298 (33)

298 Część VI

Poza tym trzeba też dodać, że w podstawie tych słowotwórczo rozwiniętych czasowników mamy dość wyraźnie zarysowane klasy semantyczne czasowników, jak - przede wszystkim - czasowniki związane zjedzeniem i piciem, a więc sycić, zobać, jeść, pić, a także z innymi prostymi stanami i czynnościami „naturalnymi", jak spać, patrzyć, śmiać się, pocić się.

2.2. W SP XVI jest już, rzecz oczywista, czasowników na na-... się znacznie więcej - w sumie około 90; są one dosyć mocno zróżnicowane, też pod względem frekwencyjnym. Najpierw przytoczę przykłady najliczniejsze (pisownię przykładów z SP XVI - tu i dalej -odpowiednio upraszczam, a definicje pomijam; rozwiązanie skrótów w SP XVI): najeść się (105 poświadczeń): mięsa dosyć nałazła i bano sic lam najadła (BierEz); napatrzyć się (55): wszakeś sie już dosyć napa trzył tego wszystkiego i hojnieś używał lego (RcjZwicrc); naśmiać sie (51): Przy-jedzie do ciebie przyjaciel, azaż nie rozkosz, gdy sie z nim namówisz, naśmiejesz (RejPig); nasycić się (45): A najadszy się i nasyciwszy się, tedy błogosławić będziesz lehowę, ttoga twego (Bud Bib); napić się (34): Najedzmy sic i napijmy, jutro bowiem pomrzemy (Powod Pr).

Ciekawe, że w tej grupie o najliczniejszych poświadczeniach znalazło się aż 5 czasowników (w tym 3 związane z jedzeniem i piciem), które zostały zapisane już w SSlp (najeść się, napatrzyć się, naśmiać się, nasycić się, napić się).

Już dużo mniej liczne są w SP XVI takie czasowniki, jak: nacieszyć się (14): już sie tam cztąc i nastraszysz, i nacieszysz, i nauczysz przy czym radszej zostać masz (RejAp); nadrpięć się (13): Kio we żniwa patrzy chłodu, Nacierpi sie zimie głodu (BierEz); najadać się (II): Płacy gdy się najadali, Jedni po drugich zozlatałi (BierEz); najść się (10): gdy słońce wzeszło, naszło sie łudzi pełen dwór (March); nam iłować się (10): dla lego słał (się) człowiekiem, abychmy go sie napatrzyć i na-miłować mogli. (Wujjud); namówić się (9): nadobnie sie jeden z drugim o dziwnych obłędnościach i obłudnościach świata lego i namówili, i naśmiali (RejZwierz); na szydzić się (8): Ale ty. Panie, naśmiejesz się z nich, naszydzisz się ze wszylkich narodom (BibRadz); napłakać się (7): Jcdnęż mam zwłność w swej ciężkiej niewoli, że sie wżdy mogę napłakać do woli (KochFrag); naspać się (7): lam spał a naspałem sie (TarDuch); nachodzić się (6): Potym rzekł Pan do mnie: dosycieście sic już nachodzili około tej góry, naswarzyć się (5): Tak naswarzywszy się a nic nie sprawiwszy, posłowie cesarscy (...) odjechali precz. (StryjKron).

Reszta przykładów XVI-wiecznych jest zilustrowana z reguły-' już mniej licznymi przykładami. Ale w wielu z tych przykładów, tak jak i w tych, które przytoczyłem wyżej, pojawiają się te cechy składniowe, o których wspomniałem na początku: A) szeregi synonimiczne i B) leksemy podkreślające stopień nasycenia. Jednak z cytowania dalszych przykładów już rezygnuję.

