25

ITJ n TUin T TH^- U Tl THT OT TT

Andrzej Frycz Modrzewski

(1503-1572) - pisarz, publicysta, sekretarz króla Zygmunta Augusta, dyplomata, humanista stojący na straży uniwersalnych wartości (wolności, sprawiedliwości, mądrości, tolerancji, dobroci); największe jego dzieło wydane w 1551 roku to rozprawa O poprawie Rzeczypospolitej, składa się ono z pięciu ksiąg; O obyczajach,

O prawach, O wojnie, O kościele, O szkole; Modrzewski zawarł w tych księgach krytykę państwa oraz program jego naprawy; utwór miał znamiona postępowe, daleko wyprzedzające ducha czasu, przez co w większości postulaty te były niemożliwe do realizacji.

Piotr Skarga (1536-1612)

- teolog, pisarz i kaznodzieja, przedstawiciel kontrreformacji, rozczytany w literaturze starożytnej: Cyceronie, od którego uczył się sztuki pięknego wysławiania (retoryki), Wergiliuszu, Owidiuszu, Homerze oraz greckich tragikach; autor Żywotów Świętych (1579) oraz Kazań Sejmowych (1597), utrzymanych w duchu kontrreformacji, w których zostaje zatarta granica między kaznodziejstwem a publicystyką polityczną; autor wskazuje w nich sześć chorób nękających państwo: brak miłości ojczyzny i bliźniego, niezgoda wewnętrzna, osłabienie władzy królewskiej, tolerowanie różnowierstwa, niesprawiedliwe prawa, bezkarność wy-

stępków; Skarga przedstawił w Kazaniach Sejmowych topos ojczyzny jako tonącego okrętu, ucząc na tym przykładzie trudnej sztuki myślenia kategoriami dobra państwa.

Motywy popularne w renesansie

Piotr Skarga

•    władza - na przykładzie Odprawy posłów greckich Jana Kochanowskiego - władza jest dana od Boga, władca jest Bożym pomazańcem, z tego tytułu powinien mieć na uwadze dobro swoich poddanych; nie może dla własnych celów narażać bezpieczeństwa kraju; rządzący próbujący przekupstwem zjednać sobie zwolenników okrywa się hańbą; władza jest wielkim przywilejem, ale jednocześnie zobowiązuje do odpowiedzialności

•    theatrum mundi (z łac. 'teatr świata')

-    na przykładzie fraszek Jana Kochanowskiego (O żywocie ludzkim, Człowiek boże igrzysko)

-    świat to swoisty teatr, scena, na której człowiek odgrywa rolę wcześniej mu przypisaną przez Boga, który jest zarazem reżyserem i widzem w tym spektaklu; człowiek uczestniczy w tej grze świadomie bądź nieświadomie (wpływ platońskiej myśli, iż bogowie stworzyli świat ku własnej uciesze)

•    exegi monumentum (z łac. 'wzniosłem [sobie] pomnik') - na przykładzie pieśni Jana Kochanowskiego (Ku muzom, Niezwykłym i nie le-da piórem opatrzony - Pieśń XXIV); odradza się horacjański motyw, w którym artysta-poeta podkreśla swą wyjątkowość w słowach non omnis moriar, wyraża tym samym przekonanie o nieśmiertelności poezji i sławie poety pozostającego w pamięci potomnych

•    Arkadia - na przykładach Żywota człowieka poćciwego Mikołaja Reja, Pieśni świętojańskiej

0    Sobótce i fraszce Na lipę Jana Kochanowskiego - renesansowa Arkadia, kraina szczęśliwości to wieś, która łączy wszystkie elementy sprzyjające poczuciu szczęścia, takie jak: natura, harmonia, cisza, dostatek, miłość, rodzina, przyjaźń, uczciwa praca; według wyznawców takiego poglądu tylko życie w zgodzie z samym sobą, wyznawanymi tradycyjnymi wartościami

