IMG 83

i pn Przypisy tłumacza

ten zbiór stosujemy do większego zbioru* którego on jest częścią Nie masz nawet żadnej znajomości^{1 2 3 4} (notio), jakożkolwiek złożona byłaby, której byśmy, przywiązując do niej wyobrażenie jedności za prostą uważać nie mogli.

Między wyobrażeniami złożonymi jedne są złożone z pojęć* roz. mai tych, jak np. wyobrażenie jakiego ciała; drugie zaś są złożone z pojęć¹ jednakich albo raczej są tylko tym samym pojęciem powtó-rzonym. Raz liczba ich zgoła nie jest oznaczoną; takie jest wyobrażenie oderwane rozległości (exUnsio); drugi raz jest oznaczoną, jak np. stopa jest pojęciem cala dwanaście razy wziętego.

Co się tycze znajomości, które się z różnych pojęć⁸ tworzą, tych są dwa rodzaje: znajomości rzeczy i znajomości jestestw moralnych. Żeby pierwsze były pożytecznymi, potrzeba, aby były utworzone na model rzeczy i aby nie co innego wyobrażały jak tylko własności, które w nich są zawarte. W drugich zaś całkiem inaczej sobie postępujemy. Nierozsądne byłoby czekać, aż póki nie obaczymy wszelkiego gatunku spraw i nałogów' dla utworzenia ich znajomości i dla podzielenia tych znajomości na różne rzędy. Musimy więc zbierać i łączyć rozmaicie, pod pewną liczbą wyrazów, wyobrażenia proste, z których one złożone być mogą. Zbioiy te raz oznaczone są tyląż wzorami, do których sprawy szczególne stosujemy i podług których sądzimy o charakterze i sprawowaniu się każdego człownęka. Takie są znajomości cnoty, występku, odwagi, poczciwości, chwały itd.

Ponieważ wyobrażenia proste są jedynie własnymi naszymi pojęciami, jedynym środkiem do ich poznania jest rozważanie tego wszystkiego, czego doznajemy na widok przedmiotów.

Toż samo rozumieć o tych wyobrażeniach złożonych, które są tylko powtórzeniem nieoznaczonym jednegoż pojęcia. Żeby mieć na przykład wyobrażenie oderwane rozległości, dosyć jest uważać jej pojęcie, bez uważania żadnej jej części oznaczonej jako powtórzonej pewną liczbą razy. Lecz wyobrażenia właściwie złożonymi nazwane utworzone są z rozmaitych pojęć* albo z jednegoż pojęcia z pewnym oznaczeniem powtórzonego.

Przypisy li urn ar za    /

Takich wyobrażeń złożonych nie można dobrze poznać jak tylko* czyniąc ich rozbiór, to jest trzeba je rozebrać na wyobrażenia pro*te, których złożone zostały, i postrzegać porządek ich rodzenia nię. Takeśmy właśnie robili sobie wyobrażenie rozumu^{5 6}. Dotychczas iaden z filozofów nie wiedział, że ten sposób wykonanym być może w metafizyce. Środki, których oni zamiast niego używali, większe jeszcze zamięszanie sprawiły i sprzeczki pomnożyły.

Stąd wnieść można, jak są niepożytcczne definicje, to jest te propozycje, w których chcą wykładać własności rzeczy przez rodzaj i różnicę⁷. Naprzód, używać ich nie podobna, kiedy sir mówi o wyobrażeniach prostych. Łocke to okazał* i dziwna, że on pierwszy to postrzegł. Filozofowie, którzy go poprzedzili, nie umieli rozróżnić wyobrażeń, które definiować trzeba było, od tych, które definiowanymi być nie powinny, a stąd każdy wnieść może, jaki nieład być musi w ich pismach⁸. Stronnicy nauki Kartezjusza wiedzieli, źe są jakieś wyobrażenia jaśniejsze niż wszystkie definicje, które o nich dać można; ale nie wiedzieli tego przyczyny, aczkolwiek łatwą do postrzeżenia być się zdaje. Przeto czynią oni wiele usiłowań w celu definiowania wyobrażeń bardzo prostych, gdy tymczasem sądzą za rzecz niepożyteczną definiować bardzo złożone. To wszystko okazuje, jak w filozofii najmniejszy krok trudny bywa do uczynienia.

Po wtóre, definicje mało są przydatne do udzielenia dokładnej znajomości o rzeczach nieco złożonych. Najlepsze definicje nie mogą zrobić tego, co robi rozbiór nawet niedokładny; a to dlatego, że zawsze wchodzi do nich coś przypuszczonego i żadnym dowodem niewspartego, a przynajmniej nie mamy prawideł do zapewnienia się, że nic takiego nie wchodzi. W rozbiorze zaś musimy iść za samym

1

Tłumacz oddaje francuskie idie' przez „wyobrażenie", perctption —— przez „poję

2

cie**, n&tton —- przez „znajomość**. Dziś byłoby naturalniej tłumaczyć idit przez „ideę",

3

perccption przez: „ujęcie", natioti przez: „pojęcie”.

4

^s Tak w II i III wyd. W wyd. I: „pojęciów”.

5

Tak w II i III wyd. W wyd. I: „poznać tylko".

6

* W oryginał.: notion de Fensendement — pojęcie rozumu. Tu znowu tłumacz oddal notion przez „wyobralenie",

7

⁵ Autor ma na myśli przepis logiki tradycyjnej* zalecający budować definicję danego pojęcia ogólnego przez odwoływanie się do pojęcia odeń ogólniejszego, zwanego rodzajem (gentis), i do tego, co wyróżnia spośród ogółu indywiduów objętych przez ów rodzaj — indywidua, które podpadają pod pojęcie definiowane. Samo pojęcie definiowane nazywało się gatunkiem (species). Owo zaś pojęcie wyróżniające — różnicą gatunkową < di f-ferentia specifica). Oto przykład tradycyjnej definicji szkolnej: człowiek (gatunek) je%t to stworzenie (rodzaj) rozumne 'różnica gatunkowa}.

8

*    Essai philosophigue concemant FEntendement kumam, ks. III, rozds. 4. (Nota autora .

*    Raczej: o czym można sobie wyrobić sąd, widząc nieład panujący w ich pisma, h (W oryginale: qu*on juge de la confusion qui se tr<mve dam leurs łcrits).