25 (236)

62 Wolter rozumny lad t zło moralne

zdolność, to jak odmówić jej Bogn, i w związku z tym, jak można twierdzić, że nie jest on w stanie działać arbitralnie? Zęby uniknąć tych trudności, Wolter, powołując się na koncepcję Collinsa, bezustannie powtarza, że wolność to nic innego jak możność robienia tego, czego się pragnie. Otóż człowiek nie może niczego p agnąć bez powodu. Wola ludzka jest zawsze zdeterminowana przez ludzkie zmysły i przez idee, które człowiek ma w swoim umyśle, przez ludzkie przyjemności i przez to, co w człowieku budzi odrazę. W ten sposób ..jego wola nie jest wolna, choć wolne są jego czyny”. Wolność z obojętności to jedynie puste słowo. Źródłem tak zv anych czynów obojętnych są rozmaite drobne okoliczności. Te zaś mogą umykać naszej uwadze, zwłaszcza wtedy, gdy w grę wchodzą „błahe zdarzenia” w rodzaju: splunąć w prawo czy w lewo, sp ić na prawym czy na lewym boku, które służą jako przykłady rzekomej wolności z obojętności. „Nie istnieje żadne pośrednie miejsce między koniecznością a przypadkiem, wiadomo też, że wctle nie ma przypadku, zatem wszystko jest koniecznością”⁷. Czasem jednakże Wolter stosuje rozróżnienie na przyczyny zasadnicze i uboczne. Skutki tych ostatnich są nieuchwytne, gdyż nikną jak w^ro ła wsiąkająca w piasek. „Wielki łańcuch bytów'” przypomina, według niego, drzewo genealogiczne, w którym jedne gałęzie mają odi ogi, inne zaś nie®. Żeby swym racjonalistycznym i determinis-tyc; nym przekonaniom nadać elastyczność, Wolter często odwołuje się więc do niejasnych intuicji, do ogólnikowych idei bądź też do ana ogii. Wydaje się przy tym nie przejmować brakiem precyzji swo ch stwierdzeń. Jego zdaniem, zdrowy rozsądek powinien załatwić całą sprawę i tylko bezpłodni rezonerzy, nade wszystko teologowie, kon płikują rzeczy proste za pomocą metafizycznych subtelności.

^rym bardziej więc godna podkreślenia jest giętkość, jaką Wolter nad; je sw^remu racjonalizmowi w^r badaniach historycznych. W świecie,

,.gd/ie wszystko jest tylko takie, jakie być musi”, dziejom ludzkości przy iada szczególne miejsce - pod pewnymi względami historia ma swój udział w’ rozumnym ładzie, pod innymi natomiast wcale mu nie p idlega. Jest ona aż za często sekwencją nieszczęść i chaotycznym ciągi'm zdarzeń zaprzeczającym w-szelkiemu ładowi. W ten sposób przyj adek i wolna wnla, które zostały wykluczone z filozofii przyrody,

wdzierają się do filozofii historii. Wydarzenia historyczne zawsze układają się w obraz pełen kontrastów, zadaniem zaś historyka-tilozofa jest badanie tych zdarzeń w całej ich wielorakie) różnorodności.

Strona Fermy

Żeby uprawiać historię, trzeba przede wszystkim dokonać wyboru właściwej hierarchii zdarzeń. Ze względu na najogólniejszy kontekst, czyli z perspektyw],' „wielkiej całości”, jakieś zdarzenie, które wydaje nam się niezmiernie istotne, być może „jest jedynie atomem, który zmienił położenie w bezmiarze rzeczy, na jednym spośród nieskończonej liczby światów zapełniających przestrzeń”. Jak każdy fakt, to zdarzenie jest tylko „koniecznym skutkiem działania wiecznych i niezmiennych praw, bo czyż może wydarzyć się coś, co by nie było określone przez pana wszechrzeczy?” Jeśli patrzy się z tej - w pewnym sensie kosmicznej - perspektywy, to wszystkie wydarzenia historyczne są jednakowo ważne. Dlatego też studiowanie historii wymaga zastosowania innej hierarchii, która pozwoliłaby wydobyć zarówno specyficznie ludzki wymiar zdarzeń, jak i ich skutki dla rodzaju ludzkiego⁹.

Natura ludzka jest stałym i niezmiennym składnikiem „wielkiej całości”. Dlatego też tworzy ona trwałe i jednocześnie odlegle tlo, na którym rozgrywają się wydarzenia historyczne. Ten spektakl wprawia w konsternację, gdyż zdarzenia łączą się i zderzają w sposób nieprzewidywalny¹⁰. Żadna celowość ani żadna konieczność nie kierują biegiem dziejów, a małe przyczyny mogą mieć jak najbardziej poważne, zarówno zbawienne, jak i szkodliwe skutki. W dziejach namiętności aż nazbyt często biorą górę nad rozumem i przejawiają się w wyjątkowo odrażających formach zbrodni, wojen i fanatyzmow. Niemniej, dzięki swej naturze człowiek jest istotą społeczną, toteż nawet w najbardziej mrocznych epokach zachowuje coś z „umiłowania ładu, który' potajemnie kieruje rodzajem ludzkim, zapobiegając jego całkowitemu wyniszczeniu””. Ani to umiłowanie, ani rozsądek nie mają jednak dostatecznej mocy, żeby w'e wszystkich okolicznościach narzucić ludziom właściwy wybór, toteż na oślep rzucają się oni w' przedsięwzięcia równie szalone, jak katastrofalne w^r skutkach. W historii nie można niczego z góry przewidzieć ani niczego nauczyć się raz na zawsze. Nawet postępom rozumu stale zagraża możliwy nawrót do wybuchów barbarzyńskiego szaleństwa. Ostatccz-