30

Rozwój cywilizacyjny i gospodarczy człowieka, a także postęp techniczny wymuszał budowę zbiorników wodnych i wykorzystywanie zgromadzonej w nich wody do nowych, aktualnych w danej chwili potrzeb. W czasach nam już bliższych budowano zapory, by podniet poziom wód dla żeglugi lub wykorzystania potencjału energetycznego spiętrzonej wody w celu poruszania koła w młynach. Niektóre z tych zapór są odnotowane w Światowym Rejestrze Zapór (lab. 2.10).

Pod koniec XIX wieku zaczęto budować zbiorniki dla potrzeb hydroelektrowni - po raz pierwszy spiętrzono wodę na potrzeby produkcji energii elektrycznej około 1890 roku (Zapory a rozwój 2000). W dzisiejszej dobie zbiorniki nadal spełniają opisane wyżej zadania: zwłaszcza dostarczanie wody stosowanej do produkcji wody przeznaczonej do spożycia, regulowanie przepływów, nawadnianie i służenie hydroenergetyczne. Oprócz tego powstają budowle hydrotechniczne pełniące nowe, wynikające z potrzeb gospodarczych i społecznych, funkcje, jak np.: zaopatrzenie w wodę zakładów przemysłowych, rybołówstwo, rekreacja i sporty wodne.

Tabela 2.10. Klasyfikacja zapór według wieku (Światowy Rejestr Zapór 1999- za OTKZ - www.imgw.pl/internet/otkz)

Nazwa	Rok budowy	Przeznaczenie	Kraj
Khlongkathun	543 pji.e.	1,S	Tajlandia
Cornalbo	100	I	Hiszpania
Proscrpina	100	I,S,R	Hiszpania
Bercial. El	130	I	Hiszpania
Mannoike	700	1	Japonia
Thonnur Tank	1000	1	Indie
Daimonike	1128	I	Japonia
Machovo Jezero	1272	RJ*,S	Czechy
Dvóriste	1363	C	Czechy
Almansa	1384	S,I,R	Hiszpania
Jordan	1492	S	Czechy
Cumbhum	1500	1	Indie
Velka Holna	1500	R,F,S	Czechy
Vodarenska	1510	S	Słowacja
Horusicky Rybnik	1512	c	Czechy

Kod przeznaczeniu S - zaopatrzenie w wodę. C - przeciwpowodziowe. I - nawodnienie. R - rekreacja. F - hodowla ryb

W zależności od przeznaczenia wyróżnia się następujące zbiorniki (Mikulski 1998):

-    przeciwpowodziowe - służą do zatrzymywania wielkich wód w okresie wezbrań a przez to chronią dolinę poniżej zapory przed powodzią;

-    żeglugowe - gromadzona w nich woda zapewnia ciągłość żeglugi w okresie niskich stanów i dostateczną głębokość nurtu na płyciznach;

-    energetyczno - służą do produkowania enorgii poprzez wykorzystanie energetycznego potencjału spiętrzonej wody; dawniej taką energię wykorzystywano do poruszania koła w młynach, tartakach, a obecnie przede wszystkim poprzez produkcję energii elektrycznej w hydroelektrowniach;

-    wyrównawcze - budowane tuż za zbiornikami energetycznymi, służą do zapewnienia i wyrównania przepływu w rzece poniżej zbiornika;

-    komunalne - magazynują wodę na zaopatrzenie ludności;

-    przemysłowe - gromadzą wodę na potrzeby produkcji przemysłowej;

-    rolnicze - budowane wyłącznie lub w dominującym stopniu na potrzeby nawodnień rolniczych.

Ponadto tworzy się zbiorniki tzw. suche (okresowe), które służą ochronie przeciwpowodziowej (opisano je nieco wyżej).

Są też zbiorniki przeciwrumowiskowe - są one przeznaczone do gromadzenia rumoszu skalnego na potokach górskich, a tym samym przyczyniają się do zmniejszenia siły poruszającej strumienia.

Tak więc zbiorniki zaporowe i stopnie wodne buduje się w różnych celach wynikających z warunków hydrograficznych, klimatu, zapotrzebowania na wodę i energię oraz realizowanej polityki gospodarczej przez dane państwo. Zbiorniki zaporowe tworzy się w następujących celach: ochronie przeciwpowodziowej, hydroenergetyce, zaopatrzenia w wodę, nawadniania, żeglugi, rekreacji, hodowli ryb, innych (np. dostarczania wody do chłodni kominowych czy też chłodzenia wód zrzutowych z kondensatorów elektrowni). Stopnie wodne buduje się przede wszystkim w celu zwiększenia głębokości rzeki na spiętrzanym odcinku dla potrzeb żeglugi, produkcji energii i wykorzystania rekreacyjnego utworzonego powyżej stopnia zalewu.

Kraje posiadające duże zasoby wody (np. Kanada, Brazylia, Rosja - w niektórych regionach) wykorzystują potencjał energetyczny rzek (oczywiście w dogodnych, atrakcyjnych technicznie, miejscach) do budowy zbiorników hydroenergetycznych. Z kolei kraje o klimacie półpustynnym (np. RPA, Australia) czy o mocno nierównomiernym rozkładzie opadów na przestrzeni roku i lat (Hiszpania) tworzą głównie zbiorniki służące gromadzeniu naddatku wody. Ze zbiorników czerpie się ją w bezdeszczowych okresach. Podobnie we wschodniej i południowo-wschodniej części kontynentu azjatyckiego w czasie monsunów

zatrzymuje się wodę w zbiornikach, by ją wykorzystać w porze suchej (Zapoiy a rozwój 2000).

2.3.1. Ochrona przeciwpowodziowa

W czasie wezbrań i powodzi^{1 2} (powodzią nazywamy takie wezbranie rzeki, które powoduje poważne szkody gospodarcze - Giziński, Falkowska 2003), w zależności od charakteru doliny rzecznej i ilości wody spływającej ze zlewni, poziom wody w niektórych

1

Zgodnie z Ustawą z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne (z póżn. zm.X pod pojęciem .powódź" rozumie uę

2

takie wezbranie wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach łub na morzu, podczas którego woda po przekroczeniu stanu brzegowego zalewa doliny rzeczne albo tereny depresyjne i powoduje zagrożeniu dla ludności lub mienia.