nowej społecznej formy religii...”: W istocie nie tylko Niewidzialna religia krąży wokół tych tematów; również i w dyskusji nad tym dziełem wyróżnić można z grubsza te trzy obszary.

1. Funkcja religii

Najbardziej dobitną i zarazem kontrowersyjną tezą Luckmanna jest jego ' funkcjonalna, antropologiczna definicja religii. Wrgligu człowiek transcen-duje swą biologiczną naturę i w ten sposób dopiero staje sie_ęzłowiekiem> ^eirgiTniejc5r^tylKĆ5^ornpleksein wyobrażeń zaświatów; to, coreligijne, aktualizuje się już w procesie uspołeczniania jednostki, w obiektywizacji subiektywnych doświadczeń, i w procesje indywiduacji —stawania sięjęd- / I "nostką.

Funkcjonalna definicja Luckmanna uznawana jest za jedną z najszerszych definicji religii w ogóle¹³. Stawia ona sobie za cel ogarnięcie możliwie ^ szerokiego spektrum treści wierzeń i społecznych form, które wypełniają f''⁴' funkcje ,.religijne”, nie chcąc zawęzić pola widzenia do tego, co tradycyjne instytucje religijne określają jako religię.

Owo szerokie ujęcie tego, co religijne, pojmowanego w oderwaniu od.

I zinstytucjonalizowanych religii, spotykało się w rzeczy samej niejednokrotnie z krytyką. Tak więc podnoszono zarzut, iż tak zdefiniowana religia nie daje się już wcale odróżnić od innych form wiedzy — np. nauki, techniki itd.1? Funkcjónalistyczna koncepcja religii miałaby być o wiele za szeroka i aspecyficzna (Dobbelaere 1981)¹⁵. Ta krytyka funkcjonalistycznęj definicji religii prowadzona była przede wszystkim z pozycji „teorii substancjalnych”; jako ich zwolennik wystąpił teraz Berger. Funkcjonalne rozszerzenie pojęcia religii miałoby podnosić świeckie światopoglądy do statusu formacji religij-

¹³    O. Marquard nazywają „rodzajem minimalnego funkcjonalizmu (Minimalfun-kiionalismuś) fenomenologii religii”. Por. tenże, (1985), 42.

¹⁴    Prowadzi to nawet do tego, że w ogóle unika się podawania definicji religii. Por. K. Gabriel, Religionssoziologie ais Soziologie des Christentums, w: K.-F. Daiber i Th. Luckmann (red.), op. cii. 1983,185.

Por. M. C. Mason (1975), 106, i G. Dux, Ursprung, Funktion und Gehalt der Religion, w: Internationales Jahrbuch fiir Religionssoziologie VII, 7-67. Co prawda, jeżeli przeczytać Niewidzialną religię dokładniej (szczeg. koniec rozdz. HI), to okazuje się, że ta antropologiczna definicja religii stanowi tylko jeden aspekt Luckmanna koncepcji religii, który uzupełnić należy teorią form społecznych jak również „Świętego Kosmosu”.

13