Materiał z 1 .indego, również odpowiednio bogaty, przytoczę już w bardzo ograniczonym zakresie, układając go w dwie grupy: A) przykłady XVII-wiecz-ne i B) przykłady XVIJI-wieczne¹:

A) XVII w.: nakładaćsię 'do woli się biadaniem nasycić': Nabiadazuszy się, rzekł... (Żebr. Ow,); nabiegać się a) sensu molesto: "biegać długo, /.mordować się biegając', b) sensu jucundo"ucieszyłem si^ biegając' (CnTh);nabikoioaćsię 'na-tkać się, sich voll pfropfen": Chłop, kiedy się u pańskiego stołu raz potraw z korzeniem nabikował, usnął, (bies Ii 3); nacałować się "do woli pocałować': Nie mogła się napatrzeć i nacałozoać onych ran świętych. (Groch. W.); nadrażnić się 'do woli kogo zdraźnie": Bitny Mitrydal z gardłem uchodzi; Zadrażniwszy się rzymskiej fortuny i młodzi, (bard/., buc.); napastzoićsię 'napaść sic, nakarmić się': Rad był leni u bardzo, że się mu dostał ksiądz, nu którym się mógł na pastwić do woli. (liirk. Cl. Kun.); napłakać się 'nasycić się płaczem, do woli popłakać, sich sali weinen, sich ausweinen': Napłakać się jaka taka uciecha. (Cn. Ad.y,nawnchać$ię 'dosyć powąchać": Bodajbyś pod się kakając, do sytości się smrodu na wąchał swojego. (Paszk. Dz.);

Ii) XVIII: nabłąkaćsię 'nawłóczyć się błędnie": Długo nablakawszy się, z znużenia w lak dzikim miejscu osiedli. (Ossol. Sen.); nabołećsię'nacierpieć, genugSchme-rzen leiden': Coż z takim człekiem czynić, trzeba nm pozwolić, aby się. zv nędznym stanie mógł chętnie *nabolić (Hor.Sal.); nachlipać się 'naszlochać się': Ociec żalem przejęty, nic nie odpowiada, Dość się nachlipawszy, na te słowa zapada... (Jabł. Tek); nacieszyć się "dowoli pociechy zażyć': Nacieszyć się i naśmiać do upadłej (Mon 70.); naczytać się 'czytając dogodzić sobie': Przykładów takich naczytać się i napatrzyć można (Mon 70.); nadziwić się: Nie może się nadziwić lak wielkiej mądrości w tak młodym wieku (Staś. Num.); nagadać się 'do woli wygadać, sich satt reden, satt plaudcrn': O/o się dwóch bałamutów zeszło; nagadać się nie mogą (Teat. 55.); nalotrować się "do woli nabroić': Nim sam zginie od kogo, tym czasem może się nało-trować do woli (Mon. 74.); napić się 'do sytu pić, pragnienie ugasić, sich satt trin-ken': Albo się i napijmy, kochany sąsiedzie, rzekł po pierwszej potrawie (Kras. Pod.); nasłuchać się 'dosyć posłuchać": Czuły starzec nie mógł się napatrzeć, nasłuchać, nacałowaćsyna (Slas. Num.); naszczekać się 'do woli poszczekać": Gdy się do woli naszczeka pies, podrzuconą karmią uspokaja sic. (Pilch. Sen.).

3. Podobne struktury czasownikowe znane są leż wszystkim grupom języków słowiańskich: zarówno zachodnim i wschodnim, jak też i południowym. Przykłady na te formacje czasownikowe przytoczę z popularnych słowników dwujęzycznych, by możliwie wiernie oddać - za tymi słownikami -polski sens przytaczanych form czasownikowych.

Jest rzeczą ciekawą, że czasowniki składające się na ten typ słowotwórczy, i to niezależnie od takiego czy innego języka, a na przykładzie języka polskiego widać leż, że niezależnie od okresu historycznego, skupiają się -- przynajmniej w dość dużym stopniu - wokół pewnych klas semantycznych.

Takie główne klasy semantyczne obejmują czasowniki, wskazujące na:

1)    jedzenie i picie; odpowiednie nazwy mają często charakter silnie ekspresy wny;

2)    radość, zabawę, przyjemność...;

1

Rozwiązanie skrótów w HrnbecS., Pcpłowski F., 1963.