55162 Image (56)

4K ♦ OI.CJA DAWIDOWICZ ( IIYMKOWNKA

własnych kompetencji czytelniczych. Przekonanie o tym, że czyta się sprawnie i dobrze rozumie tekst, wiąże się pozytywnie z częstością lektury¹⁵. Można się domyślić, żc za tę korelację odpowiada zarówno element obiektywny (rzeczywiście dobre radzenie sobie z tekstem), jak i subiektywny (wiara w siebie zachęca do podejmowania wysiłku). Można powiedzieć też, że mamy tutaj do czynienia ze sprzężeniem zwrotnym - im więcej się czyta, tym się czyta sprawniej, a im jest się sprawniejszym, tym większą ma się ochotę czytać¹⁶. Nie stwierdzono natomiast podobnej korelacji, gdy pytano o samoocenę tyczącą nie samej kompetencji w obcowaniu z tekstem, ale umiejętności poniekąd wtórnych - na przykład dotyczących wyboru i uzyskania książek¹⁷. Różnica może polegać na tym, że w przeciwieństwie do braku technicznej sprawności czytania, brak większych umiejętności związanych z wyborem czy znalezieniem książki nie wyklucza czerpania z niej przyjemności, gdy się już na nią trafi.

Zrozumienie zasad rządzących zachowaniami czytelników może zapewniać ich przewidywanie, a także wywieranie na nie wpływu. Z przytoczonych badań wynika, że do zwiększenia częstości lektury (zwłaszcza w czasie wolnym) i polepszenia jej jakości mniej przyczyni się wpojenie odpowiedniej normy społecznej, przekonanie ludzi o korzyściach, jakie mogą osiągnąć za pośrednictwem lektury, czy wskazanie drogi do uzyskania ciekawych książek, a bardziej praktyczne zetknięcie ich z tekstem, tak dobranym, aby miał szansę dostarczyć im przyjemnych, intensywnych doświadczeń.

Dociekania psychologiczne związane z tym podstawowym w motywacji do lektury czynnikiem - przeżyciami czytelniczymi, czyli procesami emocjonalnymi i poznawczymi towarzyszącymi czytaniu - dotyczą różnych typów tekstu, /godnie z zapowiedzią skupię się jednak na jednym ich rodzaju: utworach narracyjnych (będę za to korzystać także z wyników badań nad narracjami innego typu niż literacka, na przykład filmowączy teatralną).

Zacznijmy od dociekań dotyczących paradoksu, jaki dostrzegamy w od-biorzc narracji fikcyjnej (specyficznego, ale swoiście wyróżnionego w naszej kulturze typu opowieści), a mianowicie w zdolności człowieka do przeżywania, jakby były prawdziwe, wydarzeń, o których wie na pewno, że nie są prawdziwe Uwaga uczonych kieruje się tutaj zarówno w stronę wychwytywania podobieństw w doświadczaniu świata prawdziwego i fikcyjnego, jak i różnicowania tych dwóch doświadczeń. W ujęciach koncentrujących się na różnicach pojawia się zwykle obraz swoistej ramy poznawczej, pełniącej funkcje granicy oddzielającej fikcyjne od realnego - poza tą granicą mamy quasi-sądy, nieodnoszącc się do rzeczywistości, i specyficzne akty mowy, które na nią nie wpływają, a w kategoriach odbioru czytelniczego mówi się tu o celowym zawieszeniu niewiary

¹¹ A. Wigficld, J.T. (lurtliic, op. cif, s. 425. ^U} Cli. Clark, K. Rumbolil, op. cit,_% s. 16.

¹ li. vnn Schootcn, K de < Hopper, n/>. cif.

, \ 1'i/c w udawanie¹⁸, czyli zastosowaniu tak czy inaczej rozumianego triku |.m iMWCZCgo, niezbędnego do przejścia w wymyślony świat i zaangażowania się i po przeżywanie. W takim ujęciu - gdy podkreśla się jej odrębność - doświad-iim likeji wydaje się dość dobrze kontrolowane, a wejście i wyjście z jej ob-iiu podlega woli odbiorcy.

(idy jednak w centrum uwagi staje sam opis przeżyć związanych ze światem i. jnyin, ta wyraźnie zarysowana granica między fikcjąa rzeezywistośeiąprzesta-i \ ₍d.iwać się szczelna, bo, jak łatwo pokazać, sposoby przetwarzania informacji iłuje emocjonalne są pod wieloma względami niezależne od tego, czy wierzy-

0    »- y nie wierzymy w prawdziwość i realność bodźca, który je wywołał. Wśród |m»K zesnych psychologów szczególnie wiele uwagi podobieństwu tych dwóch P .w doświadczeń poświęcił Richard Gerrig¹⁹. Odbiera on nimb tajemniczości

1    .u i ,ku przeniesienia (transporting) w świat literacki, pokazując go jako efekt pi .I vi h, niespecyficznych dla kontaktu z fikcją procesów umysłowych²⁰. Z tym n, i' m wiąże się także podkreślanie niepełnej kontroli, jaką ma czytelnik nad

•    •mu przeżyciami związanymi ze światem fikcyjnym. Niewiara w jego realność

•    li roni przed takim zaangażowaniem w przetwarzanie dotyczących go informa-, I lorę w trakcie lektury lub krótko po jej ukończeniu utrudnia dostęp do wiedzy

i • ącej rzeczywistości (zwłaszcza gdy pozostaje ona w sprzeczności z czytaną mi i m |i|), a w dalszej - pozwala na przejmowanie wpisanych w fikcyjną opowieść konań. Że niewiara w świat fikcyjny nie chroni także przed silnym przeżywani wiązanych z nim emocji, Gerrig wyjaśnia, zwracając uwagę na niepełną za-i ni **.c emocji od poznania. Przywołuje jako kontekst wiele niedotyezących relacji id 11;| literacką przykładów oderwania emocji od wiedzy. Odwołuje się przy tym • t • .w no do reakcji traktowanych jako patologiczne (na przykład przeżywanie lęku i In. /nego, mimo w pełni dostępnej i przyswojonej wiedzy o braku zagrożenia), i i i , nchowań powszechnych, choć nielogicznych (na przykład opór przed napi-.. m ię z charakterystycznej menzurki na mocz, nawet jeśli jest fabrycznie nowa mu wlaliśmy do niej sok pomarańczowy).

()pierając się na różnych obserwacjach, uczony ten stwierdza wreszcie, i.ułomy wysiłek, przełamanie naturalnych reakcji jest konieczne nie po to, i , potraktować fikcję serio, ale odwrotnie-aby jej tak nie potraktować. Zastępuje • m|. mlgi^owskie willingsuspension ofdisbelief odwrotnością- willing construc-llun o/disbelief¹'.

^I    K Walton, Uznanie fikcji: zawieszenie niewiary czy uznanie wiary?, [w:] Estetyka w świe-u il M. (Sołaszewska, t. 2, Kraków 1986.

^II    l< I Gerrig, Experiencing Narrative Worlds. On the Psychological Activities of Reading, Vm||) I»)»)«.

¹¹ ló utożsamienie stało się obiektem interesującej krytyki, zob. D.S. Miall, Review article Hlt lhini J (ierrig, Erperiencing Narrative Worlds (IWJ), „Journal ot Pragmatics” 32, 2000, n Ml IH2.

¹ l< I (ierrig, D.N. Kapp, Psychologicalprocesses underlying litemry import, „Poetics ló

iIiin 45. 2004. i, 267.