41

Jan Andrzej Morsztyn, Do panny

Epigramat. Obojętność dziewczyny jest powodem ubolewania podmiotu lirycznego, który w ciągu osobliwych porównań próbuje oddać twardość jej serca:

Twarde z wielkim żelazo topione kłopotem, Twardy dyjament żadnym nie pożyty młotem, Twardy dąb wiekiem starym skamieniały,

Twardsza-ś ty, panno, której łzy me nie złamały, Nad żelazo, dyjament, twardy dąb i skały.

• do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: konwencji literackich pisania o miłości

Pd

o

E-h

C/3

Daniel Naborowski, Marność

Metafizyczny wiersz Naborowskiego wyraża popularne w baroku przekonanie o marności doczesnego świata (motyw vanitas z Księgi Ko-heleta). W kontraście do wanitatywnej filozofii znajduje się zawołanie podmiotu lirycznego do korzystania z ziemskich rozkoszy. Mieści się ono w barokowej poetyce zestawiania przeciwieństw: człowiek według ideologii epoki był „uwięziony" między śmiertelnością ciała a wiarą w nieśmiertelność duszy, dążeniem do wieczności a chęcią pochwycenia uciekających chwil ulotnego życia. Poezja Naborowskiego jest próbą pogodzenia tych sprzeczności. Podmiot liryczny stwierdza, że „świat hołduje marności", ale zaraz potem dochodzi do wniosku, że jeśli zachowuje się w tym umiar, nie jest to wcale postawa godna potępienia. Nie trzeba się wyrzekać radości życia i popadać w czarny pesymizm - żyjąc w zgodzie ze swoim sumieniem, można ocalić duszę i przestać się obawiać śmierci.

Miłujmy i żartujmy,

Żartujmy i miłujmy,

Lecz pobożnie, uczciwie,

A co czyste, właściwie.

Nad wszystko bać się Boga -Tak fraszką śmierć i trwoga.

Daniel Naborowski, Krótkość żywota

Kolejny utwór barokowy, w którym widoczna jest fascynacja upływem czasu:

Godzina za godziną niepojęcie chodzi,

Był przodek, byłeś sam, potomek się rodzi.

Poeta nawiązuje w nim do tradycji średniowiecznego motywu memento mori. Uzmysławia czytelnikowi nietrwałość ludzkiego życia, jednak nie buntuje się przeciw perspektywie śmierci. Jej nieuniknioność powoduje, że podmiot liryczny zachowuje stoicki spokój i równowagę ducha. Każdy kiedyś umrze - taki jest porządek kosmiczny, którego istotę stanowi ruch, czyli przemijanie. Również człowiek jest wpisany w ten niekończący się cykl narodzin i śmierci.

• do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: motywu vanitas, koncepcji czasu, ograniczeń egzystencji ludzkiej

Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki

Oprócz wartości literackich mają dziś znaczenie źródła historycznego. Została w nich utrwalona polszczyzna XVII wieku, sarmacka mentalność, obyczaje, zawierają opisy autentycznych postaci i wydarzeń, których Pasek był naocznym świadkiem.

W biografii mazowieckiego szlachcica widoczne są dwa etapy: okres wojenny (1656-1662) i ziemiański (1663-1688). W Pamiętnikach znajdziemy więc dwie autokreacje: żołnierza odznaczającego się nieprzeciętną odwagą i ziemianina gospodarującego na roli.

Talent Paska uwydatnia się zwłaszcza w opisie scen batalistycznych odtworzonych z epickim rozmachem. Drugą część Pamiętników można potraktować jako swoisty dokument obyczajowości polskiej szlachty XVII wieku. Znalazły się w niej codzienne zdarzenia z życia Sarmaty: spotkania towarzyskie, swaty, polowania, opis hodowli ptactwa i słynnej tresowanej wydry, będącej przyczyną wielu zabawnych sytuacji.

W gawędzie panuje silny subiektywizm w opisie i ocenie wydarzeń - autor eksponuje zalety szlachty, a bagatelizuje jej wady. Podkreśla przekonanie swoich pobratymców o wyjątkowości ich własnego stanu, przywiązanie do wartości patriotycznych, umiłowanie tradycji i religii. Dostrzega jednak także sarmacką skłonność do pieniactwa i pijaństwa.

Kontynuacje i nawiązania

• w literaturze:

Józef Ignacy Kraszewski, Saskie ostatki Henryk Sienkiewicz, Trylogia Józef Hen, Crimen, Przypadki starościca Wolskiego

Ernest Bryll, Portret sarmacki Jacek Kaczmarski, Sarmatia antologia polskiego eseju powojennego Kosmopolityzm i sarmatyzm, pod red. Doroty Heck

zbiór esejów Sarmackie krajobrazy, pod red. Martina Pollacka § w malarstwie:

Juliusz Kossak, Lisowczyk, Jan III na Kahlenbergu

Jan Matejko, Sobieski pod Wiedniem $ do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: sarmatyzmu, wojny, obrazu ziemiań-stwa, XVII-wiecznej polszczyzny

Jan z Kijan, Fraszki Sowizdrzała Nowego

Twórczość Jana z Kijan należy do nurtu literatury błazeńskiej. W zbiorze Fraszki Sowizdrzała Nowego autor stworzył polską wersję postaci plebejskiego błazna - popularnego w średniowieczu Marchołta. Nowy Sowizdrzał jest sprośnym prostakiem, który używając rubasznego, dosadnego języka, formułuje istotne prawdy

Co ludzie robią na świecie?

Jest to fraszka ze zbioru Fraszki Sowizdrzała Nowego. Zasadniczą kwestią utworu, sygnalizowaną już przez tytuł, jest odpowiedź na pytanie, jak zorganizowany jest współczesny autorowi świat. Nie może się on nadziwić absurdowi porządku społecznego, według którego jedni mają dóbr w nadmiarze, a inni nie mają ich w ogóle.

Pasek wielokrotnie „modyfikował" fakty, czasem dopasowywał do swej biografii. Oczywiście nie można mieć do niego pretensji, gdyż wprowadzona do przekazu fikcja służyła barwności i atrakcyjności gawędowej narracji.

Piotr Borek, W wieku pamiętników, [w:] Historia literatury polskiej, pod red. Anny Skoczek, t. 3: Barok, 2003

Jerzy Eleuter Siemiginowski, Jan III Sobieski (po 1693)

na temat praw rządzących światem. Wybitnym przykładem literackim „filozofii błazna", ośmieszającego powszechnie obowiązującą feudalną hierarchię wartości, któremu ze względu na niską rangę uchodzi pogwałcenie każdego tabu, jest Gargantua i Pantagruel francuskiego pisarza Franęois Rabelais'go.

Podmiot liryczny utworu skupia się na doczesności, odkładając problemy metafizyczne na bok. Chciałby korzystać z uroków życia tu i teraz, a nie w bliżej nieokreślonej przyszłości i przestrzeni. Wyraźnie widoczny w tej poezji rozdźwięk między przeznaczeniem człowieka a jego społeczną kondycją: