3 (220)

tury możemy się na ich podstawie tylko wstępnie orientować. Nieco dokładniejszy obraz polskiej młodzieży (w tym grup będących głównym przedmiotem zainteresowania w tej pracy) rysuje się w oparciu o badania ilościowe prowadzone przez ośrodki demoskopijne na próbach reprezentatywnych - przede wszystkim myślę tu o powtarzanym co dwa lata badaniu CBOS „Młodzież”. Zamieszczone w następnych dwóch podrozdziałach rekonstrukcje obrazów społecznego świata młodzieży i jej głównych orientacji aksjologicznych opierają się na badaniach CBOS, uzupełnionych o wyniki innych badaczy i zespołów badawczych.

Z punktu widzenia antropologa warto przypomnieć, że młodość to nie tylko kategoria demograficzna. Pojęcie to oznacza także pewne specyficzne usytuowanie w życiu danego społeczeństwa. Młodość jest fenomenem kulturowym, każdorazowo kulturowo opracowywanym, mającym bogatą i złożoną symbolikę [Kłoskowska 1987: 21, 28J.

Krótka charakterystyka społecznego świata młodzieży w świetle badań socjologicznych.

Można sądzić, że świat społeczny polskiej młodzieży jest znacznie mniej stabilny niż to ma miejsce np. we Francji czy w Niemczech [Kośmider, Tyszkiewicz (red.) 1993; Fludcrska, Kłosiński (red.) 1994; Fatyga, Jonda, Koseła 1996; Kiwerska, Sakson, Tomczak (red.) 1996]. Nie oznacza to, oczywiście, sugestii, iż współczesny Zachód nie ma kłopotów ze swoimi młodymi pokoleniami. Jednak „ich” kłopoty mają nieco inne przyczyny niż nasze. Inna jest także skala owych problemów, metody ich diagnozowania i rozwiązywania. Instytucje społeczne, z państwem na czele, inaczej niż u nas reagują na podobne nawet problemy. Wystarczy wspomnieć o obecnych we francuskich szkołach automatach z prezerwatywami, gdy tymczasem u nas trwa „święta wojna” o tak elementarną sprawę jak edukacja seksualna w szkole. W Polsce w zasadzie żaden z wielkich egzystencjalnych tematów, ważnych dla młodego człowieka, nie daje się opisać w sposób jednoznaczny. Ma to również związek z brakiem, nazywanej po imieniu, polityki młodzieżowej państwa, która jest domeną chaotycznych i przypadkowych decyzji. Nie dokończona, niektórzy twierdzą, iż nawet nie zaczęta, reforma edukacji; niestabilny, chimeryczny rynek pracy; niejasne perspektywy startu życiowego (m.in. problem braku mieszkań); zagubienie dorosłych, które uniemożliwia im pełnienie roli przewodników i autorytetów - te i inne, nie wymienione tutaj czynniki, sprzyjają wytwarzaniu się u młodych ludzi strategii przystosowawczych „ad hoc”, myśleniu o swoim życiu w kategoriach doraźności. Natomiast warto czasem przypomnieć, że nie istniejemy - jako społeczeństwo - w izolacji, i że nie są to tylko lokalne polskie problemy jednoznacznie przypisane przejściowej, transformacyjnej sytuacji. Pokazuje to, np., Michel Crozier opisując nieefektywność systemu edukacyjnego we Francji [1997: 25-28; 35-46].

Z perspektywy socjologa młodzieży opis tej kategorii społecznej nie jest sprawą prostą [Kłoskowska 1987]. Niedawno Antoni Sułek przypomniał, iż nie da się wypowiedzieć ani jednego sądu, który byłby trafny w stosunku do młodzieży jako całości [Fatyga, Frączek, Koseła, Sułek 1998]. Inna rzecz, iż, jak już wspomniałam, polscy socjologowie w pierwszych latach trwania procesu transformacji ustroju byli zafascynowani dwiema sprawami: badaniem politycznego wymiaru przemian i gorączkową dokumentacją, pozostawiającą na ogół mało czasu na refleksję i namysł teoretyczny. Dopiero od roku 1994 mamy do czynienia z próbami teoretycznego ujęcia zmian, które się w Polsce dokonują. Juwentologii jednak prawie wcale to nie dotyczy. Przeważają tu prace bądź będące raportami z badań, bądź zawierające próby doraźnej interpretacji, uzyskanych w badaniach, wyników oraz typologie postaw, orientacji życiowych, aksjologicznych, szkice stylów życia etc [por. Koseła (red.) 1993; Fatyga, Tyszkiewicz (red.) 1997].

Wiadomo natomiast, że te grupy dorosłych, które odnalazły się w świecie gospodarki rynkowej już się raczej nie będą poszerzać. Stąd m.in. zainteresowanie socjologów transformacji młodym pokoleniem. Stąd też staranne śledzenie jak młodzież reaguje na sprawy gospodarcze i polityczne, gdzie widzi dla siebie szansę. Wydaje się także, że inne znaczenie ma obecnie pewne ważne w badaniach sformułowanie: „społeczeństwo obywatelskie”. W latach Okrągłego Stołu i w czasie rządów Tadeusza Mazowieckiego traktowano je dosyć euforycznie. Badacze nierzadko mieli coś na kształt pretensji do młodzieży, iż nie wykazuje w tej sprawie dostatecznego entuzjazmu. Po paru latach jednak okazało się, że budowa społeczeństwa obywatelskiego to proces długi, żmudny i mało efektowny; że nie da się go zrealizować tak, jak „czynu społecznego” czy „zrywu niepodległościowego”.¹ Na podobne

55

1

Tadeusz Szawicl pisze podsumowując ewaluację projektu „Demokracja. Idee i działania”: .Jaki jest stan wiedzy uczniów o podstawowych instytucjach demokratycznych i prawach człow icka?(...) W kwestiach trudniejszych, mniej intuicyjnych, trafną wiedzę posiada od 20% do 30% uczniów. W kwestiach łatwiejszych trafną wiedzę demonstruje z reguły około połowy uczniów.(...)Zaobserwowaliśmy także, że uczniów ie, którzy potrafią trafnie w skazać ogólną zasadę, mają ogromne kłopoty z jej zastosowaniem w konkretnej sytuacji. Okazało się, że nastaw ieniem prodemokratycznym charakteryzuje się co najw yżej co czwarty uczeń(...) Natomiast co dziesiąty (12%) wyraźnie preferuje niedemokratyczne sposoby" [Szaw-iel 1998:48]. Badanie zrealizowano w 1997 r. na próbie N=662 uczniów VII klas wybranych szkół podstawowych z Ursynowa w Warszawie.