44

Elementy systemu fonologicznego, fonemy, nie odnoszą się bezpośrednio do rzeczywistości, natomiast wyrazy, które składają się z fonemów, odnoszą się do określonych zjawisk rzeczywistości i ten związek istniejący między wyrazami a przedmiotami (czy ich klasami) nazywany jest funkcją semantyczną lub reprezentatywną wyrazów.

Słownictwo jest systemem klasyfikacji zjawisk dostępnych zmysłom. Jest to system zbudowany przez społeczeństwo. Każdemu wyrazowi odpowiada klasa zjawisk. Zjawiska dostępne zmysłom zostały podzielone na klasy według pewnych cech. Można powiedzieć, że system słownikowy jest obrazem świata, który tradycja społeczna narzuca wszystkim członkom danego społeczeństwa. System słownikowy przyswajany przez dziecko narzuca mu pewien schemat klasyfikacji dokonywanych spostrzeżeń i wyobrażeń. Jak pisze W. Doroszewski (O funkcji poznanczo-spolecznej języka, 1973) „... język jest z jednej strony zwierciadlanym odbiciem świata, który widać w nim, z drugiej strony jest to pryzmat, a ściślej biorąc, nawet układy pryzmatów, przez które patrzymy na świat ...”

Wśród części mowy wyodrębnia się klasy wyrazów znaczących pojęciowych (nominatywnych) i pomocniczych, relacyjnych (nazwy stosunków). Do wyrazów znaczących zalicza się: rzeczownik, przymiotnik, czasownik, zaimek, liczebnik i przysłówek. Wyrazami relacyjnymi, czyli wyrażającymi stosunki między wyrazami w zdaniu są: spójnik i przy-imek (pozycja wyrazu w zdaniu jest również elementem relacyjnym). Wyrazy znaczące symbolizują zjawiska w rzeczywistości (przedmioty, czynności, procesy), natomiast wyrazy pomocnicze funkcjonują tylko w obrębie zdania, mają treść gramatyczną. Wykrzyknik jest wyrazem ekspresywnym, wyraża emocję; partykuła, należąca do morfemów gramatycznych, służy do wyrażania różnych kategorii modalnych (trybów), np. partykuła by służy do tworzenia trybu przypuszczającego.

Wyrazy znaczące można podzielić na wyrazy nazywające (rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki, przysłówki), wskazujące (zaimki) i szeregujące (liczebniki). Każda z tych trzech kategorii wyrazów może oznaczać te same zjawiska, ale każda kategoria oznacza je w inny sposób.

Wyrazy odmienne dzielą się na dwie grupy:

1)    odmieniające się przez deklinację (imiona): rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik,

2)    odmieniające się przez koniugacje: czasowniki.

Do wyrazów nieodmiennych należą: przysłówek, przyi-mek, spójnik i partykuła.

GRAMATYKA

Gramatyka składa się z dwóch działów: z morfologii i składni. Morfologia zawiera fleksję (naukę o odmianie wyrazów) i słowotwórstwo (naukę o budowie wyrazów i o sposobach tworzenia nowych wyrazów, z wyrazów już istniejących, za pomocą morfemów słowotwórczych). Składnia zajmuje się budową grup wyrazowych i zdań.

Fleksja. Odmiana wyrazów służy do wyrażania przede wszystkim funkcji składniowej wyrazów w zdaniu. Funkcja składniowa (syntaktyczna) wyrazów wyrażana jest w języku polskim za pomocą fleksji zewnętrznej, czyli końcówek flek-syjnych, nazywanych też morfemami syntaktycznymi oraz za pomocą fleksji wewnętrznej, czyli wymian fonemów w obrębie tematów, np. ręc-e, rąk, ręk-i. Fleksja wewnętrzna ma mniejsze znaczenie niż końcówki, w zasadzie oboczności tematowe (samogłoskowe i spółgłoskowe) towarzyszą końcówkom i bardzo rzadko same stanowią jedyny wykładnik. Zarówno końcówki fleksyjne, jak i wymiany tematowe zmieniają postać fonologiczną wyrazów i sprawiają, że w praktyce mamy do czynienia nie z wyrazem, ale z sumą jego różnych form.

Język polski ma rozbudowany i dość skomplikowany system form odmiany wyrazów, jest więc językiem fleksyj-nym. Istnieje wielość paradygmatów deklinacyjnych i koniu-gacyjnych (niektóre paradygmaty mogą się różnić tylko

45