1    z naturą wyznaczającą jego rytm daje pełnię szczęścia

•    Bóg - na przykładach pieśni Czego chcesz od nas, Panie, Trenu XI Jana Kochanowskiego - widzenie Boga w renesansie jest niejednoznaczne, co ma swoje korzenie w filozofii epoki przyznającej człowiekowi prawo do zwątpienia (sceptycyzm); wyznacznikiem tego jest to, że Bóg raz jawi się poecie jako doskonały stwórca, artysta, dobrotliwy ojciec, innym razem jako nieznajomy wróg [Tren XI)

•    ojczyzna jako tonący okręt - na przykładzie Kazań sejmowych Piotra Skargi — dobro ojczyzny jest najważniejsze i powinno się je przedkładać nad każde inne; wykorzystanie toposu tonącego okrętu ma przekonać rodaków do ratowania ojczyzny, gdyż tylko wtedy wszyscy mają szansę na ocalenie (wzory patriotyzmu zaczerpnięte z Horacego i Tyrteusza)

Filozofio

Niccoló Mochiavelli

Niccoló Machiavelli

(1469-1527) - pisarz włoski, dyplomato, autor słynnego traktatu Książę, w którym wyłożył koncepcję swojej doktryny politycznej, nazwanej później makiawelizmem (oddzielił w niej moralność od polityki, przekonując, że silna i skuteczna władza musi się opierać na przemocy i podstępie: należy być zarazem lisem i lwem), a więc trzeba wykorzystywać wszelkie środki prowadzące do osiągnięcia celu (cel uświęca środki); dzieło zostało uznane za traktat kontrowersyjny; to także autor Mandragory, uważanej za najlepszą komedię włoskiego teatru epoki odrodzenia.

Thomas Morę (1478-1535)

-    Tomasz Morus, angielski mąż stanu i pisarz polityczny, mianowany Lordem Kanclerzem Anglii, jeden z głównych reprezentantów idei społeczno-filozoficznych odrodzenia; po ogłoszeniu się Henryka VIII głową Kościoła anglikańskiego ustąpił

z urzędu kanclerza, a następnie odmówił odrzucenia zwierzchnictwa papieża, został skazany za zdradę stanu przez ścięcie i stracony; autor Utopii, w której przedstawił wizję idealnego państwa i systemu społecznego

-    od tytułu dzieła, będącego jednocześnie nazwą opisanej w nim krainy, zaczęto nazywać podobne projekty utopijnymi; w 1935 roku uznany

| świętym.

Thomas Morę

Sebastian Petrycy z Pilzna

(1 554-1 626) - lekarz i filozof, profesor medycyny Akademii Krakowskiej, tłumacz i wydawca pism Arystotelesa (twórca jednego z pierwszych przekładów w Europie).

Erazm z Rollerdamu

Erazm z Rotterdamu

(1469-1536) - czołowy humanista renesansowy, zaprzyjaźniony z Tomaszem Morusem; zajmował się literaturą piękną, krytyką, publicystyką polityczno-społeczną, filozofią, pisał traktaty i dialogi zawierające przesłanie dydaktyczne, był wydawcą, tłumaczem i badaczem starożytności, prowadził bogatą korespondencję z największymi postaciami swojej epoki; jego najsłynniejsze dzieło to Pochwała głupoty, w którym w ironiczny sposób przedstawił mechanizmy rządzące ludzkim zachowaniem i skrytykował scholastyczną teologię.

Renesans jest rezultatem skomplikowanego procesu historycznego, na który złożyły się takie czynniki jak kryzys papiestwa, rozluźnienie więzi scalających cesarsko-papieską Europę, szybki rozwój miast, powstawanie - po okresie rozbicia feudalnego - zjednoczonych państw (np. Hiszpania, Francja, Polska, Szwajcaria) lub dążenie do zjednoczenia narodowego (Włochy).

Jerzy Ziomek, Renesans, 1973