28

138 INTELIGENCJA A KULTURA

integralności z przyrodą ładem i harmonią⁵⁸³. Obłomow był wykorzeniony także w sensie czysto psychologicznym: nie obchodził go upływ czasu, nie był zainteresowany podjęciem działań.

Obłomow to literacki portret „zbędnego człowieka”, któremu nie udało się przezwyciężyć zbędności i podjąć działań. Przypomnijmy, że „zbędny człowiek” istniał na granicy dwóch światów: patriarchalnego i rzeczywistości jednostek-indywidualności. Przykład Obłomowa, zastygnięcie, potwierdza psychologiczny powrót do świata patriarchalnego, ale w formie wypaczonej. Dalsze wnioskowanie prowadzi nas w kierunku konkluzji, że próba indywidualizacji, raz podjęta, musi być kontynuowana pod groźbą utraty wpływu na rzeczywistość. „Obłomow” - odłamek, jedna z możliwych interpretacji nazwiska Obłomowa, to symbol niepełnowartościowgo życia, okruchów tego, co mogło przynieść spełnienie .

„Zbędny człowiek” nie przystawał do rzeczywistości rosyjskiej z dwóch powodów: „nadmiaru” potencjału intelektualnego i „niedostatku” możliwości działania. Wśród elementów diametralnie nowych, które wniósł do sfery obyczajowo-kulturowej, a które spowodowały, że rzeczywistość go odrzuciła, należało nowe, indywidualistyczne pojmowanie wolności. Już to jedno wystarczyło, by naruszyć tradycyjny patriarchalny model. W połączeniu z faktem, że „zbędny człowiek” był w ten model ściśle wpasowany, nie dziwi fakt, że nie zdobył się na podjęcie radykalnie burzących działań. Kwestie polityczne rozważymy później. Jak dotąd wykazaliśmy, że „zbędny człowiek” reprezentował ten typ osobowości, który - w przeciwieństwie do słowianofila - nie miał jasno sprecyzowanej tożsamości.

Można zatem wnioskować, że „zbędny człowiek” narodził się wskutek połączenia wypadkowych dwóch rodzajów czynników: natury zewnętrznej (społecznej) oraz wewnętrznej (psychologicznej). Wniosek uprawomocnia dalsze analizy, zmierzające w kierunku zgłębienia przyczyn natury psychologicznej, które w przypadku inteligencji rosyjskiej dziewiętnastego wieku miały bezpośredni wpływ na tworzone koncepcje historiozoficzne.

4. „NIHILISTA" „Nihilizm” na gruncie rosyjskim w ślad za Bierdiajewem traktujemy jako konsekwen-cję „grzechu kultury” - zaistnienia systemu wartości stworzonego przez warstwę uprzywilejowaną i tylko dla niej. Takie stanowisko uzasadnia fakt, że spór między pokoleniami i formacjami dziewiętnastowiecznej rosyjskiej inteligencji toczył się w ramach dyskusji nad typem kultury: indywidualistycznym bądź kolektywistycznym, oraz stanowił próbę zdefiniowania jej głębokiej struktury - pierwiastków o charakterze

⁵⁸³    Por. L. Suchanek, Wstąp [w:] I. Gonczarow, Obłomow, Wrocław 1990, s. LXI.

⁵⁸⁴    „Swym niezależnym istnieniem Obłomow mówi »nie« pośpiesznemu, zabieganemu, fałszywie aktywnemu światu. Wybierając egzystencję spokojną, apatyczną odcina się od rzeczywistości, której zrozumieć i zaakceptować nie może”. L. Suchanek, Wstąp [w:] I. Gonczarow, Obłomow, s. LXI.

⁵⁸⁵    M. Bierdiajew, Rosyjska idea, s. 139.