310 (29)

310 Część VI

rować (np. dążenia, uczucia, wysiłki) w jeden punkt, ku jednemu celowi; skupić, skoncentrować' (zob. SDor), np. [Chopin] należał raczej do tych, którzy zainteresowania swe ześrodkowują wyłącznie na muzyce (Łob. Muz. 208.). Ale w SDor jest zapisany czasownik ześrodkować (armię, wojsko), a więc również w sensie wojskowym jako 'zgrupować siły i środki, ogień jednorodnej lub różnorodnej broni w określonym rejonie i czasie, w celu wykonania zamierzonego działania bojowego".

W parzeześrodkować - rozśrodkować człon „inceptywny" jest wieloznaczny, będąc zarówno elementem języka ogólnego, jak i terminem wojskowym, natomiast człon „anulatywny" ma wyraźnie charakter (chyba tylko) środowiskowy (wojskowy). W takiej sytuacji można by mówić, że w parze ześrodkować - rozśrodkować człon rozśrodkować jest nacechowany w sensie zakresowym (ma węższy, tylko środowiskowy, zakres użycia). Natomiast problemem może tu być ustalenie kierunku nacechowania „semantycznego", rozumianego tu jako uchwycenie konkretnej, jednostkowej sytuacji w obrębie opozycji (człon) inceptywny - (człon) anulatywny. Wydaje się bowiem, że - w zależności od sytuacji wojskowej, którą czasowniki relacjonują-czasownikiem inceptywnym może być zarówno forma ześrodkować, jak i forma rozśrodkować; podobnie, gdy chodzi o czasownik w funkcji anulaty wnej.

W niektórych wypadkach mamy w tej grupie relacje, w których czasownik na roz- informuje o jakimś procesie naturalnym, samoistnym, a czasownik na z-, należący do tej samej pary relacyjnej, informuje o ingerencji człowieka w ten samoistny proces, np. rozlutować się - zlutować. Czasami ten czasownik, mówiący o procesie samoistnym (wykładnikiem tej „samoistności" procesu jest na ogół postfikssi(?) może się pojawić jako wariant, por. np. skręcić - rozkręcić i rozkręcić się, złączyć - rozłączyć i rozłączyć się itd.

Niełatwym do rozwiązania problemem jest problem kierunku motywacji w relacjach powyższego typu. Czy w powyższych parach mamy czynności (procesy), o których można by powiedzieć, że jedne z nich są prymamc, drugie zaś-sekundarne? Czy pry marnym będzie tu czasownik zejść się, a sekun-darnym -rozejść się, czy leż na odwrót? A który z czasowników pary zlutować - rozlutować się potraktować jako prymarny, który zaś jako sekundamy? Chyba każdorazowo zależy to od konkretnej sytuacji.

W szeregu innych par sprawa jest jakby oczywista, choć może być różnie ujmowana. O relacji skuć - rozkuć można powiedzieć, żc najpierw trzeba kogoś skuć, żeby go potem rozkuć, a więcsfo/ć > rozkuć (więźnia), podobnie zwieźć > rozwieźć (gości), spętać > rozpętać (konie), sprząc > rozprząc (konie), ale chyba odwrotnie będzie w parach typu rozłożyć > złożyć (koc), rozwinąć > zioinąć (dywan). Za czasowniki podstawowe, wyjściowe trzeba chyba przyjąć człony rozłożyć (koc) czy rozwinąć (dywan); bo najpierw trzeba koc rozłożyć, żeby go potem złożyć, najpierw trzeba dywan rozwinąć, żeby go potem zioinąć itd. Chyba żc za stan podstawowy, „wyjściowy" przyjmiemy, że koc jest rozłożony, a dywan rozwinięty „od samego pocza.tku".

