41

Uf MORFOLOGIA

wykluczona w formach nieokreślonych (niefinitywnych), np. pisać, pisząc, i przy czasownikach o odpowiednich znaczeniach, np. grzmi, można, należy, słychać; kategoria rodzaju ograniczona do form zawierających morfem -£//-. W mniej rozbudowanym paradygmacie funkcjonalnym rzeczownika tylko połowę pól wypełniają grupy leksemów nie odmieniające się przez liczbę; są to tzw. singularia tantum, jeśli mają tylko formy liczby pojedynczej, np. młodzież, i tzw. pluralia tantum, jeśli mają tylko formy liczby mnogiej, np. sanie. Co do szczegółów por. niżej, fleksja czasowników i rzeczowników, s. 136, 93.

Pola paradygmatu funkcjonalnego wypełniane są odpowiednimi formami fleksyjnymi odmienianego leksemu, w których morfemy fleksyjne są wykładnikami funkcji gramatycznej poszczególnych pól tego paradygmatu. Formy fleksyjne leksemu, które wypełniają pola paradygmatu funkcjonalnego danej części mowy, tworzą łącznie paradygmat formalny leksemu. Jako przykład podamy paradygmat formalny leksemu rzeczownikowego SYN. Składa się nań 14 form, w których wyodrębnione morfemy fleksyjne -końcówki są łącznymi wykładnikami wartości obu kategorii fleksyjnych:

Lp		Lm
M	syn-0	M	syn-owie
D	syn-a	D	syn-ów
C	syn-owi	C	syn-om
B	syn-a	B	syn-ów
N	syn-em	N	syn-ami
Mc	syn-u	Mc	syn-ach
W	syn-u	W	syn-owie

Przykład powyższy ukazuje również, że niektóre formy fleksyjne

0    różnej funkcji gramatycznej mogą mieć identyczną budowę fonologiczną

1    w efekcie tworzą formy fleksyjne homonimiczne, por. powyższe formy D Ip i B lp, Mc lp i W lp, M lm i W lm, D lm i B lm. Takie zjawisko nazywane jest synkretyzmem form. Zdarzają się wypadki, że synkretyzm obejmuje wszystkie formy fleksyjne leksemu, por. odmianę leksemu rzeczownikowego ALIBI: (to) alibi, (tego) alibi..., (tych) alibi itd., a także męskich nazwisk i nazw zawodów odnoszonych do kobiet (ta) doktor Nowak, (tej) doktor Nowak itd.; wartości fleksyjne tych form uwidacznia tylko kontekst składniowy.

Odmianę przez przypadki nazywamy deklinacją, a przez czasy - koniugacją.

1.2. Budowa form fleksyjnych

Wspomnieliśmy wyżej, że forma fleksyjna to taka struktura morfologiczna, w której zespolone są morfem leksykalny lub morfem leksykalny z mor femem słowotwórczym i jeden lub więcej morfemów fleksyjnych. W każ dej formie leksemu wchodzącej w skład paradygmatu można więc wyróż nić dwie części:

(a)    część, która jest nosicielem znaczenia leksykalnego odmienianegr leksemu, czyli temat fleksyjny,

(b)    część, która jest wykładnikiem funkcji fleksyjnej danej formy czyli wykładnik fleksyjny, inaczej flektyw.

Obie części mogą mieć strukturę morfologiczną prostą lub złożoną por. tematy syn- i przed-szkol-ak- oraz flektywy (syn)-a, {pis)-a-l-i-by-śmy

Skład morfemowy tematu nie jest istotny dla odmiany danego leksemu Istotne są natomiast różnice, jakie mogą zachodzić w jego strukturze fonologicznej, a występują one w tematach większości leksemów. Różnice te mają dwojaki charakter:

(a)    najczęstsze są regularne różnice powodowane obocznościami moi' fonologicznymi, np. [nog-a] : [nog-i] : [no3~e] : [nuk-0];

(b)    są nieregularne i występują w odmianie pojedynczych, niezby licznych leksemów, np. [rok-0] : [lat~a].

Różnice typu (a) występują w tworzących tematy morfemach leksykal nych lub słowotwórczych. Wywołują je dodawane po tych morfemacl morfemy fleksyjne, zgodnie z zasadami opisanymi w rozdziale „Morfo nologia”. Tak zróżnicowane postaci tematów nazywamy tematami obocz nymi. Różnice typu (b) nie poddają się żadnym regułom. Są właściwe dh pojedynczych leksemów, których tematy, a więc i paradygmaty formalne zbudowane są na całkowicie lub częściowo różnych fonologicznie mor femach leksykalnych posiadających to samo znaczenie, por. /</-($) : szed -(łem), człowiek-(0) ; ludzHe), tydzień-(0) : tygodni~(a). Każdy z tematóv jest podstawą ściśle określonych form fleksyjnych. Takie tematy nazywa my tematami supletywnymi.

Wykładniki fleksyjne charakteryzują się znaczną różnorodnością for malną i funkcjonalną. Ich odmianki, ważne dla polskiej fleksji, wynlkąji z niejednakowego stosunku ich struktury morfologicznej do wyrażane funkcji gramatycznej. Z tego punktu widzenia istnieją dwa główne typy