86961 WiZ2

na końcu języka^

Polska węglem stoi

Węgiel kojarzy się z czymś, co brudzi i zanieczyszcza, ale w postaci diamentów i brylantów - z czystością w czystej postaci.

PRZEZ LATA kamieniem węgielnym polskiej gospodarki był węgiel kamienny, co wydawało się także językowo właściwe. O ile jednak słowa kamień i kamienny łączą słowotwórcze relacje, o tyle związek słów węgiel i węgielny jest tylko formalny i dość przypadkowy, nie zaś znaczeniowy i historyczny. W języku prasłowiańskim były formy *ągl - z / miękkim, kontynuacja praindoeuropejskie-go *angli-, i *ągł - z / twardym, z *angulo~. Ta druga forma dała łacińskie angulus, niemieckie Enkel i angielskie ankle. Dawne znaczenie ‘skrzywienia, zagięcia’ pojawia się więc i w ‘kostce u nogi’. Taki kamień narożny, węgielny, był uznawany za podstawę budowanego domu, a przenośnie mówiło się tak o podstawowej zasadzie, regule, warunku. A węgieł, czyli róg, narożnik, pojawia się w nie najlepszych kontekstach, zwłaszcza z przyimkami za (za węgłem) i zza (zza węgła).

Wróćmy jednak do węgla. O tym, że jest to jeden z najważniejszych pierwiastków, świadczy też zastosowanie jego nazw. Łacińskie słowo carbo dało nazwę karbonowi, okresowi obejmującemu wiele milionów lat; włoska nazwa wypalaczy węgla, kar-bonariusze, czyli węglarze, była używana dla określenia wielkiej ogólnoeuropejskiej politycznej formacji.

Polskie słowo węgiel też miało rozliczne odniesienia - w końcu o Polsce mówiło się, że na węglu, a czasem że węglem stoi. To było nasze czarne złoto. Pochodzące z różnych języków, a dziś ogólnoeuropejskie słowa diament i brylant są używane nie tylko do nazywania różnych postaci węgla, lecz także w obiegowych metaforach, zresztą z niezwykle pozytywnymi konotacjami.

Rzeczownik węgiel, oznaczający dziś głównie kopalinę i pierwiastek chemiczny, pierwotnie odnosił się głównie do spalonego, zwęglonego drzewa. Dawniej był też równoległy rzeczownik zbiorowy to węgle, jak to kwiecie czy to listowie, teraz mamy tylko „normalny”, pojedynczy rzeczownik węgiel. Regularna znaczeniowo forma liczby mnogiej rzadko jest używana, jak to bywa z nazwami substancji - można na przykład powiedzieć, że są różne węgle, kamienny, brunatny itp., ale nie brzmi to naturalnie. Brak też właściwie węglowi regularnego semantycznie naturalnego słowotwórczo zdrobnienia, które byłoby w powszechnym użyciu. A jednak mamy i węgle, i węgielki - tyle, że te słowa odnoszą się już do czegoś innego. Węgle to kawałki opałowego węgla czy drewna, przy czym rzadko o jednym kawałku powiemy, że to węgiel - już raczej węgielek. Węgle to także narzędzia grafika - albo jego dzieła. Słowa węgle czy węgielki mogą sugestywnie nazywać kolor (oczy jak węgle, węgielki), gdy się jeszcze nie spaliły, a węgle palące się, rozżarzone, pojawiają się w metaforze odnoszącej się do mało komfortowej sytuacji - siedzimy przecież czasem na rozżarzonych węglach.

Węgiel to nazwa pierwiastka, lecz także efektu spalenia. Właściwie wszystko, co nas otacza, może wę-glić się, a następnie zwęglić, czyli ulec zwęgleniu: substancje nieorganiczne i organiczne, tworzywa naturalne i sztuczne. Będą wtedy zwęglone, spalone na węgiel, choć węglami ani węglem ich nie nazwiemy. Owszem, powiemy czasem, że zostały tylko węgle lub że został tylko węgiel, ale będzie to miało znamiona przenośni. To taka nazwa zgliszcz.

Słowo węgiel oznacza to, co, paląc się, daje energię - i wtedy wywołuje pozytywne skojarzenia; i to, co się spaliło, ulegając przez to zniszczeniu - wtedy konotacje tego słowa są zdecydowanie negatywne. Nazwa węgla łączy się w naszej świadomości i z żywiołem ziemi - z najintensywniej czarnym kolorem, ale także z żywiołem ognia - z kolorem najbardziej płomienistym. Węgiel kojarzy się z zasmoleniem, z czymś, co brudzi i zanieczyszcza - ale i z czystą energią, a w postaci diamentów i brylantów - z czystością w czystej postaci.

Takie ambiwalencje znamionują tylko najważniejsze słowa.    C?

PAŹDZIERNIK 2008 WIEDZA I ŻYCIE"