15) Inną grupę stosunkowo częstych relacji są relacje z przedrostkami o funkcji przeciwstawnej, i to na ogól także o funkcji dośrodkowo-odśrodkowej, w(<?)-i ivy~. Por. np. wbiec - wybiec, wegnać - wygnać, wjechać - wyjechać, wejść - wyjść, wkopać - wykopać, wkręcić - wykręcić, wlać - wylać, wlecieć - wylecieć, wleźć -wyleźć, włączyć - wyłączyć, wnieść - wynieść, wepchnąć - wypchnąć, wpełznąć -wypełznąć, 'wpisać - wypisać, wpłynąć - wypłynąć, wprowadzić się - wyprowadzić się, wpuścić - wypuścić, wrzucić - wyrzucić, wsiąść - wysiąść, wsławić - wysławić, wsypać - wysypać, wsunąć - wysunąć, wślizgnąć się - wyślizgnąć się, wwieźć -wywieźć itd., itd.

Wydaje się, że w wypadku tego typu relacji kierunek nacechowania jest od czasowników „dośrodkowych" z przedrostkiem ze(e)- w kierunku czasowników „odśrodkowych" / przedrostkiem wy-, a więc wlać > 'wylać, wsypać > wysypać itd. Choć i tutaj w dużym stopniu będzie to zależeć od konkretnej sytuacji.

C 1) Do najczęstszych par czasownikowych omawianego tu typu należą też pary z przedrostkami za- i od-. Par takich jest sporo, a obraz, na który się one składają, wcale nie jest jednolity. Pierwszą kwestią, która się tutaj nasuwa, i którą trzeba by jakoś - przynajmniej na użytek tego artykuliku - rozstrzygnąć, jest kwestia kierunku derywacji w ramach danej relacji.

Przyjmuję, że czasownik z przedrostkiem za- informuje o czynności, która jest pewną ingerencją w zastaną, uważaną za normalną, sytuację „wyjściową", np. zablokować (koła samochodu), natomiast czasownik z przedrostkiem od- informuje jakby o przywróceniu stanu normalnego, „wyjściowego", np. odblokować (koła samochodu). Przyjmuję zatem, że czasownik informujący o „stanie wyjścia" jest też podstawą derywacyjną, natomiast czasownik mówiący o przywróceniu tego „sianu wyjścia" jest derywatem.

Dla ilustracji tej grupy czasowników prefiksalnych przytoczę takie pary, jak np. zabezpieczyć - odbezpieczyć (broń), zachwaścić - odchwaścić (pole), zaczarować - odczarować (księcia), zafałszować - odfałszować (zob. SDor; historię), zagrzebać (w ziemi) odgrzebać (spod śniegu), zakłamać - odkłamać (SDor), zakochać się -odkochać się, zakopać - odkopać, zakorkować -odkorkować (butelkę), zakotwiczyć - odkotwiczyć (statek), zakręcić-odkręcić (kran), zakryć - odkryć (karły), zakwasić - odkwasić (glebę), zameldować się - odtneldować się, zamrozić • odmrozić (np. mięso),zamurować-odmurować (wejście), zapakować - odpakować(książki), zatkać - odetkać (wannę), zapieczętować - odpieczęfować (lisly), zasłonić -odsłonić (okno), zaszyfrować - odszyfrować, zatarasować - odtarasować (SDor), zawinąć -odwinąć (rękawy) itd.; por. leżzarobaczony (SDor) odrobaczyć med. wet. (SDor), zaśnieżona (np. ulica)-odśnieżyć, zawszawiony (SDor) -odwszawić (SDor).

2 części przytoczonych wyżej przykładów można wnosić, że opozycyjne pary typu zachwaścić-odchwaścić (pole), zakwasić-odkwasić (glebę),zarobaczyć - odrobaczyć są częste w odmianach specjalistycznych języka. Warto przy tym podkreślić fakt, że niektóre z tych członów (na ogół o funkcji inceptywnej?) są wyrażane (z reguły?) za pomocą imiesłowu biernego, wskazującego na to, że